Zestien jaar lang loodste Angela Merkel haar land en de Europese Unie door politieke, economische en humanitaire crisissen. Nu de Duitsers op 26 september een nieuw parlement en dus ook een nieuwe bondskanselier kiezen, komt er ook voor de rest van de wereld een einde aan een tijdperk.
Prominente Merkel-watchers maken de balans op
‘Zonder Merkel was de EU uit elkaar gevallen’
Op 22 november 2005 verkoos het Duitse parlement Angela Merkel, geboren Angela Dorothea Kasner, tot bondskanselier.
Die verkiezing was, in minstens twee opzichten, een opzienbarende gebeurtenis.
Nooit eerder was Duitsland geleid door een vrouw, en – misschien nog wezenlijker voor het verdere verloop van de geschiedenis – voor het eerst kwam de bondskanselier uit Oost-Duitsland, de voormalige DDR.
Dat de toen 51-jarige Merkel zestien jaar lang haar stempel op de nationale en de wereldpolitiek zou drukken, had op dat ogenblik haast niemand voor mogelijk gehouden.
In zijn onlangs verschenen, zeer inzichtelijke biografie Angela Merkel: Een kanselier in haar tijd schrijft historicus en journalist Ralph Bollmann dat Merkel bij haar aantreden door velen als ‘een tussenpaus’ werd beschouwd.
Een grote misrekening, zo zou blijken, al kost het weinig moeite om te begrijpen waarom zowel collega-politici als journalisten de plank toen missloegen.
Om te beginnen was er haar relatieve onervarenheid. Angela Merkel was tijdens de jaren negentig minister geweest van eerst Vrouwen- en Jeugdzaken en later Milieu, portefeuilles die op dat ogenblik nog ‘licht’ werden genoemd. Of ze voldoende gewicht had voor het ambt van kanselier, zou nog moeten blijken.
Daar kwam nog bij dat ze, ook binnen haar eigen partij de CDU, een politieke buitenstaander was.
In een gesprek met Knack noemt Thomas Gutschker, Europacorrespondent bij de Duitse kwaliteitskrant Frankfurter Allgemeine Zeitung, het een politiek mirakel dat die buitenstaander het zo snel zo ver kon schoppen.
Ze verinnerlijkte de behoedzaamheid waartoe het leven in een dictatuur haar dwong.
Ralph Bollmann
Biograaf
Gutschker, die de carrière van Merkel al decennia op de voet volgt en haar ook een aantal keren kon interviewen, wijst erop dat ze in 2005 nauwelijks een netwerk had binnen de partij.
‘Dat zo iemand de absolute top kon bereiken, was ongezien. Politieke carrières begonnen in de regel in de jeugdorganisatie van de partij. Daar maakte je politieke vrienden die elkaar, in de latere stadia van hun carrière, wederzijds steunden in hun weg naar de top.’
Apolitiek
Voor Angela Merkel is de klassieke weg nooit een optie geweest. In het land waar ze opgroeide, de DDR, was er enkel de Sozialistische Einheitspartei Deutschlands (SED).
Als het over politiek ging, volgde ze het devies van haar vader, een dominee, en haar moeder, een lerares: kritisch zijn mag, zolang het maar niet opvalt.
Opvallen deed de jonge Merkel vooral door fraaie schoolresultaten. Hoewel ze in de eerste plaats uitblonk in het vak Russisch, vertrok ze in 1973 naar Leipzig om er natuurkunde te studeren.
Tijdens haar studie trouwde ze met Ulrich Merkel, een collega-student van wie ze vijf jaar later zou scheiden.
In 1978 presenteerde Merkel haar doctoraalscriptie, een werkstuk over – even diep inademen – ‘de invloed van ruimtelijke correlatie op de reactiesnelheid bij bimoleculaire elementaire reacties in vaste stoffen’.
Merkel zou haar studentenjaren later een ‘verregaand apolitieke tijd’ noemen. Tegelijk typeerde ze de periode ooit als een goeie politieke leerschool. ‘Een groot voordeel uit de DDR-tijd is dat je leerde te zwijgen.’
