Ludo Abicht (88), de nestor der Vlaamse filosofen, publiceert zijn intellectueel testament. Een gesprek over Vlaamse politiek, Israëlische bommen en Amerikaanse verkiezingen.
Joël De Ceulaer – De Morgen
‘Ik ben een anarchist geworden.’
Ludo Abicht
“Etienne Vermeersch had één groot geluk”, lacht Ludo Abicht.
“Hij had altijd gelijk. Hij kon met grote stelligheid zijn waarheid poneren, hoewel hij er soms wel degelijk naast zat.
“Ik herinner mij een discussie met een imam waarin hij zich vergiste over een Koranvers. Maar Etienne gaf dat niet toe. Zoals hij het zei, zo wás het.
“Ik sta helemaal anders in het leven. Ik ontdek vaak dat ik juist geen gelijk heb. Ik probeer er, met de kennis die ik nu heb, het beste van te maken.
“Maar soms moet ik een bocht nemen. Onlangs nog, toen ik mij op de lijst van de partij Voor U had laten zetten. Ik dacht dat het over Vista ging, een partij die Vlaams en links is: die wilde ik wel steunen.
“Toen vrienden mij belden om te zeggen dat ik op de lijst van Els Ampe was terechtgekomen, heb ik mij meteen teruggetrokken.”
Ludo Abicht is een van de meest fascinerende denkers die Vlaanderen de voorbije decennia heeft gekend.
- Hij was jezuïet, maar werd vrijmetselaar.
- Hij was communist, maar tekende manifesten die tot confederalisme oproepen.
- Hij is een kenner van het jodendom, heeft veel joodse vrienden, maar staat nu aan de kant van het Palestijnse volk.
Al 88 is hij nu, maar scherp van geest.
“Ik voel me niet oud”, zegt hij.
“Maar het gaat wel snel, hoor. Wij organiseren nog elk jaar een etentje met onze klas uit de middelbare school. En bij de vorige reünie liep ik de zaal waar zij zaten voorbij, omdat ik er alleen oude mannetjes zag zitten. Dat konden toch mijn klasgenoten niet zijn, dacht ik.”
BIO
- Geboren in Oostende op 5 juni 1936
- Studeerde taalkunde en filosofie
- Doceerde aan universiteiten in de VS en Canada
- Emeritus hoogleraar aan de UAntwerpen
- Kreeg in 2001 de Arkprijs voor het Vrije Woord
Volgende week rolt zijn politiek-filosofische testament van de persen: Na de Groote Avond. Kan empathie de wereld redden?
Hij legt uit hoe hij nu intellectueel in het leven staat: links, anarchistisch, met oog voor ubuntu, het Afrikaanse concept dat gekenmerkt wordt door verbinding en wederzijds respect.
De titel verwijst naar het idee dat revolutionairen altijd denken dat ze een historisch moment beleven waarna alle problemen opgelost zullen zijn.
“Maar dat is nooit gelukt”, zegt Abicht.
“Uiteraard niet. De cruciale vraag is dus: wat doen we als we weten dat niet alle problemen in één klap kunnen worden opgelost?”
Er is veel om over te praten. We zullen het over Israël hebben, over Trump, over Nelson Mandela, wraak en vrede.
Maar we beginnen bij het binnenlands nieuws.
Hoe kijkt u naar de Gentse politiek?
“Ik vind het een beetje dorpspolitiek allemaal, eerlijk gezegd. Gaat dit nog over principes of over persoonlijke vetes?
“Ik weet het ondertussen niet meer. Ik zou sowieso wel voor mensen van Vooruit hebben gestemd, dus op de lijst van Voor Gent.”
In Antwerpen riep u samen met een zestigtal andere academici en kunstenaars op tot een progressieve stem voor Vooruit, Groen of PVDA. Zou u die coalitie willen?
