‘De echte kracht van literatuur is dat ze ons leert begrijpen hoe we allemaal gecompromitteerd zijn.’ De Amerikaanse auteur Richard Powers windt er geen doekjes om: de klimaatcatastrofe en het uitsterven van soorten vallen niet meer te negeren, ook niet in de literatuur. En hij gelooft rotsvast dat een goed verhaal ons de ogen kan openen. Of ons er tenminste toe aanzetten om de verhalen die we over onszelf vertellen in vraag te stellen.
Thomas Goorden – Apache
In zijn nieuwste roman Playground – in het Nederlands vertaald als Vrij spel – duikt Richard Powers (67) diep in de wereldzeeën.
Na The Overstory – Tot in de hemel, waarvoor hij in 2019 de Pulitzerprijs voor fictie kreeg, en Bewilderment – Verwilderd. is zijn nieuwste boek een orgelpunt van wat hij zelf als een soort drieluik beschouwt.
Die drie romans behandelen de gebroken relatie tussen mens en natuur. En die natuur staat daarin niet gewoon centraal, maar speelt een actieve rol. De meer-dan-menselijke wereld heeft een stem en Powers laat ze horen.
De Amerikaanse auteur beschouwt het als een noodzaak. Zeker nu met Donald Trump de beschermheer van fossiel kapitaal naar het Witte Huis verhuist.
“Mensen houden nog steeds vast aan de luxe dat ze bepaalde dingen niet hoeven te horen. Een goed verhaal kan ons dwingen om de verhalen die we over onszelf vertellen opnieuw te evalueren.”
Apache sprak met Powers enkele uren voor hij op 16 november zijn wereldwijde boektournee afsloot in de Brusselse Bozar. En alvast aan één man konden ook wij niet ontsnappen: Elon Musk.
De eigenaar van onder meer Tesla en X zou zomaar een personage uit Playground kunnen zijn. De verteller, Todd Keene, een fictionele tech bro uit Silicon Valley, wordt als een verre neef van Musk eveneens gedreven door een libertaire fantasie.
Richard Powers: “Musk heeft een fascinatie om te ontsnappen naar Mars, weg van aardse politieke structuren.
“In mijn boek zet Keene in op wat ‘seasteading’ wordt genoemd, drijvende steden bouwen die autonome politieke entiteiten vormen.
“Een visionair project dat in de echte wereld wordt uitgedragen door Peter Thiel, de beroemde durfkapitalist achter PayPal en vroege investeerder in Facebook.
“Thiel en zijn consortium willen deze modulaire steden bouwen in internationale wateren, als een soort toevluchtsoord, weg van regelgeving en verantwoording.”
‘De campagne voor de Amerikaanse presidentsverkiezingen was als een roman die een zeer duistere toekomst aankondigt’
Richard Powers
Musk was de voorbije weken alomtegenwoordig. Hoe kijkt u naar de voorbije presidentsverkiezingen in de Verenigde Staten?
“Het was bijna een dystopische thriller, of eerder een roman die een zeer duistere toekomst aankondigt.
“Donald Trump heeft in zijn eerste ambtstermijn de milieuwetgeving teruggedraaid die de voorbije vijftig jaar zwaar bevochten werd.
“Nu heeft hij beloofd zich terug te trekken uit elk internationaal klimaatverdrag. Hij gaat zich actief inzetten tegen hernieuwbare energie.
“Hij zal waarschijnlijk publieke grond open stellen voor olieboringen, misschien zelfs in nationale parken.
“Wist het Amerikaanse volk waar het op stemde? En wat motiveerde het precies?
“Trump gebruikte volop antimigratieretoriek en sprak in de donkerst mogelijke termen om raciale verdeeldheid te creëren.
“De diepe angst voor de toekomst heeft een heimwee gecreëerd naar een denkbeeldig verleden waarnaar Trump hen belooft terug te brengen.”
Het is nostalgie naar een fictie. Toont dit de enorme invloed van fictie op de werkelijkheid? Dan legt dit nogal wat verantwoordelijkheid op de schouders van auteurs.
“Elke auteur die schrijft over wat we de planeet en onszelf aandoen, krijgt met deze kwesties te maken.
“Je kijkt zo aandachtig mogelijk naar de manier waarop allerlei soorten verhalen worden gemanipuleerd en geherpositioneerd in de wereld. En zo’n boek zal altijd een startpunt zijn voor de heronderhandeling van waarden in de publieke sfeer.”
