Essay – Ilja Leonard Pfeijffer – Links te idealistisch om verkiezingen te winnen? – Integendeel

Links blijft verkiezingen verliezen omdat het in de jaren 1990, onder de indruk van de val van de Muur, het neoliberalisme en de vrije markt heeft omarmd, schrijft Ilja Leonard Pfeijffer.

Ilja Leonard Pfeijffer – De Morgen

Tegen het einde van mijn vorige bijdrage op deze plek bracht ik het fenomeen ter sprake dat politici hun invloed onwillekeurig of doelbewust onderschatten.

Zij denken of willen ons graag doen geloven dat zij slechts de spreekbuis zijn van opvattingen en sentimenten die onder het volk leven, terwijl zij in werkelijkheid een bepalende, vormende invloed hebben op de publieke opinie.

‘Dat is het spel dat je als populist speelt’, schreef ik.

‘Je zegt dat je de wil van het volk verwoordt, terwijl je het volk op het idee brengt te willen wat jij wilt.’

Het is de moeite waard om deze paradox uitgebreider te analyseren.

Laten we om te beginnen vaststellen dat dit fenomeen wetenschappelijk is onderbouwd.

In zijn studie The Nature and Origins of Mass Opinion (Cambridge, 1992) laat John Zaller aan de hand van een reeks casestudy’s zien dat de politieke elite leidend is in de vorming van de publieke opinie.

Hij benadrukt de rol van de politieke elite voor de bepaling van de randvoorwaarden van het politieke discours in de media en het krachtige effect dat deze agendering en framing heeft op de mening van de massa.

In zijn artikel ‘Politicized Places. Explaining Where and When Immigrants Provoke Local Opposition’ (American Political Science Review, 2010) toont D.J. Hopkins aan dat de publieke opinie zich tegen immigratie keert als snelle demografische en culturele veranderingen ten gevolge van immigratie in de retorica van politieke leiders als een bedreiging worden geframed.

Larry M. Bartels onthult in zijn boek Democracy Erodes from the Top (Princeton, 2023) dat de huidige crisis van de democratie (‘democratic backsliding’ in de terminologie van Nancy Bermeo) niet wordt veroorzaakt door veranderde voorkeuren van het volk, maar door politieke leiders die de chronische kwetsbaarheden van de democratie doelbewust exploiteren en misbruiken.

Populistische politici beroepen zich erop de wil van het volk te vertolken door zich tegen de elite te keren, maar zij zíjn de politieke elite

Een elegante, recente studie van A. Alrababah, A. Beerli, D. Hangartner en D. Ward, ‘The Free Movement of People and the Success of Far-Right Parties. Evidence from Switzerland’s Border Liberalization’, die op 25 november 2024 is gepubliceerd in American Political Science Review, onderzoekt de correlatie tussen immigratie en het succes van extreemrechts in grensgemeentes in het kanton Ticino in Zwitserland.

Sinds de openstelling van de Zwitserse grens in het jaar 2000 steeg de immigratie daar met 14 procent en de steun voor extreemrechts met 32 procent.

Desalniettemin is er geen direct oorzakelijk verband tussen migratie en steun voor extreemrechts.

De reden voor de versterking van het anti-immigratiesentiment in de grensgemeenten is dat extreemrechtse politici daar intensieve haatcampagnes hebben gevoerd.

In andere delen van Ticino, waar de immigratie eveneens toenam maar waar geen extreemrechts offensief plaatsvond, is de steun voor extreemrechts niet toegenomen.

Kudde

“De massa is niet in staat tot verstandige gedachten,” zegt Sokrates bij monde van Plato in diens Crito (44d), “en overigens evenmin tot onverstandige. De massa heeft geen opvattingen en geen wil.”

De eerder genoemde politicoloog Larry Bartels betoogt dat kiezers van nature altijd geneigd zijn tot een gematigde middenpositie, zelfs in tijden van crisis, en dat ze actief verleid moeten worden om extremistische standpunten te gaan huldigen.