“Die open brief verscheen vóór de verkiezingen, het was een oproep om vooral progressief te stemmen. Wij dachten trouwens dat maar weinig mensen onze brief zouden lezen, maar de reacties waren fel.
“Blijkbaar zette die oproep kwaad bloed, wij werden uitgescholden. Terwijl het gewoon onze mening was.
“Ik vond het belangrijk om een tegenstem te bieden aan het typische middenklassenbeleid dat in Antwerpen wordt gevoerd.”
Bent u altijd links geweest?
“Ik kom uit een katholiek college, en ben later bij de jezuïeten gegaan omdat de sociale en ethische dimensie van het christendom mij erg aansprak.
“Een aantal jezuïeten was in die tijd actief bij bevrijdingsbewegingen in Algerije en Libanon. Ik had daar meteen ook grote sympathie voor.
“Mijn bedoeling was om priester-arbeider te worden. Maar toen de paus dat verbood, en ik uiteindelijk mijn geloof in God verloor, heb ik het klooster verlaten, in dezelfde periode als Etienne Vermeersch. Maar ik ben altijd links gebleven.”
Links is slimmer, schrijft u. Hoezo?
“Links is slimmer dan rechts: dat is een grapje met een grond van waarheid in.
“Rechts verdedigt wat bestaat, dat is gemakkelijker − daarom kan rechts ook efficiënter zijn.
“Links is slimmer omdat linkse partijen een maatschappij verdedigen die nog niet bestaat.
“Links denkt na over hoe het anders kan. Links bekijkt ook het bredere, internationale plaatje. En houdt altijd rekening met de sociaal-economische context waarin mensen leven.”
Links heeft er al fameus naast gezeten.
“Natuurlijk. Links heeft stommiteiten begaan. Zo werd Cuba lang als de ideale maatschappij beschouwd . Dat was een fout.
“Ik heb gewacht om lid te worden van de Kommunistische Partij (KP) tot de komst van het zogenaamde eurocommunisme, dat zich distantieerde van wat er in de Sovjet-Unie en haar satellietstaten gebeurde. Dat was niet te verdedigen.”
De KP bestaat niet meer. Maar heeft de PVDA al genoeg afstand genomen van Stalin en Mao, die net zo’n totalitaire massamoordenaars waren als Hitler?
“Nee. Ze kunnen dat niet. Ze krijgen die veroordeling niet uit hun strot.
“Ik herinner mij een tekenfilm uit de jaren 60, toen ik in de Verenigde Staten woonde: daarin zat een figuurtje dat het woordje wrong niet kon uitspreken.
“Ik heb datzelfde gevoel bij de PVDA: zij kunnen niet zeggen dat ze verkeerd waren.
“Ik heb met hen samengewerkt, op bepaalde dossiers, maar die confrontatie met het verleden gaan ze niet aan. Jammer.
“Dat neemt niet weg dat ik een coalitie met PVDA verdedigbaar zou vinden in Antwerpen.”
Welke maatschappij wil links bouwen?
“Ik ben ondertussen een stap verder in mijn intellectuele evolutie.
“Ik heb anarchisten lang als dromers en amateurs bekeken. Maar de voorbije jaren heb ik denkers zoals Bakoenin en Kropotkin grondig bestudeerd, en ik moet zeggen dat zij in de 19de eeuw al zeer waardevolle inzichten over de organisatie van de samenleving hadden. Inzichten waarmee wij vandaag nog altijd kunnen werken.
“Ik ben een anarchist geworden.”
Wat houdt dat in?
“Het centrale inzicht van anarchisten is dat dirigisme van bovenaf niet werkt. Je moet de zaken van onderuit laten groeien.
“Ik heb op veel plekken gewerkt en vertoefd, en overal zag ik de behoefte aan gezag, leiderschap en een vorm van paternalisme dat de mensen niet ernstig neemt.
“Als socialist volg je de partij, de vakbond, enzovoort. Ik verwijt velen dat ze dat gezag onvoldoende ter discussie stellen.