Over haar ervaringen in de DDR schrijft biograaf Bollmann dat die inderdaad bepalend zijn geweest voor haar politieke carrière.
‘Ze verinnerlijkte de behoedzaamheid waartoe het leven in een dictatuur haar dwong’, aldus Bollmann.
‘Kunnen zwijgen bleek ook in de naar het heette zo open Bondsrepubliek een beslissend voordeel te zijn, juist voor een vrouw die veel ervaringen van haar West-Duitse concurrenten niet deelde.’
De politica Merkel treedt pas naar voren in de chaotische weken na de val van de Muur, eind 1989.
Merkel, op dat moment al 36, sluit zich zonder overdreven veel enthousiasme aan bij Demokratischer Aufbruch, een kleine oppositiepartij die nog geen jaar later zou opgaan in de CDU.
Als ze bij de eerste verkiezingen na de Duitse eenmaking verkozen raakt in de Bondsdag, komt ze in het vizier van toenmalig kanselier Helmut Kohl.
Omwille van het evenwicht in zijn kabinet is Kohl op zoek naar een Oost-Duitse vrouw. Merkel past in dat profiel, en wordt, nog geen twee jaar na haar eerste, aarzelende stappen in de politiek, tot minister van Vrouwen- en Jeugdzaken gebombardeerd.
In een opmerkelijk interview uit die tijd merkt de prominente Duitse journalist Günter Gaus op dat de nieuwe minister ‘de gave bezit om zich slim terug te trekken zolang ze nog op zoek is naar een inhoudelijke positie’.
Die gave zou uitgroeien tot een van dé kenmerken van haar politieke stijl.
Strijdros
Merkels apolitieke verleden zou tijdens haar weg naar de top vaker een voor- dan een nadeel blijken. Anders dan veel andere Oost-Duitse politici had ze nooit samengewerkt met het DDR-regime.
Als blijkt dat Lothar de Maizière, de laatste premier van de DDR en in 1991 vicepartijvoorzitter van de CDU, als informant voor de Stasi had gewerkt, is diens politieke carrière voorbij. In zijn plaats komt Merkel.
Propere handen zullen haar ook van pas komen in haar weg naar het partijvoorzitterschap.
Eind jaren negentig wordt de CDU geconfronteerd met de zogenaamde Spendenaffäre, een zaak van illegale partijfinanciering waarin voormalig kanselier Kohl een hoofdrol speelde.
Omdat Kohl, haar voormalige mentor, niet van het toneel wil stappen, besluit Merkel eind 1999 met hem af te rekenen in een opiniestuk voor de Frankfurter Allgemeine. Daarin stelt ze dat de partij het moet aandurven om zonder ‘haar oude strijdros’ het gevecht met de politieke opponenten aan te gaan.
Onrechtstreeks en al dan niet ongewild was haar kritiek ook een streep door de rekening van toenmalige CDU-voorzitter Wolfgang Schäuble, die in het parlement over zijn betrokkenheid in de affaire gelogen had.
Nauwelijks enkele maanden later wordt Merkel met 96 procent van de stemmen tot nieuwe voorzitter gekozen.
‘Dat was haar zonder die Spendenaffäre nooit gelukt’, vertelt Thomas Gutschker.
‘Met haar stuk in de krant had ze het sentiment binnen de partij goed gevat. Er was een grote behoefte aan een nieuwe wind. Met haar propere handen en haar status van buitenstaander was ze de geknipte figuur om voor vernieuwing te zorgen.’
Als, vijf jaar later, toenmalig kanselier Gerhard Schröder vervroegde verkiezingen aankondigt, schuift de CDU Merkel als kanselierskandidaat naar voren. Ondanks een matige score doet ze Schröder in het zand bijten.
Zwarte weduwe
Tot vandaag wordt Merkel in de media vaak als een ‘zwarte weduwe’ voorgesteld, een mannenmoordenaar. Was ze immers niet verantwoordelijk voor het politieke einde van, onder meer, De Maizière, Kohl en – zij het tijdelijk – Schäuble?