In The Great Derangement – Te groot om ons voor te stellen – kaart Amitav Ghosh het onvermogen van kunst en literatuur aan om de schaal en het geweld van de klimaatverandering te vatten. Waarom bent u dat thema wel gaan behandelen?
“Ik ben me al mijn hele literaire leven bewust van de naderende klimaatcrisis. Ik stelde het aan de kaak in mijn tweede roman Prisoner’s Dilemma uit 1988.
“Pas in The Overstory – Tot in de hemel, uit 2018 beschouw ik het als een centraal thema.
“Het is niet meer mogelijk om hedendaagse romans te schrijven die de confrontatie aangaan met de volledige realiteit van ons bestaan zonder de dubbele crisis van het klimaat en het uitsterven van soorten als centrale bezorgdheid te nemen.
“Mijn veertien romans hebben elk een eigen benadering en onderwerp. Wat me het meeste bezighoudt is het vraagstuk van het menselijk exceptionalisme.
“We hebben een cultuur geërfd die onze manier van denken heeft gekoloniseerd.
“We beschouwen mensen als onafhankelijk van, kwalitatief verschillend van en uiteindelijk niet verantwoordelijk voor de rest van de levende planeet.
“In wezen probeer ik een manier van vertellen te creëren die misschien meer verwantschap heeft met vroegere, inheemse stijlen die om het menselijke verhaal te vertellen ook noodzakelijkerwijs de meer-dan-menselijke wereld binnenbrengen als een levend wezen met handelend vermogen.”
Is het een teken des tijds om terug te grijpen naar ideeën die veel, veel ouder zijn?
“Het lijdt geen twijfel dat er sinds het begin van mijn carrière iets is gebeurd met literaire fictie.
“De klassieke psychologische roman richt zich op onverenigbare waarden binnen een individu en hoe die instabiliteit creëren.
“In een sociale of politieke roman wordt de lezer verscheurd door het feit dat bijvoorbeeld twee personages niet allebei hun zin kunnen krijgen.
‘Het drama tussen mensen en de levende planeet was langzaam verdwenen uit de literatuur tegen de tijd dat ik begon te schrijven’
Richard Powers
“En van het midden van de negentiende eeuw tot het einde van de twintigste eeuw was er een derde soort roman waarin de waarden van het menselijke ras, de manieren waarop we in de wereld willen leven, onverenigbaar blijken te zijn met wat de wereld zelf toestaat of tolereert.
“Dat zijn de grote romans over de mens versus de elementen, zoals Moby Dick.
“Maar dat drama tussen mensen en de levende planeet was langzaam verdwenen uit de literatuur tegen de tijd dat ik begon te schrijven.
“Onze technologieën waren zo sterk, zo krachtig en zo alomtegenwoordig dat ze de illusie hadden gecreëerd dat we de oorlog met de natuur hadden gewonnen.”
De bioloog Daniël Janzen stelde 25 jaar geleden al: ‘Het is nu allemaal tuinieren’. Er is geen natuur meer.
“Als meesters van tijd en ruimte konden we eenvoudig het leven temmen en beheersen, ondergeschikt maken aan ons grotere project.
“Maar het werd romanschrijvers vanaf de jaren 80 steeds duidelijker dat we die oorlog tussen mens en natuur niet alleen niet hadden gewonnen, maar dat we groot gevaar liepen hem te verliezen en daarbij ook onszelf te verliezen.
“We hadden verhalen nodig die hiermee de confrontatie aangingen.”
Boeken over klimaat en zelfs over evolutie worden op sommige scholen verbannen. Is er meer aan de hand?
“Er is een culturele weerstand tegen fictie die de klimaatcatastrofe en het uitsterven van soorten in het narratieve kader brengt.
“De ene lezer wil liever meer troostende, geruststellende, opbeurende verhalen, waarin deze crises niet opdoemen.
“De andere lezer accepteert deze crises volledig, weet dat dit de realiteit is, maar zoek troost en veiligheid, en zou er net zo lief niet meer over na willen denken, met literatuur als een vorm van geruststelling en vermaak.
“Er zijn ook mensen die de realiteit van de situatie volledig erkennen en misschien zelfs sympathiseren met de noodzaak dat de maatschappij als geheel deze kwesties snel en op een samenhangende manier moet aanpakken, maar die niet geloven dat literaire fictie de plek is om het daarover te hebben.
“Veel mensen houden nog steeds vast aan de luxe dat ze dit soort zaken niet hoeven te horen.
“Een goed verhaal kan ons dwingen om de verhalen die we over onszelf vertellen opnieuw te evalueren.
