Belgische 65-plussers die alleen wonen behoren tot de eenzaamste van Europa, blijkt uit nieuw onderzoek. Vlaanderen heeft een plan tegen eenzaamheid, maar het blijft zoeken naar oorzaken én oplossingen, want eenzaamheid schaadt de gezondheid. Volgens onderzoeker Katrijn Delaruelle moeten we begrijpen ‘hoe de organisatie van de samenleving bijdraagt tot eenzaamheid’.
Liesbet De Kock – Apache
William Wordsworth noemde het ooit a bliss, Rainer Maria Rilke vergeleek het met een troosteloze regenbui, voor Leonard Nolens is het eerder onbestemd ongemak.
“Je weet niet wat er is/Je zit al dagen als een schaduw van je schaduw thuis/De dokter komt, betokkelt je contouren en vindt niets/Je bent het met hem eens.”
Net zoals liefde en dood, is eenzaamheid steeds een onuitputtelijke bron van dichterlijke inspiratie geweest. Ook de wetenschap laat zich anno 2023 steeds meer met het thema in. De realiteit achter een eenzaam bestaan is immers lang niet altijd zo liederlijk.
Het effect van eenzaamheid op de gezondheid zou te vergelijken zijn met vijftien sigaretten per dag roken
Volgens onder meer de Wereldgezondheidsorganisatie bedreigt eenzaamheid meer dan ooit de volksgezondheid.
Een gebrek aan kwaliteitsvolle sociale relaties verhoogt de kans op vroegtijdig overlijden, hart- en vaatziekten, beroerte, diabetes, dementie en geestelijke gezondheidsproblemen zoals depressie en angst.
Het effect van eenzaamheid op de gezondheid zou volgens een baanbrekende studie uit 2015 zelfs te vergelijken zijn met vijftien sigaretten per dag roken.
“Dat ziek zijn eenzaam maakt, weten we al langer”, zegt Katrijn Delaruelle, socioloog en postdoctoraal onderzoeker aan de Universiteit Gent.
“Maar het omgekeerde geldt dus ook.”
Eenzaamheidsgevoelens scheren hoge toppen onder de Belgische bevolking. Zeker bij ouderen, en zeker na de pandemie, blijkt uit het onderzoek dat ze deed naar het fenomeen samen met collega’s van de Universiteit Antwerpen en de Erasmus Universiteit Rotterdam.
Belgische ouderen opvallend eenzaam
We zullen ze wellicht niet snel vergeten. De beelden van oudere mensen die vanuit het raam in een woonzorgcentrum zwaaien naar familieleden op de stoep. Hoogbejaarden die noodgedwongen bezoek ontvangen van naasten in onwereldse witte pakken, of achter dik plexiglas.
Kwamen net iets minder in beeld: alleenwonende ouderen, een hoog-risicogroep voor (de gevolgen van) Covid-19, en dus ook lange tijd veroordeeld tot de vier muren van het huis of appartement.
Eenzaamheidsgevoelens onder alleenwonende ouderen zijn zowat overal in Europa toegenomen in vergelijking met het pre-coronatijdperk
Delaruelle nam daarom samen met haar collega’s de evolutie van eenzaamheidsgevoelens bij alleenwonende 65-plussers de loep.
Daarvoor vergeleken ze de data van de zogeheten Europese SHARE-bevraging (Survey of Health, Ageing and Retirement in Europe) van 2019 en 2021.
Die vragenlijst wordt op gezette tijden voorgelegd aan ouderen in 28 Europese landen en Israël, en peilt naar welbevinden en gezondheid in die bevolkingsgroep. Door de resultaten van opeenvolgende SHARE-bevragingen te vergelijken, worden trends en evoluties zichtbaar.
Het onderzoeksteam stelde vast dat eenzaamheidsgevoelens onder alleenwonende ouderen zowat overal in Europa zijn toegenomen in vergelijking met het pre-coronatijdperk. Dat is alarmerend, maar komt misschien niet echt als een verrassing.
Intussen weten we dat de doortocht van de pandemie in alle bevolkingsgroepen inhakte op het mentale welbevinden.
