Een nieuw kanaal vol roddels en porno om Trump bij zijn eigen kiezers belachelijk te maken. Russische soldaten die bestookt worden met nieuws over de corruptie van hun chef. Expert Peter Pomerantsev gaat op zoek naar nieuwe vormen van progressieve propaganda. Daarvoor haalt hij inspiratie bij de Brit die de degens kruiste met Joseph Goebbels.
Kasper Goethals - De Standaard
Zieners
Hoe kunnen we de radicale veranderingen begrijpen die onze wereld ondergaat?
In de reeks ‘zieners’ zoeken we houvast en inspiratie bij vooruitziende denkers.
In deze aflevering: de Britse onderzoeker Peter Pomerantsev. Hij is verbonden aan Johns Hopkins University in Baltimore, waar hij codirecteur is van Arena, een studiecentrum over desinformatie en propaganda.
Samen met andere academici, mediaspelers en datawetenschappers analyseert en bestrijdt hij er desinformatiecampagnes van autoritaire regimes.
Pomerantsev is de auteur van drie boeken.
Zijn eerste boek, Niets is waar en alles is mogelijk (2014), over het Rusland van na de Sovjet-Unie, won verschillende internationale prijzen.
Pomerantsev, die in Kiev werd geboren, in Engeland opgroeide en een tijd in Moskou werkte, geldt als een van de scherpste observatoren van het moderne Rusland.
Hij heeft het oor van inlichtingendiensten en publiceert in vooraanstaande media.
Zijn nieuwste boek, Zo win je een propagandaoorlog (2024), vertelt het verhaal van de Britse propagandamaker Sefton Delmer die het opnam tegen Joseph Goebbels.
“Het idee dat de beste informatie tot de beste besluiten leidt is een mythe”
Peter Pomerantsev
In 1941 ontdekten de Britten dat hun propagandamachine niet opgewassen was tegen die van de nazi’s.
Ze riepen de Duitsers, via een geheim radiostation, al maanden op om in opstand te komen tegen Adolf Hitler.
Vanuit de Engelse studio appelleerden Duitse ballingen aan de “goede Duitsers” die volgens hen de stille meerderheid vormden.
De expliciet linkse uitzendingen moesten een lichtpuntje vormen in de fascistische duisternis. Er was maar één probleem: vrijwel niemand luisterde.
Hitlers legers walsten onhoudbaar over Europa en de propagandastroom van Joseph Goebbels bracht de bevolking in vervoering. De Duitsers hadden geen boodschap aan het moralisme van de vijand.
Dus probeerden de Britse inlichtingendiensten in de zomer van 1941 iets anders.
Iets radicaals. Iets waar we, volgens de Britse propaganda-expert Peter Pomerantsev, tot vandaag veel van kunnen leren.
In zijn nieuwe boek Zo win je een propaganda oorlog vertelt Pomerantsev het vergeten verhaal van Sefton Delmer.
Delmer was een Britse journalist die geboren was in Duitsland en in de jaren 1930 als correspondent voor de Daily Express van dichtbij verslag had gedaan van Hitlers opmars.
Delmer had de nazikopstukken persoonlijk leren kennen. Hij had ze zelfs uitgenodigd naar zijn exclusieve feestjes in zijn Berlijnse appartement.
Nu kreeg hij van de Britse inlichtingendiensten de opdracht om zijn bevoorrechte kennis te gebruiken om hen te verslaan.
Vanuit een Engels landhuis begon Delmer uitzendingen te maken die als doel hadden om de propaganda van Goebbels te ondermijnen.
In tegenstelling tot zijn voorgangers bleef hij ver weg van idealisme. Hij richtte zich op wat hij de “innerlijke Schweinhund” van de Duitsers noemde.
Hij maakte “grotesk cabaret”, vol grofgebekte roddels, geruchten en racisme. Hij verzon daarvoor het personage van Der Chef, een gefrustreerde Pruisische legeraanvoerder die kritiek gaf op de decadentie van het SS-establishment.