“Ik vind het intellectuele luiheid om dat niet te doen. Jezelf van bovenaf laten leiden, ik vind eigenlijk dat je dat niet kunt maken.”
Soms is er toch leiding nodig?
“Ik maak een onderscheid tussen leiding en expertise. Als ik een probleem heb met het water in mijn badkamer, bel ik een loodgieter. Hij is de expert.
“Maar ik ga die man niet vragen hoe ik voor de rest mijn leven moet leiden.
“Dat is wat veel mensen zoeken: iemand die in hun naam kan spreken, iemand met autoriteit.
“Ik heb veel meer sympathie voor de gemeenschappen waarin mensen samenwerken − commons, zoals men die noemt. Ik heb die gezien in Chiapas, Mexico.”
Wat zag u daar?
“Bijvoorbeeld: men beslist vanuit de eigen cultuur wat men nodig heeft op het vlak van onderwijs, en dan zoekt men de expertise, niet andersom.
“Maar ik weet dat het bijvoorbeeld ook bestaan heeft bij Volvo Gent, waar men kleine teams zelf liet beslissen hoe ze een auto monteren, zonder dat deze of gene ingenieur hen vertelde hoe dat precies moest.
“Het gaat erom dat je de mensen zelf bij een project betrekt.”
Maar is dat Mexicaanse onderwijs geen goed voorbeeld van hoe het niet moet: het is beter om een expert aan te duiden die beslist wat kinderen moeten kennen.
“Dat is juist. Onderwijs verloopt in fasen. Maar naarmate je ouder wordt, kun je steeds meer zelf de regie in handen nemen.
“Ik heb duizenden studenten gehad, en bij mij hoefden ze niet aan het handje te lopen. Ze kregen hun eigen verantwoordelijkheid.
“Zo denk ik over veel andere zaken in onze maatschappij: zodra mensen iets kunnen, eventueel met wat steun, moeten ze als gelijkwaardige burgers hun verantwoordelijkheid kunnen nemen.”
Toch blijf ik met de vraag zitten: hoe houdt anarchie een samenleving overeind?
“Dan moet u Kropotkin lezen. Het gaat om wederzijdsheid. Zeer realistisch.
“Wederzijdse hulp, vandaag noemen wij dat sociale zekerheid. En eigenlijk is dat een anarchistisch idee, dat Kropotkin al in de 19de eeuw formuleerde.
“In een gemeenschap moet je ervan uitgaan dat je een van de zwaksten kunt zijn. Iedereen kan ziek worden. Dan verdienen we bescherming van de groep.
“Er bestaan ook vormen van anarchisme die zeggen dat je niemand nodig hebt, maar dat noem ik libertaire theorieën.
“Ik zie anarchisme als solidair.”
Een van de sleutelwoorden van uw boek is verontwaardiging.
“Ik heb Stéphane Hessel, de auteur van het pamflet Indignez-vous!, ooit horen spreken in Frankrijk. En dat was mind-blowing, zoals men dat vandaag noemt.
“Ik was daar niet goed van. Hij wees ons erop dat we niet alleen verontwaardigd moeten zijn, maar dat we ook verantwoordelijkheid moeten opnemen.
“Ik heb een Hongaarse vriend die met een Amerikaanse is getrouwd. Als hij zwerfvuil ziet liggen, is hij verontwaardigd. Zijn vrouw begint op te ruimen. Ziet u?
“Verontwaardiging kan een trigger zijn, maar het volstaat niet.”
Wat verontwaardigt u vandaag?
“Dat mensen er zo vaak in slagen om hun eigen falen goed te praten. Dat geldt ook voor mijzelf, hoor.
“Ik ben nog altijd boos op mijzelf dat ik bij het pausbezoek in de jaren 80 niet ben ingegaan op de kans om met de man over abortus te discussiëren.
“Ik wilde de sfeer niet bederven, maar neem mijzelf dat nu nog kwalijk.