België is een Europese koploper: tijdens de pandemie namen de eenzaamheidsgevoelens van alleenwonende 65-plussers toe met liefst 30%
Wel opvallend: in België namen de eenzaamheidsgevoelens van alleenwonende 65-plussers tijdens de pandemie toe met liefst 30%. Daarmee behoort ons land tot de koplopers in Europa.
Enkel in Griekenland, Italië en Malta ging de vereenzaming in die doelgroep nog harder.
Dat ouderen in Zuid-Europa zich sneller en vaker eenzaam voelen ligt volgens Delaruelle in de lijn van de verwachtingen.
“We omschrijven eenzaamheid als de kloof tussen verwachte en werkelijke sociale contacten”, legt ze uit.
“In Zuid-Europese culturen staan familieverbanden veel centraler, en liggen de verwachting dus hoger. Mensen ervaren dan sneller eenzaamheid wanneer ze wat minder sociaal contact hebben.”
Hoe hoger de verwachting, hoe groter dus de kans op teleurstelling. Het ligt voor de hand, maar het kan de opvallend hoge eenzaamheidsscores onder Belgische alleenwonende ouderen niet verklaren.
“Familierelaties zijn hier minder belangrijk. Dan verwachten we ook niet zo’n hoge scores”, zegt Delaruelle.
Hoe het komt dat de onderzochte doelgroep in België massaal vereenzaamde tijdens de pandemie, of toch opvallend meer dan in de meeste andere Europese landen, blijft voorlopig onduidelijk.
Misschien heeft het wat te maken met de specifieke coronamaatregelen in België, of met een onvoldoende krachtdadig beleid voor deze specifieke doelgroep?
Delaruelle heeft alvast een projectvoorstel klaar om de oorzaken verder uit te zoeken.
Eenzamer na pandemie
Bij het Belgische gezondheidsinstituut Sciensano is de aandacht voor (de gezondheidsrisico’s van) eenzaamheid sinds de coronacrisis gevoelig toegenomen. Dat is nodig, blijkt uit opeenvolgende resultaten van de Belhealth-bevraging.
Die vragenlijst is een voortzetting van de Covid-19 Gezondheidsenquête en peilt om de drie maanden naar de gezondheid en het welzijn van de Belgische bevolking.
Uit de Belhealth-bevragingen van oktober 2022 en februari 2023 blijkt alvast dat de sociale ontevredenheid in België sinds de pandemie sterk is gestegen, en ook vandaag nog veel hoger ligt dan in 2018 bijvoorbeeld.
‘Eenzaamheid is een sociaal probleem. Zaken als medicatie zijn minder op hun plaats’
Katrijn Delaruelle
Socioloog (UGent)
Waar vijf jaar geleden slechts 9% van de ondervraagden aangaf ontevreden te zijn met het aantal sociale contacten in de voorbije twee weken, steeg dat aantal in 2022 tot liefst 18%. Begin 2023 ging het al om 20%. Vooral alleenstaande mensen met kinderen en kort opgeleide mensen zijn sociaal ontevreden.
Opvallend veel Belgen klaagt ook over een gebrek aan sociale steun. In 2022 gaf slechts 27% van de bevraagde deelnemers aan de Belhealth-bevraging aan dat ze zich sterk ondersteund voelen door hun omgeving. Begin 2023 daalde dat aantal verder naar een zorgwekkende 25%.
Aan de laatste Belhealth-enquête, die werd afgenomen in maart van dit jaar, werd daarom ook een eenzaamheidsschaal toegevoegd. De resultaten van die meest recente peiling zijn nog niet bekend.
Minister van Eenzaamheid
In veel landen staat de strijd tegen eenzaamheid intussen hoog op het prioriteitenlijstje. Zo kreeg het Verenigd Koninkrijk in 2017 met Tracy Crouch een allereerste minister van Eenzaamheid.
Op Europees niveau loopt sinds kort een pilootproject dat de vereenzaming in Europese lidstaten in kaart brengt en op zoek gaat naar verklaringen en oplossingen.
Ook dichter bij huis beweegt wel wat. In 2019 nam de Vlaamse Regering de strijd tegen eenzaamheid “als belangrijk punt op de beleidsagenda” op in het regeerakkoord.
