Tinneke Beeckman – Macht is een afrodisiacum, maar alleen voor wie macht hééft

Wie macht heeft, wordt minder empathisch, heeft minder aandacht voor anderen en bekommert zich meer om de eigen behoeften, schrijft Tinneke Beeckman. Wie dat voor ogen houdt, kan de valkuilen misschien ontwijken.

Tinneke Beeckman – De Standaard

13 maart 2025

Leestijd: 5 min

Het is een bekend schema met tal van variaties: iemand bereikt met veel inspanning de top, maar wordt hoogmoedig en komt ten val.

Momenteel loopt een documentairereeks op VRT Canvas, gemaakt door Luc Haekens, over de socialistische politicus Steve Stevaert, die ook in dat patroon verviel.

De vraag blijft: hoe valt die omslag te begrijpen?

Volgens de Amerikaanse psycholoog Dacher Keltner heeft het alles te maken met een spanning die komt met die nieuwe positie.

In zijn boek The power paradox. How we gain and lose influence, legt Keltner uit hoe iemand erin slaagt macht te verwerven dankzij een aantal positieve kwaliteiten, maar dat die kwaliteiten langzaam verkruimelen zodra die machtspositie veroverd is.

Want macht tast de heldere perceptie van jezelf en de wereld aan.

Keltner omschrijft macht als de mogelijkheid om de wereld te veranderen door mensen te beïnvloeden.

Hij leunt op de definitie die Hannah Arendt gaf in The Origins of Totalitarianism: macht ontstaat wanneer mensen samen handelen.

Macht volgt dus niet uit eigenschappen die aan één persoon zouden kleven, maar betreft een dynamiek tussen mensen.

De vraag is hoe je macht kunt verwerven.

Daarover bestaat het misverstand dat je bereid moet zijn tot immorele handelingen, zoals manipuleren, intimideren, bedriegen. Zo staat het bijvoorbeeld beschreven in William Goldings Lord of the flies.

In die roman zit een groep jongens vast op een onbewoond eiland. De rustige, beheerste Ralph kan even de leider van de groep worden. Maar spoedig neemt de machtsbeluste, agressieve Jack de situatie over, tot die helemaal ontaardt.

Volgens Keltner – ondersteund door een arsenaal aan psychologisch onderzoek – is dat scenario weinig waarschijnlijk.

Op weg naar de top heb je vooral een goede reputatie nodig. Die krijg je door aandachtig, empathisch en genereus te zijn.

Door dankbaar in het leven te staan, door verhalen te vertellen die verbindend werken, door mensen te verenigen.

Zo wek je meer vertrouwen op, verzamel je meer mensen om je heen en neemt je invloed toe.

Een leider, een bestuurder die zich openlijk egoïstisch gedraagt en anderen geringschat, wordt niet geapprecieerd. Over die persoon ontstaan snel kwalijke geruchten, en dat is slecht voor de reputatie.

Helaas stopt het verhaal daar niet. Want de open, attente mens kan door het gevoel van macht veranderen.

Keltner beschrijft hoe mensen dan op zichzelf terugplooien. Ze worden minder empathisch, hebben minder aandacht voor anderen en bekommeren zich meer om de eigen behoeften.

De blik vernauwt, het gedrag wordt impulsiever, de bereidheid tot risico’s neemt toe.
Openheid naar anderen verwordt tot ongeremd, zelfs ongemanierd gedrag.
Dankbaarheid jegens anderen slaat om in het idee dat die anderen je iets verschuldigd zijn.

Die verandering is opmerkelijk, maar blijft voor de persoon in kwestie een blinde vlek.

Dat heeft met zelfoverschatting te maken, en met een verhoogde gevoeligheid voor kritiek.

Zo wordt de werkelijkheid stilaan selectief waargenomen: vooral wat de eigendunk bevordert, wordt nog opgemerkt. Die foute perceptie kan ook seksuele relaties beïnvloeden.

De psychologen Jonathan Kunstman en Jon Maner onderzochten die relatie tussen macht en seksuele zelfoverschatting.

In hun wetenschappelijke artikel Sexual overperception: power, mating goals and biases in social judgment leggen ze uit hoe mensen met macht seksueel gemotiveerder worden; ze vertonen meer flirterig gedrag, maken openlijker seksuele toespelingen en dergelijke meer.

Tegelijk verwachten mensen met macht sneller dat de ondergeschikte gelijkaardige seksuele impulsen heeft, zeker wanneer die ondergeschikte in theorie beschikbaar lijkt (want single).

Verder zetten Kunstman en Maner een experiment op waarbij twee mensen elkaar rechtstreeks ontmoeten. Nadien werden hun wederzijdse percepties geanalyseerd.

Wie een machtspositie heeft, schat de eigen aantrekkelijkheid te hoog in en is meer geneigd de signalen te negeren dat de ander zich onzeker, angstig, gestresseerd of ongemakkelijk voelt.

Macht heet dus een afrodisiacum te zijn – maar dat geldt vooral voor wie macht heeft, niet zozeer voor wie er aan onderworpen is.

Die analyses helpen om ontsporingen van macht gedeeltelijk te vatten.

En om je voor te stellen wat een evenwichtigere machtsuitoefening inhoudt:

Openstaan voor aanmerkingen over het gedrag
Aandacht hebben voor de effecten van macht
Zich omringen met onafhankelijke mensen die zich niet laten meeslepen in het machtsspel

Dat is geen onmogelijke opdracht, niet elke machtsrelatie ontspoort. Er zijn veel voorbeelden van mensen die tijdig bijsturen. Daarbij speelt iemands karakter ook een rol.

Macht kan dan wel de blik vernauwen, ze haalt niet in iedere mens alleen het slechtste naar boven.

Macht vermindert eerder de remmingen, waardoor iemands persoonlijkheid uitgesprokener wordt.

Wie geld belangrijk vindt, streeft er als machtige mens naar nog rijker te worden, bijvoorbeeld.

Maar wie van nature mild, artistiek of idealistisch is, vertoont die kenmerken ook in sterkere mate.