De stem van Der Chef was in werkelijkheid die van een Joodse vluchteling, maar wanneer hij sprak over obscene seksfeestjes, corruptie en uitbundige banketten, luisterde al snel 40 procent van de Duitse soldaten ademloos mee.
Voor het eerst kwamen er barstjes in het beeld dat Goebbels zo zorgvuldig had geboetseerd.
Terwijl Pomerantsev het boek over Delmer aan het schrijven was, viel Rusland Oekraïne binnen.
Voor hem was de Russische oorlog en de propaganda errond persoonlijk. Pomerantsev werd geboren in Kiev.
Zijn vader werd in 1976 door de KGB gearresteerd voor het verspreiden van antisovjetliteratuur en omdat hij had geluisterd naar de BBC.
Het gezin vluchtte naar Duitsland en later Londen, waar Pomerantsevs vader voor de Russische uitzending van de BBC ging werken.
Vandaag is Pomerantsev een van ’s wereld meest gerenommeerde experten op het vlak van desinformatie en propaganda.
Hij adviseerde Volodimir Zelenski in Oekraïne en is een veelgevraagde gast bij inlichtingen diensten, campagnestrategen en regeringen.
Vanuit Washington vertelt hij over wat de creaties van Delmer vandaag zo relevant maakt.
Hoe kwam u Delmer op het spoor?
Peter Pomerantsev: “Zijn memoires waren in de jaren vijftig populair in Groot-Brittannië, maar ze zijn in de vergetelheid geraakt. Misschien paste het verhaal niet bij hoe we ons de oorlog graag herinneren.
"Delmer gebruikte achterbakse technieken, terwijl de Britten de Tweede Wereldoorlog graag zien als een overzichtelijk verhaal van heldenmoed versus schurkenstreken.
"Toen ik de eerste keer over Delmer hoorde, klonk hij als ‘onze’ versie van fake news.
"Iemand die voor de goede zaak streed, maar zich ook bediende van duistere, immorele desinformatie. Met veel betere technieken nog dan die van de Russen vandaag.
"Hij werkte bovendien met geniale mensen in zijn team, zoals Ian Fleming (auteur van James Bond, red.) en de Schotse schrijfster Muriel Spark.”
Hoe legitiem is het om zelf aan desinformatie te doen?
“Al jaren zoeken mijn collega’s en ik naar manieren om kwaadaardige propaganda te bestrijden. We debatteren over hoe je de campagnes van autoritaire regimes tegenhoudt.
"We pleiten voor meer factchecks, uitstekende journalistiek en online gemeenschappen in de naam van de waarheid en democratie.
"Dat is belangrijk werk, maar in de strijd tegen desinformatie haalt het weinig uit. En dan kwam ik plots Delmer tegen.
"Hij zei: ‘Fuck die deugdelijke aanpak. Ik ga gewoon meer Goebbels zijn dan Goebbels.’
"Dat was boeiend, maar pas toen ik me echt in zijn denken ging verdiepen, begreep ik dat ik met een geniaal iemand te maken had.”
Wat ontdekte u dan?
“Delmer zette tientallen radiostations op, vol pornografie en subversieve boodschappen.
"Het doel was om de Duitsers te demoraliseren zodat ze met elkaar zouden bekvechten, waardoor de oorlogsmachine stokt.
"Tegelijk waren het extreem grappige en goed geïnformeerde programma’s. Duister, hilarisch, diep immoreel, maar ook op basis van tonnen research.
"Door Duitse krijgsgevangenen af te luisteren, leerde het team van Delmer de tongval, grappen en overtuigingen van de gemiddelde soldaat te imiteren.
"Britse spionnen signaleerden wanneer een SS-bevelhebber van pedofilie beschuldigd werd, of een nieuw appartement had gekocht voor een maîtresse.
"Die informatie werd dan allemaal uitgezonden, wat natuurlijk veel luisteraars lokte.”
