De herdenking van Auschwitz, dat vandaag 27 januari exact 80 jaar geleden werd bevrijd, ligt gevoeliger dan ooit. Een gesprek met Holocaust-expert Amos Goldberg over Gaza, Israël en de populariteit van extreemrechtse partijen.
Yannick Verberckmoes – De Morgen
27 januari 2025
Leestijd: 12 min
‘Musk maakte een Hitlergroet en Netanyahu heeft hem verdedigd.’
Amos Goldberg
Tachtig jaar geleden gooiden Sovjet-soldaten de poorten van Auschwitz open, waar de nazi’s meer dan een miljoen mensen, het merendeel Joden, hadden omgebracht.
De beelden van uitgemergelde overlevenden staan in het geheugen van de wereld gegrift. Een Russische vertegenwoordiging zal er op de herdenking vandaag niet zijn.
De ceremonie speelt zich af in een context waarin er opnieuw oorlog is in Europa en waarin extreemrechtse partijen het in het hele continent goed doen.
“De generatie van de overlevenden is aan het uitsterven”, zegt Amos Goldberg, die aan de Hebrew University in Jeruzalem onderzoek doet naar de Holocaust en in Israël geldt als een van de meest vooraanstaande genocide-experts.
“Volgens mij is er een direct verband tussen het verdwijnen van die generatie en de opkomst van het fascisme in Europa, Israël en de VS.”
Wat vindt u ervan dat de directeur van het memoriaal heeft besloten dat politici dit jaar geen speeches mogen geven?
“Ik zou liever willen dat politici wel het woord nemen en dat ze spreken over de morele lessen die we uit de Holocaust moeten trekken.
“Ik vind dat ze dan ook expliciet de zware oorlogsmisdaden die Israël in Gaza begaat moeten benoemen. Maar ik weet dat zoiets niet realistisch is. Ik vrees dat ze er zelfs de verkeerde boodschap aan zouden koppelen.
“Ik wil geen Duitse vertegenwoordigers horen die zeggen dat ze de militaire campagne van Israël steunen omdat het door de Holocaust hun plicht is om het land bij te staan.
“Hetzelfde geldt trouwens voor de vertegenwoordigers van de Amerikaanse regering. Dan is de beslissing van de directeur voor mij de minst slechte oplossing.”
Zal de Israëlische premier Benjamin Netanyahu vandaag aanwezig zijn?
“Polen liet eerst weten dat het land hem zou oppakken, omdat het Internationaal Strafhof een arrestatiebevel tegen Netanyahu heeft uitgevaardigd.
“Onder Amerikaanse druk, meer bepaald vanuit het team van Donald Trump, is het land van koers veranderd en kreeg Netanyahu een ‘free pass’.
“Maar voor zover ik weet neemt Netanyahu geen deel aan de ceremonie. De hoogste in rang bij de Israëlische delegatie wordt allicht de minister van Onderwijs.
“Nog eens: ik vind het goed dat politici deze keer niet mogen spreken. Stel je voor dat een Israëlische afgevaardigde de herinnering van de Holocaust zou gebruiken om de genocide in Gaza te rechtvaardigen.
“Dat zou echt een schande zijn. Ik vrees dat veel mensen zich dan volledig van de Holocaust-herdenking zouden afkeren.
“De herdenking van Auschwitz zou moeten dienen om het belang van mensenrechten te onderstrepen en om racistische ideologieën onderuit te halen.
“Je wilt hier mensen van gelijk welke achtergrond bij betrekken om hen door de herdenking van dit verleden met elkaar te verbinden.”
Critici zullen zeggen dat u de herdenking zelf verbindt aan een politiek doel.
“De herdenking van de Holocaust is altijd politiek, daar kun je nooit omheen. Die geschiedenis heeft onze identiteit als Israëliërs mee vormgegeven.
“Hoe we de Holocaust herdenken zegt iets over hoe we vandaag naar onze samenleving kijken. Ik heb me vorig jaar verschillende keren uitgesproken over Gaza, omdat ik als expert op het gebied van de Holocaust en genocidestudies mijn stem wilde gebruiken.
Stel je voor dat een Israëlische afgevaardigde op de herdenking de herinnering van de Holocaust zou gebruiken om de genocide in Gaza te rechtvaardigen. Dat zou echt een schande zijn
“Mijn boodschap was dat zich volgens de definities van het internationaal recht een genocide aan het voltrekken was.
“We moesten dat onder ogen zien en die genocide stoppen, als we de herinnering van de Holocaust eer wilden aandoen.”
Kunt u een voorbeeld geven van wat u hebt ondernomen?
“Samen met de Israëlische mensenrechten advocaat Michael Sfard richtte ik in januari 2024 een petitie aan het Holocaust-instituut Yad Vashem, die door meer dan vijftig academici ondertekend is.
“Onze vraag was om – op zijn minst – de genocidaire retoriek te veroordelen, die overal in de Israëlische maatschappij te horen was.
“Onze president, Isaac Herzog, maar ook gewone soldaten zeiden dat er geen onschuldige mensen waren in Gaza, een minister riep op om een atoombom te droppen.