“Ik ben meer verontwaardigd over mijzelf dan over anderen.
“Vandaag vind ik het jammer dat ik niet altijd beschikbaar ben voor debatten, bijvoorbeeld. En dat ik niet altijd voldoende weerwerk bied.”
Hoezo, weerwerk?
“Wel, ik word tegenwoordig vaak uitgescholden op straat, door zionisten. Ze noemen mij een smeerlap, een Jodenhater, een antisemiet.
“Ik antwoord daar meestal niet op, maar zou dat vaker wel moeten doen, want die mensen hebben duidelijk mijn boeken niet gelezen.”
Beeld Wouter Van Vooren
U hebt heel veel over het jodendom geschreven. Waar kwam die fascinatie vandaan?
“Ik ben geboren in 1936, dus als kind hoorde ik mijn ouders soms bellen met vrienden en familie.
“Een tante van mij is in 1942 in bezet Frankrijk getrouwd met een orthodoxe jood. Zodra wij naar Parijs konden, na de bevrijding, leerde ik hen kennen, en later ook mijn neven en nichten.
“Ik herinner mij nog levendig dat ik enthousiast was toen in 1948 de staat Israël werd gesticht. Wat ik toen niet wist, is dat daar al andere mensen woonden die op de vlucht zijn geslagen.”
Wanneer bent u kritisch geworden voor Israël?
“Bij de jezuïeten kende ik dus collega’s die contacten hadden in het Midden-Oosten. En in de jaren 60, nadat ik uitgetreden was, ging ik studeren bij de Duitse filosoof Ernst Bloch, in Tübingen.
“Daar leerde ik Arabische studenten kennen. Die verweten ons dat wij niet op de hoogte waren van de geschiedenis van Israël.
“Toen ben ik mij daarin gaan verdiepen. Ik heb een tijd in linkse kibboetsen gewoond aan Israëlische kant, maar had ook veel contact met Palestijnen.
“Ik heb daar veel vriendschappen aan beide kanten aan overgehouden.”
Hoe kijkt u naar wat Netanyahu doet?
“Hij is aan het doen wat hij van meet af aan heeft gepland.
“Er is volgens hem geen plaats voor de twee volkeren in Israël − voor hem is het ‘wij of zij’. Hij wil de Palestijnen volledig verdrijven.
“Ik kan dat niet bewijzen, maar het gaat systematisch in die richting.
“Let op, ik was een van de eersten die een petitie ondertekende tegen de gruwel van Hamas op 7 oktober. Men had de leiders van Hamas moeten uitleveren en de gijzelaars vrijlaten.
“Maar ik wist ook meteen: dit is het ideale moment voor Netanyahu om zijn plan uit te voeren.”
Noemt u het een genocide?
“Dat niet, nee. Men moet zorgvuldig omspringen met terminologie.
“Ik zou Trump ook geen fascist noemen: bij fascisme hoort een bepaalde structuur en organisatie, die bij Trump afwezig is.
“Zo is wat Israël doet ook geen genocide. Mocht Netanyahu dat willen, zou hij alle Palestijnen kunnen uitmoorden. Maar dat doet hij niet.
“Hij is wel bezig met een etnische zuivering. En hij begaat oorlogsmisdaden. Maar geen genocide.”
Hij blijft populair.
“Ongelooflijk populair, dat verbaast mij.
“Het is bekend dat hij al heeft geweigerd om in te stemmen met een akkoord waardoor de gijzelaars die Hamas op 7 oktober nam, zouden worden vrijgelaten.
“Hij wil het niet. Hij heeft dat niet nodig, blijkbaar.”
Wat vindt u ervan dat sommige Israël-critici het niet over hun lippen krijgen om Hamas te veroordelen?
“Ik ken een aantal linkse rakkers die doen alsof 7 oktober 2023 een fait divers was, omdat je volgens hen moet kijken naar alle decennia die daaraan voorafgingen, en dat vind ik een totaal moreel verwerpelijke houding.