Maar na twee jaar werden de uitzendingen ontmaskerd, het was Britse propaganda.
“Dat is waar het psychologische vernuft van Delmer zich pas echt toont.
"Vanaf 1943 verstopte hij niet langer dat zijn uitzendingen Britse imitaties van de nazi’s waren.
"Eerst begreep ik daar niets van. Dat is alsof de Russische trollen op X of Facebook zich niet langer zouden voordoen als Republikeinse kiezers of Belgische anti-imperialisten. Dat ze gewoon zouden zeggen: ‘Ja, wij zijn Russen.’
" Je zou denken dat niemand dan nog luistert. Maar Delmer speelde een geniaal spel, waarbij Duitsers wel wisten dat de vijand tegen hen sprak via die radiostations, maar ze toch bleven luisteren omdat het zo prikkelend was.”
Dat moet u uitleggen.
“Delmer was geboren in Duitsland, hij had tijdens de Eerste Wereldoorlog als Brits jongetje meegemaakt wat propaganda kan doen met een volk.
"Hij was er het doelwit van geworden: zijn klasgenoten begonnen hem uit te jouwen en noemden hem verrader. Hij zag hoe de strijdliederen de collectieve volkswoede ophitsten.
"Maar hier komt het bizarre: op hetzelfde moment wilde hij er zelf aan meedoen. Hij wilde deel worden van de collectieve extase.
"Hierdoor kreeg hij het inzicht dat propaganda vooral de menselijke behoefte om ergens toe te behoren bevredigt.
"Delmer bedacht dat hij die ervaring moest verstoren. Als de Duitsers zouden beseffen dat ze naar een Britse imitatie luisterden, verloor het origineel zijn glans.”
De keizer droeg geen kleren meer.
“Delmer vond het volkomen zinloos om de Duitsers op hun geweten aan te spreken, of hun simpelweg de correcte informatie aan te leveren.
"Hij zag het als zijn taak om te klooien met de emotionele band tussen de SS-leiding en de zorgvuldig geconstrueerde Volksgemeinschaft.”
Wat kunnen we daar vandaag van leren?
“In 1941 had het geen zin om de Duitsers te proberen overtuigen. Daar was het te laat voor. Hetzelfde geldt voor de Russen vandaag.
"Bij de Russische bevolking is de steun voor de invasie van Oekraïne groot. Het is goed dat er Russische media zijn die vanuit het buitenland kritische journalistiek blijven maken, zij zullen nodig zijn bij de wederopbouw als het Poetin-regime valt.
"Maar dat is toekomstmuziek. Nu moeten we zorgen dat de mobilisatie voor de oorlog stokt, dat de Russen gedemoraliseerd raken.”
Zijn Oekraïners daar vandaag al mee bezig?
“Zeker, al vertellen ze mij uiteraard niet alles.
"Delmer zou de sociale media vandaag heerlijk hebben gevonden, hoe mensen daar hun sociale identiteit construeren en beïnvloedbaar zijn.
"Oekraïners kunnen vandaag zien welke Russische soldaten aan welk front zitten, ze kunnen hun gericht informatie inlepelen.
"Ze zouden te weten kunnen komen welke van de Russische bevelhebbers sowieso al onpopulair zijn en nog wat olie op het vuur gooien.
"Van mijn Oekraïense contacten weet ik dat ze dat proberen, maar het is een kwestie van middelen.
"Ik zeg hen: zet een enorme multimedia machine op, om via radio, sociale media en video Russische soldaten aan te spreken.”
“Net als Delmer kunnen de Oekraïners doen alsof ze Russisch zijn. En net als bij Delmers uitzendingen maakt het niet uit of de Russen dat doorzien of niet.
"Als de boodschappen maar relevant genoeg zijn voor de emotionele leefwereld van die soldaten.
"Daarvoor moet je gedetailleerd inzicht krijgen in de levens van die mannen, hun taalgebruik, humor en prioriteiten.