“Het is aan de schrijver om alle standaard verleidingen van de literatuur te gebruiken, waar deze groepen lezers ook van genieten.”
Uw boeken, en vooral Playground, zijn gevuld met protagonisten en bijna geen antagonist. Gaat u zo op zoek naar een soort universele waarheid?
“Op zijn best behoudt het boek iets van de morele ambiguïteit en morele complexiteit van de echte wereld.
“In Playground – Vrij spel, wordt Todd Keene, de verteller, aanvankelijk voorgesteld als een sympathiek personage.
“Naarmate de lezer dieper in het boek komt, worden de problemen van dit personage, zijn twijfelachtige keuzes en de betreurenswaardige gevolgen van zijn acties steeds duidelijker.
“Dat is een robuustere manier om de verhalen van de wereld buiten de roman te leren lezen, om de manieren te zien waarop we allemaal deel uitmaken van een moreel compromis dat ons ontglipt is.
“De echte kracht van literatuur is dat ze ons leert begrijpen hoe we allemaal gecompromitteerd zijn.”
U vergeleek het schrijven van een boek met het componeren van muziek. Kunt u beschrijven hoe die compositie in zijn werk gaat?
“Wat muziek en romans gemeen hebben, is dat ze lineair in de tijd worden ervaren. Als gevolg daarvan kun je bepaalde formele verwachtingen wekken.
“Je kunt de opeenvolging van gebeurtenissen structureren. Je kan personages op een bepaalde manier introduceren. Je kan van scène naar scène gaan en zo een traject creëren, net zoals harmonische sequenties in muzikale composities verwachtingspatronen creëren.
“Zelfs een zin kan een soort van aankondiging in zich dragen, of net starten met een sterke, duidelijke noot en daarna pas context toevoegen.
“Betekenis komt voort uit het bevredigen of niet inlossen van die verwachting.”
Hoeveel is vooraf gepland? Hoeveel is geïmproviseerd?
“Vroeger plande ik mijn verhalen helemaal uit. Tegenwoordig schrijf ik veel meer bottom-up, intuïtiever.
“Ik stel me een scène of een personage voor en volg hun interne logica. Het kan zijn dat ik halverwege de reis iets ontdek dat mijn onderbewustzijn wist en ik niet. En opeens moet ik een nieuwe richting inslaan.
“Maar het belangrijkste is dat de eerste ontwerpen altijd experimenten zijn.”
Het verhaal zal u waarschijnlijk soms verrassen? Of uw personages zullen u verrassen?
“Om bij de lezer het plezier van het ontdekken van een verhaal te creëren, moet je zelf ook verrast en verrukt worden in het schrijfproces.
“Om die combinatie van onvermijdelijkheid en verrassing te bereiken, mag je als schrijver niet te sturend zijn, maar ook niet te chaotisch.”
In Playground zorgen verschillende raciale en genderperspectieven voor spanning. Maar het thema dat het meest intrigeert is hoogbegaafdheid. Waar haalt u de ervaring vandaan om vanuit dat perspectief te schrijven?
“Todd Keene is een echte overachiever.
“Hij leert programmeren op zeer jonge leeftijd. Als scholier gaat hij naar een eliteschool. Hij ziet de mogelijkheden van het internet veel eerder dan de meeste mensen. En hij bouwt een webplatform dat enorm succesvol wordt.
“In die zin is hij een buitenbeentje.
“Maar is hij begaafd op een manier die hem kwalitatief onderscheidt van andere mensen? Nee.
“We krijgen hem ook te zien als iemand met een groot gebrek aan zelfkennis, die zijn eigen vriend niet begrijpt, onderweg veel fouten maakt en toestaat dat zijn bedrijf van hem wordt afgenomen.
“Een roman die helemaal uit de ervaring van de schrijver is ontstaan, zou een vreemd boek zijn.
“De echte creatieve handeling voor elke verteller bestaat erin een kruispunt te vinden tussen dingen die je uit ervaring weet en dingen die duidelijk uit een ander perspectief voortkomen.
“Maar om het geloofwaardig, krachtig en emotioneel te maken, moet je iets in je eigen leven vinden.”
‘Het heeft mij als romanschrijver altijd geïnteresseerd om het genie van het gewone leven, van gewone mensen te laten zien’
Richard Powers
Het lijkt alsof de ‘doorleefde ervaring’ van hoogbegaafdheid meer vanuit uw eigen ervaringen voortkomt dan andere perspectieven. Hoogbegaafdheid en trauma vloeien vaak samen in een overmatig gevoel voor onrecht, niet?