“Veel zionisten met wie ik contact heb, beschouwen die raid van Hamas als een soort voortzetting van de Holocaust, en zij hebben gelijk.
“Als ik daarover met sommige linkse vrienden spreek, volgt vaak een onbehaaglijke stilte.
“De ene misdaad wordt niet weggeveegd doordat de andere partij ook een misdaad begaat.”
Voelt u zich dan intellectueel eenzaam?
“Een van mijn studentes, een slimme jongedame met een hoofddoek, zei mij eens dat ze aanvankelijk vreesde dat ik partijdig was, maar dat ik in mijn lessen wel een evenwichtig beeld schets van de geschiedenis van Israël.
“Daarmee ben ik misschien lid van een klein kringetje, maar ik vind dat je geloofwaardig moet blijven voor jezelf.
“De meeste mensen kiezen partij en ik begrijp dat wel. Zo heb je meer steun van de eigen groep.
Maar goed: over twaalf jaar ben ik 100, mijn leven is te kort om nog compromissen te sluiten.”
Doet de Europese Unie genoeg om het geweld in Israël te stoppen?
“Helemaal niet. De verontwaardiging over de Russische inval in Oekraïne is veel groter dan die over Israël.
“De oorlog in Oekraïne is ook tragisch. Poetin is op dat vlak de evenknie van Netanyahu.
“En Europees Commissievoorzitter Ursula von der Leyen, die door ons allemaal goed betaald wordt, vindt wel dat we moeten strijden tegen het imperialisme van de Russen, maar kiest tegelijk de kant van Netanyahu.
“Ik versta dat niet.”
Speelt bij haar misschien een Duits schuldgevoel over de Holocaust?
“Dat zou kunnen. Maar dat is geen excuus. Israël treedt alle internationale verdragen met voeten. Zo maak je antisemieten.
“Als ik iemand hoor zeggen dat het hem totaal niet kan schelen dat er honderd kinderen sterven omdat men één Hamasstrijder kon uitschakelen, tja, dan word ik ook een antisemiet.”
Dat geweld geen noodzaak is, zag u in Zuid-Afrika.
“Toen Nelson Mandela, die tegen het Zuid-Afrikaanse apartheidsregime had gestreden, na een lange gevangenisstraf vrijkwam, waren zijn sympathisanten klaar voor geweld.
“Ik ben begin jaren 60 lid geworden van de anti-apartheidsbeweging, en ben een paar keer in Zuid-Afrika geweest.
“Ik ben er altijd van overtuigd geweest dat die situatie daar in een bloedbad moest uitmonden.
“Als Mandela bij zijn vrijlating tot geweld had opgeroepen, zou dat gebeurd zijn. Maar hij deed het omgekeerde. Hij sprak zonder rancune, voor vrede.”
Is dat de filosofie die ubuntu heet?
“Ja, het uitgangspunt van Mandela was: als wij tot geweld overgaan, zullen wij niet beter zijn dan onze onderdrukkers.
“En dat willen we niet, want dan zadelen wij onszelf op met een verschrikkelijke erfenis.
“Dat is dus geniaal. Dat zoiets mogelijk was, geeft mij hoop.
“Op wraak, zoals je die vandaag bij Israëlische militairen ziet, kun je geen wereld bouwen.”
In de ondertitel van uw boek vraagt u zich af of empathie de wereld kan redden. En?
“Nee, de wereld redden zal niet lukken. Maar we moeten wel blijven voortdoen.
“Ik citeer in mijn boek het motto dat wordt toegeschreven aan Willem van Oranje:
‘Het is niet nodig te hopen om te ondernemen, noch te slagen om vol te houden.’
“Als je niet langer de verontwaardiging hebt en de wil om iets te ondernemen, wordt het leven maar saai.
“Als je iets kunt veranderen, hoe klein ook, is het je verantwoordelijkheid om dat te doen.