"Het heeft geen zin om bij simpele soldaten over de corruptie van Poetin te zeuren, dat staat te ver af van hun dagelijkse ervaring.
"Maar je kan wel de corruptie van hun directe leidinggevende aankaarten. Laat ze maar weten dat ze te weinig eten krijgen omdat hun baas extra roebels wilde verdienen.”
U maakt de vergelijking met Jevgeni Prigozjin, de aanvoerder van de Wagner-milities die clashte met de Russische legerleiding. Na zijn mislukte staatsgreep vorig jaar, kwam hij om het leven in een mysterieuze vliegtuigcrash.
“Prigozjin had een personage kunnen zijn dat door Delmer verzonnen was. De gelijkenissen met Der Chef zijn groot.
"Prigozjin bekritiseerde het Kremlin van binnenuit, hij was net zo antiwesters, net zo opportunistisch en nog grofgebekter dan de rest van de Russische elite, maar hij gaf ook kritiek.
"Oekraïense onderzoekers ontdekten dat zijn kanaal op Telegram door enorm veel gewone Russen werd gevolgd.
"Die wilden informatie over de problemen van de Russische oorlogsmachine, maar vertrouwen de prowesterse media niet.
"Natuurlijk was Prigozjin geen fictief personage zoals Der Chef, maar zijn aantrekkingskracht bij Russen toonde dat de lessen van Delmer overeind blijven.”
Desinformatie volgt lang niet altijd de overzichtelijke breuklijn van twee landen in oorlog. Ze kan ook binnen een samenleving heel ontwrichtend werken.
“De trieste waarheid is dat we in informatieburgeroorlogen zijn beland. Dat is een andere situatie.
"We moeten waakzaam blijven over wat is toegestaan in een democratie en wat is toegestaan in een oorlog.
"Delmer deed ook erg immorele dingen die ik niet snel zou overnemen. Zo schreef hij brieven naar ouders van gesneuvelde SS-soldaten.
"Hij zei dat hun zoon nog leefde, zodat er geruchten over massale desertie op gang zouden komen. Pas na de oorlog ontdekten die mensen dat hun kind toch dood was.
"Ook verspreidde Der Chef het gerucht dat de suïcides toenamen: Delmer hoopte copycatgedrag uit te lokken en Duitsers tot zelfmoord te drijven.”
“Toch kunnen we ook in vredestijd veel leren van Delmer.
"Kijk naar de Amerikaanse verkiezingen dit najaar. De ideologische loopgraven zijn zo diep dat het geen zin heeft om fanatieke kijkers van Fox News te proberen overtuigen met feiten. Die aanpak heeft gefaald.”
Dat is nogal een bekentenis. In een democratie vertrouwen we toch dat feiten burgers tot volwassen keuzes zullen aanzetten?
“Het idee dat de beste informatie tot de beste besluiten leidt is een mythe.
"In de politieke filosofie spreekt men van de ‘marktplaats van ideeën’, maar het idee dat vrije competitie tussen informatiebronnen vanzelf leidt tot dé waarheid is totale onzin.
"Academici hebben al lang geleden ontdekt dat mensen niet de beste informatie kiezen alleen omdat die voorhanden is.
"De mens is in staat tot cognitieve dissonantie, hij kiest informatie die hem goed uitkomt.
Hoe moeten we dan omgaan met de informatieburgeroorlog waar we ons in bevinden?
“We moeten afscheid nemen van onze romantische kijk op de media.
"Simpelweg de waarheid vertellen over de bestorming van het Capitool heeft geen zin omdat de collectieve beleving van die grote leugen Trump-aanhangers juist een gevoel van toebehoren geeft.
"Als je de dreiging van een totalitair regime in Amerika wil ondermijnen, moet je de emotionele relatie tussen het volk en Trump ondermijnen.