“Tegen januari van 2024 waren er zo’n 500 gedocumenteerde voorbeelden van zulke uitspraken.
“Maar Yad Vashem heeft onze vraag afgewezen.”
Kunt u even uitleggen waarom u spreekt over een genocide?
“Ik baseer me op de VN-conventie uit 1948, die de kenmerken van een genocide omschrijft.
“Oorspronkelijk komt het woord ‘genocide’ van de Pools-Joodse advocaat Raphaël Lemkin, die de term in 1944 bedacht en ook de drijvende kracht was achter die conventie.
“Hij schreef over het vernietigen van een collectief.
“In Gaza zijn sinds eind 2023 zowat 47.000 doden gevallen en meer dan 110.000 gewonden.
“Het grootste deel van de gebouwen is er weggevaagd.
“Er zijn universiteiten opgeblazen, ziekenhuizen zijn binnengevallen, honger is gebruikt als een oorlogswapen omdat nauwelijks humanitaire hulp werd toegelaten. We kunnen zo nog heel lang doorgaan.
“Als je dat allemaal in acht neemt, moet je vaststellen dat het doel van de militaire operatie was om de Palestijnen – collectief – te vernietigen.
“Het spervuur van genocidaire en ontmenselijkende retoriek, samen met hoe de militaire operatie is verlopen, bewijzen de ‘intentie’ om een volk ‘volledig of gedeeltelijk’ te vernietigen, en dus is er aan de definitie van een genocide volgens de VN-conventie voldaan.”
Een van uw collega’s, de Israëlisch-Amerikaanse expert Raz Segal, waarschuwde in oktober 2023 al voor een genocide. Uw artikel Ja, het is een genocide dateert van een half jaar later. Hebt u tijd nodig gehad om het zo te kunnen benoemen?
“Op dat moment kon ik me dat niet indenken. Op 7 oktober 2023 waren de gruwelijke moordpartijen door Hamas gepleegd.
“Meer dan 1.200 mensen zijn in één dag omgebracht. Collega’s en vrienden van me hebben mensen verloren. Ik ken persoonlijk een aantal plekken heel goed die door de vreselijke raids compleet zijn vernield.
“Het gevoel van verlies was – en is nog steeds – overweldigend. We waren aan het rouwen en tegelijk was het leger zelf een genocide aan het plegen.
“Het was heel moeilijk voor ons als Israëliërs om de juiste woorden te vinden voor wat we rond ons zagen gebeuren.
“Het besef groeide ook bij mij geleidelijk. Maar in april was er geen andere manier meer om het te omschrijven.”
Beeld Getty Images
Wat heeft voor u de doorslag gegeven?
“Er waren meerdere dingen die dat voor mij duidelijk maakten.
“Eén ervan was het onderzoek van journalist Yuval Abraham, die in de magazines Local Call en +972 aan het licht bracht hoe het leger artificiële intelligentie gebruikte om doelwitten te selecteren voor bombardementen.
“Een van die AI-systemen had de naam ‘Where’s daddy?’ – wat ik echt sarcastisch, zelfs sadistisch vind.
“Door dat systeem werden vermoedelijke Hamas militanten in hun huis geviseerd en werden ze vaak samen met hun familie gedood.
“De bevelhebbers aanvaardden ook dat honderden burgers werden gedood om één Hamas-commandant uit te schakelen.
“Zoals u weet zijn er ondertussen veel genocide-experts en prestigieuze mensenrechtenorganisaties die wat er in Gaza gebeurde als een genocide benoemden.”
Uw artikel kreeg veel weerklank in de internationale media. Welke reacties kreeg u in Israël?
“Die waren zeer uiteenlopend. Sommige mensen waren kwaad en vroegen aan mijn universiteit om me te ontslaan. Een collega riep studenten op om mijn lessen niet meer bij te wonen.
“Maar ik heb ook andere reacties gekregen. Sommige studenten waren het niet met me eens, maar wilden wel de dialoog aangaan. Een aantal collega’s en studenten bedankten me of betuigden hun steun op een andere manier.”
Kwam u binnen de universiteit onder vuur te liggen?
“Nee, dat is bij mij helemaal niet gebeurd. Andere academici zijn wel zwaar aangepakt omdat ze hun mening uitten, vooral aan het begin van de oorlog.
“Nadera Shalhoub-Kevorkian, een Palestijnse criminologe die bij ons aan de universiteit werkte, is het slachtoffer geworden van een zeer smerige campagne.”
Op welke manier?
“In het begin van de oorlog tekende ze een petitie die het geweld tegen Gaza benoemde als een genocide. Later werd ze er valselijk van beschuldigd dat ze de verkrachtingen ontkende die er zijn geweest tijdens de raids van Hamas.
(Toen ze naar het bewijs ervoor gevraagd werd in een podcast, zei ze vooral dat vrouwenlichamen nooit gebruikt mogen worden om geweld tegen Palestijnen te legitimeren, YV.)