“Ik vind dat niet utopisch. Als je niets doet, blijft de wereld zoals hij nu is.”
Gaat de wereld er niet op veel vlakken op vooruit?
“Zeker. Maar tegelijk worden al die prachtige instellingen van na de Tweede Wereldoorlog vandaag kapotgemaakt.
“De Verenigde Naties zijn een tandeloze organisatie geworden. Daar mogen we ons niet bij neerleggen.
“Ik zie een verschil tussen de abstracte en de praktische utopie.
“De abstracte utopie betekent dat je wilt dat iedereen gelukkig en gezond zal zijn, dat de wereld een soort Disneyland wordt. Zal nooit gebeuren.
“De praktische utopie betekent dat je je afvraagt: welke stap in de goede richting kan ik vandaag zetten?”
En wat is de goede richting?
“Zo veel mogelijk vrijheid voor zo veel mogelijk mensen.”
Iets anders. U hebt het manifest van de Gravensteengroep en het Warandemanifest getekend, twee oproepen voor meer Vlaamse autonomie. Waar komt die Vlaamse reflex bij u vandaan?
“Ik ging als jongen naar het Xaveriuscollege in Borgerhout. Daar zaten veel kinderen van ouders die hadden gecollaboreerd. Ook mensen die later de Volksunie hebben gesticht.
“Ik vond die Vlaamse reflex goed, het was voor mij een vorm van rebellie.
“Vandaag kijk ik daar ook positief op terug. De Vlaamse beweging heeft veel binnengehaald, dingen die nodig waren − ik kom nog uit de tijd dat de minister van Onderwijs geen Nederlands sprak.
“En waar ik ook trots op ben: de Vlaamse emancipatie is zonder bloedvergieten gebeurd.”
Wat vindt u ervan dat het cordon sanitaire doorbroken is in Ranst?
“Ik begrijp dat niet. Ik zou nooit met politici van Vlaams Belang kunnen samenwerken.
“Maar ik vind het ook niet goed dat het cordon sanitaire van bovenaf wordt opgelegd, door de partijen. Dat is dirigisme waar ik als anarchist een hekel aan heb.
“Ik ken Jos Geysels, de vader van het cordon, zeer goed, en ik heb dat altijd wat schoolmeesterachtig gevonden.
“Je moet iedereen vrij laten, en dan ga ik ervan uit dat een democraat zelf tot de conclusie komt dat je geen akkoorden met Vlaams Belang kunt sluiten. Punt. Ik zou het nooit doen.”
Het cordon van Geysels heeft wel lang gewerkt. En nu nog, op bovenlokaal niveau.
“Toch vind ik het een slechte methode. Waarom zou ik iemand anders zoiets opleggen?
“Ik zou democratische politici vertrouwen, zonder te dreigen dat ze uit de partij vliegen, zoals dat nu in Ranst is gebeurd.
“Ik ben ook tegen de opkomstplicht en vind het dus goed dat die is afgeschaft.
“Ik zal iedereen aanbevelen om te gaan stemmen, ik wil mensen zelfs een lift naar het stemhokje geven. Maar ik zou niemand verplichten.”
Het gevolg is wel dat kortgeschoolden, Vlamingen met een migratie achtergrond en jongeren minder hun stem laten horen.
“Dan is mijn antwoord dat we meer in educatie moeten investeren. We moeten zo veel mogelijk mensen de kans geven om zichzelf te vormen.
“Ik heb zelf mijn hele leven in het onderwijs gestaan, en geef nog altijd gratis bijles aan studenten die het moeilijker hebben, bijvoorbeeld omdat ze uit een kansarm gezin komen.
“Ik probeer hen te helpen, maar wat ze met mijn hulp en die bijlessen vervolgens doen: dat is natuurlijk hun zaak.”
Even naar de VS. Wat verwacht u van de verkiezingen daar?