“Wie kan dat niet zeggen? Opgroeien is opeenvolgende trauma’s verwerken.
“Zonder te veel aan zelfanalyse te doen: de kern van mijn schrijven bestaat uit het verlangen om bepaalde vroege trauma’s te stabiliseren. Dat is waarschijnlijk niet atypisch voor schrijvers.
“Een van de dingen die mij als romanschrijver altijd heeft geïnteresseerd is om het genie van het gewone leven, van gewone mensen te laten zien. Wat ik wil benadrukken is hoeveel vormen een gave kan aannemen.
“Het zou verkeerd zijn om hierover te praten alsof hoogbegaafdheid iets monolithisch is.
“Als je het hele spectrum van menselijke capaciteiten bekijkt, kan elk van die capaciteiten een gave zijn.
“Jouw superkracht kan iets heel specifieks zijn dat vaak over het hoofd wordt gezien door anderen. Maar het kan wel je aanknopingspunt met de wereld zijn. Daar komen je verhalen vandaan.”
Todd Keene verdient in Playground zijn fortuin met een socialmediaplatform en hij investeert dat vervolgens in kunstmatige intelligentie. U programmeerde zelf al vroeg in uw carrière. Heeft u veel geëxperimenteerd met de nieuwe grote taalmodellen zoals die achter ChatGPT?
“In mijn vijfde roman, Galatea 2.2, schreef ik dertig jaar geleden voor het eerst over kunstmatige intelligentie.
“In dat boek gebruiken de personages een geavanceerd neuraal netwerk, Helen genaamd, dat getraind werd met romans uit een enorme verzameling literatuur.
“Het is raar om lang genoeg geleefd te hebben om een groot taalmodel te zien dat alles wat Helen kon op elke dimensie overtreft.
‘Ja, ik kan mij een toekomst voorstellen met entiteiten die anders zijn dan alles wat de wereld ooit heeft gezien’
Richard Powers
“Playground – Vrij spel, speelt zich ongeveer af in 2027, in de nabije toekomst, wat een geliefd middel is van sciencefictionschrijvers omdat die wereld op onze wereld kan lijken.
“Voor de dingen waar de AI in dit boek toe in staat is, zou dus nog drie jaar nodig zijn. Maar we weten niet echt waar de huidige modellen toe in staat zijn, omdat we nog niet genoeg tijd hebben gehad om ermee te werken.
“Kan ik me een toekomst voorstellen met entiteiten, wezens die anders zijn dan alles wat de wereld ooit heeft gezien? Waar ze melden dat ze zelfbewustzijn hebben?
“Ja, dat kan ik me voorstellen.”
Hebben de huidige AI’s, waar u in de jaren 90 al over nadacht, uw theory of mind veranderd? Denkt u nu anders over denken?
“Ik ben getuige geweest van een revolutie in de bereidheid van wetenschappers om zelfbewustzijn toe te schrijven aan niet-menselijke wezens, wat uiterst onthullend is.
“Ik heb ook lang genoeg geleefd om te zien dat neurowetenschappers de hersenen beginnen te begrijpen op een manier die problematiseert hoe wij onze hersenen intuïtief en introspectief aanvoelen.
“Ik ben een verbaasde en met ontzag vervulde waarnemer van de manier waarop ons begrip in beweging is.
“Ik citeer graag een zin van Peter Brooks uit Reading for the Plot:
“we lezen in afwachting van retrospectie. Als we op pagina 10 zijn van een boek, weten we dat tegen de tijd dat we bij pagina 400 zijn, die pagina 10 er anders uit zal zien, toch?
“Ons idee van waar we vandaan komen verandert altijd en op een vreemde manier.
“Zo leef ik nu. Ik ben op pagina X van een roman van een heel lang verhaal en ik weet dat pagina X nog zal veranderen.
“Over een maand, over een jaar zullen alle voorspellingen die we hier en nu doen er heel anders uitzien voor mij.”
Thomas Goorden is natuurkundige van opleiding. Hij ontsluierde het PFAS-schandaal rond 3M en de Oosterweelverbinding. Sinds oktober 2024 zet hij voor Apache de tanden in onderzoeksstukken, met een focus op onder meer milieuvervuiling, klimaatverandering en wetenschapsfraude.
Lees ook
Klik op de hyperlinks hieronder en vind meer berichten
Apache – Interviews – Literatuur – USA
Bron: Apache