In zijn studie over massapsychologie beschreef Gustave Le Bon in 1895 de mechanismen die de massa manipuleerbaar maken.

“De massa is een kudde,” zei hij, “die niet zonder herder kan.”

Mussolini en Hitler hebben lering getrokken uit zijn bevindingen.

Volgens de political-places-theorie van Hopkins is deze vorm van manipulatie het meest effectief wanneer deze een frame biedt voor veranderingen in de maatschappij.

Dus het is niet zo dat het volk verrechtst. Het volk is door rechtse politici op een effectieve manier op het idee gebracht om te verrechtsen.

Het is niet zo dat iedereen het er inmiddels over eens is dat immigratie een probleem vormt. Extreemrechtse politici hebben de kiezers aangepraat dat immigranten een bedreiging vormen.

Zij bieden een frame voor ongenoegens die objectief gezien niets met immigratie te maken hebben, zoals woningnood, toenemende economische ongelijkheid en culturele veranderingen zoals emancipatie van vrouwen en minderheden, door een zondebok aan te wijzen.

Populistische politici beroepen zich erop dat zij de wil van het volk vertolken door zich tegen de elite te keren, maar zij zíjn de politieke elite, die het volk manipuleert om haar populistische standpunten te delen.

Politici moeten beseffen dat zij verantwoordelijk zijn voor de publieke opinie en nog belangrijker dan dat is dat wij beseffen dat onze politici verantwoordelijkheid dragen voor de publieke opinie.

Op 27 november jongstleden publiceerde journalist Jesse Frederik een in Nederland veelbesproken essay op de website van De Correspondent met de titel ‘Waarom links steeds verkiezingen verliest (en nee, niet omdat de kiezer links niet begrijpt)’.

Het is een pleidooi voor electoraal realisme.

Hij stelt: ‘De scherpste linkse denkers lijken niet in staat een onderscheid te maken tussen electorale analyse (wat vinden kiezers belangrijk?) en de eigen idealen (wat vind ik belangrijk?).’

Via een gedegen analyse van de huidige voorkeuren van de Nederlandse kiezers komt Frederik tot de conclusie dat linkse politieke partijen verkiezingen verliezen omdat ze aan hun principes vasthouden.

‘Verkiezingen verliezen met de juiste opvattingen blijft verkiezingen verliezen’, zegt hij.

‘Op links willen we niet alleen dat het goede gebeurt, maar ook dat het goede gebeurt om goede redenen – maar zullen we gewoon eens beginnen met dat eerste?

‘Ik pleit graag voor een wat zakelijkere benadering van democratische politiek: win verkiezingen en doe het goede – en graag in die volgorde.’

Daarom zouden linkse politici volgens hem niet moeten proberen om nog één keer uit te leggen waarom zij gelijk hebben, maar in plaats daarvan zouden zij aansluiting moeten zoeken bij de opvattingen die thans dominant zijn in de publieke opinie.

Tekort aan idealen

Uit het voorafgaande blijkt dat er redenen zijn om te twijfelen aan de effectiviteit van deze strategie, wat een beleefde manier wil zijn om te zeggen dat het zogenaamde electorale realisme dat Frederik bepleit diametraal tegenovergesteld is aan de strategie die door het wetenschappelijk onderzoek naar opinievorming wordt gesuggereerd.

Als politici een vormende invloed hebben op de publieke opinie, en dat hebben zij, dan is het contraproductief en dom om achter de publieke opinie aan te hijgen in de hoop op een handvol extra procentpunten bij de verkiezingen.

Ik zou juist zeggen dat het een majeur probleem vormt in het huidige politieke klimaat dat de overgrote meerderheid van politici uit de traditionele middenpartijen geneigd zijn om eerder de opiniepeilingen te volgen dan hun eigen principes.