“Ze werd vorig jaar zelfs gearresteerd en ondervraagd door de politie op verdenking van het aanzetten tot terrorisme.
“Deze zomer nam ze onder enorme druk ontslag aan de universiteit.
“Het toont nog maar eens aan dat Palestijnen binnen de Israëlische samenleving anders behandeld worden dan Joden.”
Aan heel wat universiteiten in de VS, maar ook in Europa, bezetten studenten campussen. Hoe keek u daarnaar?
“Voor mij waren die acties hoopgevend. Ik dacht dat de protesten een game changer zouden worden, een aanzet om na te denken over vrede en gelijke rechten, maar dat is er helaas niet gekomen.
“Er zijn bij die protesten enkele antisemitische incidenten geweest, die volgens mij zeker serieus moeten worden genomen. Maar de protestbeweging zelf was niet antisemitisch, in tegenstelling tot wat de meeste Israëliërs denken.
“Ik sprak in het begin van dit interview over hoe de herinnering aan de Holocaust niet misbruikt mag worden om een genocide te legitimeren. Ook de strijd tegen antisemitisme wordt misbruikt om de misdaden van Israël niet onder ogen te zien.”
U schreef mee aan de Jerusalem Declaration on Antisemitism (JDA), om duidelijk te maken dat kritiek op Israël niet gelijkstaat aan antisemitisme.
“Dat was als reactie op een definitie van antisemitisme die door de International Holocaust Remembrance Alliance naar voren wordt geschoven.
“Die definitie gooit kritiek op Israël of op het zionisme op één hoop met antisemitisme.
“Helaas is die definitie erg populair geworden en is ze door een aantal staten en organisaties overgenomen.
De strijd tegen antisemitisme wordt misbruikt om de misdaden van Israël niet onder ogen te zien
Amos Goldberg
“In sommige landen is ze zelfs omgezet in wetgeving of wordt ze gebruikt als een onofficiële richtlijn. Maar die definitie schaadt volgens mij de strijd tegen het antisemitisme.
“Het moet – zeker nu – mogelijk zijn om Israël ter verantwoording te roepen voor wat het in Gaza heeft aangericht.”
Duizenden Belgische professoren en studenten riepen op tot een academische boycot tegen Israël. Vindt u dat een goed idee?
“Zij moeten maar bepalen of zij dat de juiste manier vinden om actie te voeren. Ik wil vooral mijn expertise gebruiken om te wegen op het publieke debat in Israël.
“Maar dit wil ik er wel over zeggen: wat zij doen, is een legitieme politieke actie en het is niet antisemitisch.
“Toen tegenstanders vroegen om een boycot van de JDA heb ik dezelfde boodschap gegeven.”
Heeft het voorbije jaar u tot een nieuw inzicht gebracht over het verleden?
“In 1988 schreef Yehuda Elkana, een prominente Israëlische intellectueel die zelf een overlevende van de Holocaust was, het volgende:
“Er zijn twee lessen die Israël uit de Holocaust kan trekken: ‘nooit meer’ en
‘nooit meer voor ons’.
“Hij zei: als Israëliërs enkel vasthouden aan ‘nooit meer voor ons’, dan kunnen we net zo goed de Holocaust vergeten.
“De boodschap van Elkana was voor mij dit jaar urgenter dan ooit. Ik wil juist vermijden dat die geschiedenis vergeten wordt.
“Daarom moeten we er de juiste conclusies aan koppelen. We moeten een brug leggen naar de herinneringen aan andere genocides, om zo onze wereld en het lijden van andere volkeren beter te begrijpen.
“Ondanks de grote verschillen tussen deze historische gebeurtenissen moeten we zowel nadenken over de Holocaust als over de Nakba, over hoe de Palestijnen in 1948 uit hun huizen zijn verdreven en hoe dat nog steeds doorgaat.
“De Nakba is in Gaza een genocide geworden.”
Over een maand zijn het in Duitsland verkiezingen. Hoe kijkt u naar de grote populariteit van AfD?
“Ik vind dat zeer verontrustend, want die partij minimaliseert het Holocaust-verleden.
“Een van de voormalige leiders, Alexander Gauland, heeft dat zelfs openlijk gezegd.
“Hij verklaarde dat de naziperiode niet meer dan een vlek – een ‘vogelstront’ – op de roemrijke Duitse geschiedenis is.
“Dan is het ook niet verwonderlijk dat die partij er racistische ideeën op nahoudt.
“Wat me nog het meeste zorgen baart, is dat het AfD past in een bredere trend. Overal hebben ultranationalistische partijen de wind in de zeilen.
“In de VS bracht Elon Musk net nog een Hitlergroet uit. Hij werd daarna zelfs verdedigd door Netanyahu.
“Die denkbeelden zullen ons weer dichter bij grote oorlogen brengen. Als mens, maar ook als Jood, baart me dat zorgen.
“In het verleden hebben we al vaak gezien dat de Joden er het slachtoffer van worden als de wereld op zijn kop staat.”
Lees ook
Overzicht
Lees alle berichten in deze categorieën
Bron: De Morgen