In 2021 volgde een Vlaams Eenzaamheidsplan, dat inzet op onder meer sensibilisering en een versteviging van het sociale weefsel met behulp van projecten als Zorgzame Buurten. Die toegenomen beleidsaandacht komt niets te vroeg, volgens Delaruelle.
Het Vlaamse Eenzaamheidsplan bestaat uit verschillende maatregelen en strategieën
“Studies tonen inderdaad aan dat mensen zich vrij eenzaam kunnen voelen”, zegt Vlaams minister van Welzijn, Volksgezondheid en Gezin Hilde Crevits (CD&V) bij monde van woordvoerder Carmen De Rudder.
“Maar verschillende steden en organisaties zetten erop in om dat tegen te gaan.”
Ze verwijst vooral naar de verschillende initiatieven die werden genomen in het kader van het eerste Vlaamse eenzaamheidsplan. Dat gaat van de uitbouw van ‘zorgzame buurten’ in 132 steden en gemeenten, over de sleutelrol van lokale dienstencentra, maar ook Tele-Onthaal bijvoorbeeld, tot tal van lopende projecten die mikken op het verbeteren van mentaal welzijn in het algemeen.
Het plan bestaat dus uit verschillende maatregelen en strategieën, en dat is nodig volgens De Rudder, “omdat er niet één antwoord is om eenzaamheid tegen te gaan”.
Apache vroeg ook federaal minister van Sociale Zaken en Volksgezondheid Frank Vandenbroucke (Vooruit) om een reactie, maar kreeg geen antwoord.
Technologie als reddingsboei?
Ook volgens Delaruelle is een gedifferentieerde aanpak cruciaal.
“Tijdens de coronacrisis hadden we het vaak over ‘de ouderen’, maar we kunnen die niet allemaal over dezelfde kam scheren.”
Zo is het risico op vereenzaming groter bij een alleenwonende die recent een partner verloor, dan bij iemand in een LAT-relatie.
“In het ontwikkelen van een beleid is het belangrijk om die diversiteit te erkennen.”
‘Videobellen kan je net herinneren aan wat je mist, waardoor je je nog eenzamer gaat voelen’
Katrijn Delaruelle
Socioloog (UGent)
Er wordt ook volop geëxperimenteerd met nieuwe technologieën in de strijd tegen eenzaamheid.
De Rudder heeft het onder andere over ‘hybride gezinszorg’, waarbij fysieke ontmoetingsmomenten worden afgewisseld met digitaal contact, zoals beeldbellen.
Proefprojecten stemmen volgens haar alvast hoopvol en uit een eerste evaluatie zou blijken dat “deze zorgvorm sterk bijdraagt tot het doorbreken van eenzaamheid bij ouderen”.
Volgens Delaruelle is wat terughoudendheid met die nieuwe zorgvormen op zijn plaats. Verschillende studies toonden immers aan dat vormen van remote contact bij sommige doelgroepen – zoals oudere mannen – averechtse effecten sorteert.
“Er is veel twijfel over de rol van afstandscommunicatie in het verminderen van eenzaamheid, vooral tijdens een pandemie.
Zo kan videobellen je net herinneren aan wat je mist, waardoor je je nog eenzamer gaat voelen”, zegt Delaruelle.
Het is een belangwekkende vaststelling. Zeker omdat vormen van digitale hulpverlening opgang maken in de volledige geestelijke gezondheidszorg, die nog steeds kampt met aangroeiende wachtlijsten.
Bij de aanpak van het probleem van vereenzaming moeten we ons volgens Delaruelle alvast hoeden voor één belangrijk valkuil.
Hoewel de socioloog de toegenomen aandacht voor de kwestie toejuicht, stelt ze ook vast dat eenzaamheid – net als andere vormen van onwelzijn – te vaak als individueel probleem wordt benaderd.
“Eenzaamheid is een sociaal probleem. Zaken als medicatie zijn dan minder op hun plaats.
We moeten begrijpen hoe de organisatie van de samenleving bijdraagt tot eenzaamheid.”
Liesbet De Kock schrijft sinds 2022 voor Apache. Ze heeft een achtergrond in de klinische psychologie en filosofie. Voordien werkte ze als gastprofessor aan de VUB en het KASK, en als onderwijsassistent aan de UGent.
Lees ook
Bron: Apache