Een overheid die haar burgers ostentatief wantrouwt, knaagt aan de vertrouwensrelatie die noodzakelijk is voor een gezonde democratie, schrijft Bieke Purnelle.
Bieke Purnelle – De Standaard
Een open deur: de burger is zijn vertrouwen in de politiek kwijt. Dat is al lang geen nieuws meer, en het is vrij uitvoerig gedocumenteerd en geanalyseerd, van oppervlakkig tot accuraat.
Over het omgekeerde verschijnsel valt dan weer bitter weinig te lezen: een overheid die haar burgers wantrouwt, wordt net wat minder interessant bevonden.
Als je “overheid wantrouwt burgers” googelt, krijg je een resem artikels over het wantrouwen van de burgers in de overheid, alsof het eerste niet bestaat en er geen verband is tussen beide.
In een vertrouwensrelatie komt vertrouwen nochtans bij voorkeur van twee kanten.
Er is al veel onderzoek gedaan naar wat vertrouwen, of wantrouwen, bij burgers veroorzaakt.
De genoemde factoren zijn doorgaans:
- Brakke communicatie
- Een gebrek aan verantwoording
- Ongelijkheid
- Onrechtvaardigheid
- Willekeur
- Ondermaatse dienstverlening
- Te weinig inspraak
- Te weinig decentralisering
- Te weinig lokale betrokkenheid
- Kortetermijnvisie
- Beloftes niet nakomen
- Inconsistente besluitvorming
- Onevenwichtige representatie
- Te weinig transparantie
Al die factoren spelen een rol in de grootschalige vertrouwensbreuk die zich mondiaal verspreidt.
Hoe we die breuk moeten herstellen, wordt doorgaans wat vager geformuleerd, wellicht omdat repareren meer tijd en denkwerk vraagt dan deconstrueren.
Vertrouwen komt te voet en vertrekt te paard, luidt het gezegde.
Toch vallen er duidelijke conclusies te trekken uit die studies en bevragingen.
Het vertrouwen in overheden raakt pas hersteld als die overheden responsief beleid voeren, als ze luisteren naar de burgers en aantoonbaar aandacht hebben voor hun zorgen en problemen.
Ook rechtvaardigheid blijkt een cruciale factor voor vertrouwen. Burgers moeten ervaren dat het beleid eerlijk is.
Tot slot blijkt het nogal essentieel dat een overheid haar burgers als partners ziet, dat ze beleid maakt samen met de burgers, waarbij beide partners de samenleving als hun gedeelde verantwoordelijkheid beschouwen.
Overheden hebben dus zelf heel wat bij te dragen, als ze een vertrouwenscultuur willen creëren en in stand houden.
Vertrouwen doen we zelf (of net niet), maar of we betrouwbaar zijn, bepalen anderen op basis van ons handelen en van hun ervaringen met ons.
In die zin is het bizar dat we de focus van de vertrouwenskwestie niet eens verleggen van het afnemende vertrouwen van de burger naar de afnemende betrouwbaarheid van de overheid.
Alle aandacht voor de vertrouwenscrisis ten spijt lijken we niet te begrijpen hoe vertrouwen werkt, al helemaal niet in de context van de abstracte en onpersoonlijke relatie tussen overheden en burgers.
De vakliteratuur maakt doorgaans een onderscheid tussen twee soorten vertrouwen: confidence en trust.
Het eerste, confidence, verwijst naar een onpersoonlijk vertrouwen in een systeem of een proces en betekent eigenlijk dat men ervan overtuigd is dat dit systeem of proces de gewenste of verwachte uitkomst zal hebben.
Dat soort vertrouwen is hoofdzakelijk gebaseerd op ervaring, logica, onderzoek, statistiek en bewijs en raakt ondermijnd als die factoren falen of inconsistent worden.
Het tweede, trust, is veel persoonlijker van aard en vereist een zekere graad van empathie en goede wil tussen partijen die eerder positief staan tegenover elkaar en er actief voor kiezen elkaar te vertrouwen.
Confidence valt relatief makkelijk te beïnvloeden: betrouwbare dienstverlening, transparantie, rechtvaardigheid en voorspelbaarheid dragen er rechtstreeks toe bij. Falende systemen leiden tot vervreemding.
Trust valt lastiger te vatten, omdat die vorm van vertrouwen vooral gebaseerd is op gedeelde normen, waarden, doelstellingen en belangen en niet zonder empathie kan.
Confidence kan dus eenrichtingsverkeer zijn, maar trust vereist altijd wederkerigheid.
Beide partijen spelen een actieve rol in de vertrouwensrelatie, en het vertrouwen van de ene heeft een directe impact op dat van de andere.
Een overheid die haar burgers ostentatief wantrouwt en benadert vanuit een negatief perspectief, knaagt dus rechtstreeks aan de vertrouwensrelatie die noodzakelijk is voor een gezonde democratie.
- Rigide controlemaatregelen en permanente surveillance
- Inperking van het recht op protest en op vrije meningsuiting
- Discriminerende algoritmes en profilering
- Onnodig strenge identificatievereisten
- Inperking van politieke participatie
- Bureaucratische drempels
- Complexe procedures om basisrechten te verkrijgen
- Boetes voor “lakse” ouders
- Leerkrachten en CLB’s inschakelen als kliklijn
- Inbreken in private whatsappberichten van burgers om te checken of ze geen illegale rave plannen …
De lijst met uiteenlopende uitingen van overheidswantrouwen is lang en wekt de indruk dat de meeste burgers niet te vertrouwen zijn, en sommige burgers minder dan andere.
In de Pano-reportage van de VRT over de OCMW-fraude in Anderlecht wordt pijnlijk blootgelegd dat sommige mensen frauderen.
Wat er niet wordt verteld, is hoeveel mensen wél recht hebben op een leefloon, maar het niet krijgen of er een jaar of langer op moeten wachten. Die laatsten zijn in geen geval gebaat bij hogere drempels. Hun vertrouwen in een rechtvaardige overheid evenmin.
Wantrouwend beleid wordt ons aangeprezen vanuit de premisse dat het de samenleving dient. Die reflex is niet onbegrijpelijk, maar het omgekeerde zou weleens correcter kunnen zijn.
Wie alle burgers behandelt als potentiële fraudeurs, onwilligen of criminelen, moet zich misschien eens afvragen hoeveel dat uitgangspunt ons kost, niet alleen in harde valuta, maar in broodnodig en kostbaar vertrouwen.
Bieke Purnelle is freelanceschrijver en directeur van Rosa, kenniscentrum voor gender en feminisme.
Lees ook
Klik op de hyperlink en ontdek meer berichten van
Bron: De Standaard