"Je hoeft niet te liegen, het is geen oorlogstijd, maar je zou bijvoorbeeld een sensationele website kunnen opzetten die zich richt tot de Trump-kiezers. In hun taal, vol met vergif, boosheid en zelfs pornografie.
"Maar met de boodschap: Trump heeft ons verraden.“
Hoe moet dat eruitzien?
“Je hoeft Delmer niet te kopiëren, hij heeft ook veel fouten gemaakt. Die gaf hij later zelf ook toe. En het heeft geen zin om te liegen.
"Een doelgerichte leugen kan eenmalig veel impact hebben, maar al je geloofwaardigheid in de toekomst ondermijnen.
"Je kan je perfect richten op witte mannen die zich achtergelaten voelen door globalisering, in ruraal Ohio, Pennsylvania of Wisconsin.
"Je kan praten zoals zij, meerwaarde creëren, een emotionele band ontwikkelen met andere figuren.
"Mensen daar hebben hun identiteit, gelinkt aan kerk, partij, het leger, de industrie waar ze voor werken.
"Dat kan je allemaal intact laten, zolang je maar de band kapotmaakt tussen het volk en de autoritaire leider.
"Dat geldt voor Russen aan het front, maar ook voor burgers in een democratie als Amerika.”
Soms verliezen we onze eigen ooms, zussen of tantes aan doelbewuste complottheorieën. Kunnen we dat proces ook omdraaien?
“Het begint opnieuw met inzicht krijgen in de emotionele logica die tot dat punt heeft geleid.
"Wat ik zelf erg nuttig vind, en ik zeg niet dat het iemand zal genezen, is dat je op zijn minst begint met een geïnteresseerd gesprek.
"Ik ga altijd op zoek naar waar het begonnen is. "
- Wanneer ben je de mainstream media gaan wantrouwen?
- Wat gebeurde er toen in je leven?
"Dan beginnen mensen altijd een zeer persoonlijk verhaal te vertellen. En bijna altijd kom je dan uit bij een traumatische gebeurtenis, op persoonlijk vlak of een groter sociaal trauma zoals de val van de Sovjet-Unie en het ineenstorten van sociale bescherming.
"Als je daarover praat, praat je plots opnieuw met een mens en niet met een verzameling tribale slogans.”
Leveren gesprekken met slachtoffers van desinformatie iets op?
“Als je vragen stelt in de plaats van te preken, krijg je inzicht in hoe iemand in een complotuniversum is beland.
"Ik heb focusgroepen georganiseerd met Oekraïners in West-Oekraïne die nog steeds de Russische propaganda geloofden.
"Ze geloofden dat de Oekraïense soldaten allemaal nazi’s waren, dat er westerse biowapens werden gemaakt in Oekraïense laboratoria en dat Amerika de oorlog eigenlijk had uitgelokt.
"Maar grappig genoeg bleek dat ze ook wel weten dat die informatie hen waarschijnlijk was aangeleverd door Russische propaganda.
"Ze zeiden te geloven dat er altijd grote machten, ver boven hun hoofd, in conflict zouden zijn. Ze kozen daarom voor de verhalen die het best bij hun overtuiging aansluiten.
"De opdracht is dus niet om de strijd met feiten te winnen, maar om hen emotioneel terug te winnen.”
“Dat betekent niet dat ik zeg: we moeten fascisten knuffelen. Het betekent wel dat inzicht in de rationele aanleidingen voor irrationele overtuigingen nodig is om een mediastrategie te bepalen.
"Soms valt iemand terug te winnen door de emotionele lading serieus te nemen en andere conclusies naar voren te schuiven.
"Maar soms valt iemand niet te overtuigen, dan is de beste strategie misschien die van Delmer.
"In de plaats van iemand te willen genezen van duistere overtuigingen, ga je er juist in mee. Om dan terloops de relatie te ondergraven tussen boze burgers en de autoritaire leiders die beweren hen te vertegenwoordigen.”
Lees ook
Lees andere gesprekken in deze reeks
Bron: De Standaard