“Ik denk dat Donald Trump zal winnen. Potverdorie.
“Ik heb dertig jaar in de VS gewoond, waarvan twintig jaar in Ohio, waar hij veel stemmen haalt. Ohio ligt in het zogenaamde heartland van Amerika, waar heel veel mensen Republikeins stemmen.
“Let op, ik heb daar zeer sympathieke mensen leren kennen. Ik herinner mij nog dat ik na autopech, toen ik in mijn wagen zat te bevriezen, bij zeer vriendelijke mensen in de buurt een warm bad mocht nemen. Zeer lieve, behulpzame mensen.”
En discussieerde u met hen?
“Zeker. Ik betoogde in die tijd, eind jaren 60, tegen de oorlog in Vietnam. Zij vroegen zich af waarom ik dat deed.
“Ik heb dat dan rustig uitgelegd, wel een half uur lang. En ik vergeet nooit hoe ze reageerden: ‘Je hebt gelijk, maar toch moeten wij het communisme stoppen.’
“Vandaag zien veel Amerikanen Kamala Harris als een communiste.”
U zei al dat u Trump geen ‘fascist’ zou noemen. Hoe kijkt u dan naar hem?
“In tegenstelling tot de fascisten heeft Trump geen ideologie. Maar hij is slimmer dan we denken.
“Ik heb de man nooit voor een idioot versleten, want dat is hij niet. Hij weet precies hoe hij zijn publiek moet aanspreken.”
We kunnen niet heel uw leven overlopen, maar u was getuige van veel historische gebeurtenissen. Niet alleen van de anti-Vietnam-betogingen in de VS, eind jaren 60.
“Ja, ik heb ook de Amerikaanse burgerrechtenbeweging van dichtbij gevolgd.
“Ik heb toen geleerd dat arme mensen, of mensen die je wilt helpen, niet altijd even sympathiek zijn.
“Ik ben in Amerika bestolen geweest door mensen met wie ik samen betoogde. En toch vond ik het mijn verantwoordelijkheid om hen te blijven steunen.”
Uw intellectuele traject lijkt grillig. Hoe ziet u dat zelf?
“Ik zie dat niet zo. Ik ben niet het type dat morgen verbrandt wat hij vandaag nog aanbidt.
“Ik heb altijd gewoon de volgende stap gezet, met behoud van wat ik daarvoor had geleerd.
“Van de scouts en de jezuïeten en de communisten en iedereen die ik heb ontmoet.”
Rare vraag, maar ter attentie van de jeugd: hoeveel uur leest u per dag?
“Gemiddeld een uur of vier.”
Bent u bang om dood te gaan?
“Nee, echt niet. Zolang het gaat, gaat het. En als het niet meer gaat, gaat het niet meer. Dat het leven eindig is, stimuleert mij om nog zoveel mogelijk te doen.”
Maar u bent in goede gezondheid?
“Ik heb een beetje last van mijn heup, maar dat is normaal op mijn leeftijd. Als het dat maar is.
“Ik kan nog doen wat ik wil doen, ik kan nog schrijven, ik ben tevreden. Al heb ik onlangs wel iets belangrijks geleerd: ik ben niet zo’n goede feminist als ik altijd dacht.”
Hoezo?
“Mijn vrouw heeft sinds kort een nieuwe heup en is nog aan het revalideren. Dus doe ik de inkopen en het huishouden.
“Ik vond altijd dat ik al veel deed door de vuilniszakken buiten te zetten en af en toe eens te stofzuigen.
“Nu doe ik veel meer, en dat is niet eenvoudig. Ik heb ’s avonds bijvoorbeeld niet meer zoveel energie om te lezen.
“En vooral koken is lastiger dan ik dacht. Elke dag iets klaarmaken dat lekker is: dat heb ik altijd zwaar onderschat.”
Beeld Wouter Van Vooren
Lees ook
Klik op de hyperlink en lees meer berichten van
Bron: De Morgen