‘Omdat democratie per definitie stoelt op het collectieve oordeel van het volk’, zegt Alkibiades in mijn roman, ‘is zij onderworpen aan de turbulentie van opvliegendheid en oncontroleerbare emoties.

‘Om de democratie naar behoren te laten functioneren is het derhalve essentieel om mechanismen in te bouwen die afstand scheppen, vertragen en gevoelens afkoelen.

‘Dit vergt leiders als Themistokles en Perikles, die zich niet laten leiden door de angst voor bevliegingen van de veranderlijke volksgunst, die een visie hebben en de moed om het volk daarvan te overtuigen en die het debat durven te sturen in plaats van zich door de publieke opinie te laten regeren.

‘Dit vergt een volk dat bereid is tot compromissen ten bate van het gemeenschappelijke belang.

‘Maar de Atheense democratie is inmiddels, zoals iedere democratie mettertijd, een parodie op zichzelf geworden, waarin de leiders dagelijks ter verantwoording worden geroepen en waarin het beleid elke dag opnieuw ter discussie staat.

‘De staat wordt geregeerd door de angst voor volksgerichten en de volatiliteit van de publieke opinie. De bijval en het gejoel in het theater op de Pnyx overstemmen argumenten en maken reflectie over beleid voor de lange termijn onmogelijk.’

Ik ben ervan overtuigd dat de reden waarom links verkiezingen blijft verliezen, niet is dat linkse politici halsstarrig aan hun principes vasthouden, zoals Jesse Frederik denkt, maar dat zij hun principes in de jaren 90 van de vorige eeuw hebben verkwanseld toen zij, onder de indruk als zij waren van de val van de Muur, het neoliberalisme en de vrije markt hebben omarmd.

Het is geen overschot maar een tekort aan idealen dat de linkse politiek ongeloofwaardig heeft gemaakt.

Het is onmogelijk om een coherente en attractieve visie uit te dragen op rechtvaardigheid, economische herverdeling, solidariteit en ecologie voor wie wil blijven opereren binnen het neoliberale systeem, dat hier haaks op staat.

Zodra er een linkse politieke leider opstaat die de moed vertoont om het systeem zelf ter discussie te stellen, zoals Bernie Sanders in de Verenigde Staten, blijkt de boodschap breed aan te slaan.

Compromisloos

Politici dienen zich ervan bewust te zijn dat zij een sturende invloed hebben op de publieke opinie.

De politici van extreemrechts hebben dat begrepen, terwijl de linkse politici blijven volharden in redelijkheid, omdat zij begripvol willen overkomen, of zich laten meesleuren in de extreemrechtse agenda door zich hiertegen nadrukkelijk af te zetten.

Wat nodig is, is een compromisloze visie en de moed om het volk ervan te overtuigen dat deze visie de juiste is.

Wanneer Thucydides in zijn Historiae de politieke kwaliteiten van Perikles evalueert. In paragraaf 65 van het tweede boek, voor wie het in het Grieks wil nalezen, zegt hij het volgende:

‘Omdat Perikles zijn macht ontleende aan zijn aanzien en inzicht en omdat hij onomkoopbaar was, behield hij zijn greep op de massa zonder haar vrijheid aan te tasten en leidde hij het volk in plaats van door het volk geleid te worden.

‘Omdat hij de macht niet op een oneigenlijke manier had verworven, kon hij zeggen wat hij wilde.

‘Vanwege zijn gezag kon hij ongenoegens weerspreken.

‘Wanneer hij merkte dat de mensen ten prooi vielen aan ongerechtvaardigde overmoed, joeg hij hen met zijn woorden angst aan, terwijl hij hen geruststelde wanneer zij door onredelijke zorgen waren bevangen.

‘In naam was Athene een democratie, maar in de praktijk was het de alleenheerschappij van zijn capabelste bestuurder.’

Niet alleen kwaadaardige demagogen kunnen het volk manipuleren.

Kiezers zijn ook heel wel bereid om zich in hun opvattingen te laten leiden door een deskundige inspirator met visie.