In een recente podcast noemt Bernd Ulrich, adjunct-hoofdredacteur en politiek journalist bij het weekblad Die Zeit, dat een ergerlijke mythe.
Ulrich betoogt dat die heren vooral zichzelf uit de weg hebben geruimd. Het was niet Merkel die met de Stasi had samengewerkt, zoals het ook niet haar schuld was dat Kohl die illegale giften had aanvaard.
Om te begrijpen waarom een buitenstaander als Merkel de macht zo snel kon grijpen én die zo lang kon bestendigen, moeten we volgens Ulrich vooral kijken naar de manier waarop ze politiek bedreef.
‘Merkel deed aan politiek zonder ijdelheid, narcisme, wraakgevoelens of neiging tot corruptie’, stelt Ulrich.
Voor een politica zonder achterban was dat volgens Ulrich ook de enige weg.
‘Die hele Barok des Bösens van de politiek kon ze zich om die reden niet veroorloven.’
Dat ‘een goed mens in de politiek’ iedereen het nakijken gaf, zouden de media en haar concurrenten nooit goed kunnen begrijpen.
‘Eigenschappen als altruïsme en bescheidenheid hadden ze altijd als een teken van zwakte gezien.’
Europa van het verstand
In januari 2017 reikten de KU Leuven en de Universiteit Gent gezamenlijk een eredoctoraat uit aan de Duitse bondskanselier.
Merkel kreeg de onderscheiding ‘vanwege haar diplomatieke en politieke inspanningen om de politieke sterkte van Europa uit te bouwen’.
Over haar inzet voor de EU kan, zoals later in dit artikel nog zal blijken, inderdaad weinig twijfel bestaan. Toch was het tussen Europa en Merkel zeker geen liefde op het eerste gezicht.
Tijdens de eerste dagen van haar kanselierschap reisde ze naar Brussel, waar ze niet de instellingen van de EU, maar de NAVO met een bezoek vereerde. Daarmee keerde ze de volgorde van haar voorgangers om.
‘Voor haar als voormalige DDR-burger’, schrijft biograaf Bollmann, ‘was de trans-Atlantische relatie met de Verenigde Staten van Amerika van groter belang dan de steeds hechtere unie van de Europeanen, die haar toch al minder na aan het hart lag en waarin ze, ook vanuit de optiek van de realpolitik, steeds minder geloofde sinds het project van een Europese grondwet op referenda in Frankrijk en Nederland was stukgelopen.’
Het internationale leiderschap dat ze in 2015 liet zien tijdens de migratiecrisis, toonde ze niet in de klimaatcrisis.
Ook Bollmanns collega Thomas Gutschker ziet een verklaring in haar achtergrond.
‘Merkel was niet Europees gesocialiseerd’, zegt Gutschker.
‘Ze had als scholier vloeiend Russisch leren spreken, geen Frans. De breuk met haar voorganger Kohl was op dat vlak compleet.
´Kohl had de Tweede Wereldoorlog nog meegemaakt. De relatie tussen Duitsland en Frankrijk was voor hem niet louter een politieke, maar ook een historische aangelegenheid.
´Merkel had die hele geschiedenis hoogstens van een verre afstand meegekregen. Zeker aan het begin van haar kanselierschap kende ze geen Europees gevoel. Ze heeft zich dat moeten toe-eigenen. En dan nog. Volgens mij is ze altijd meer een Europeaan van het verstand dan van het hart gebleven.’
Die analyse wordt gedeeld door Guy Verhofstadt, tijdens de eerste jaren van Merkel nog premier van België.
‘Merkel was een zeer grote kanselier, die steeds met pragmatische oplossingen voor concrete problemen over de boeg kwam’, stelt hij.
‘Wel ontbrak het die voorstellen aan visie en ambitie. Ik herinner me nog goed hoe, in 2007, het Duitse voorzitterschap in de Raad van de Europese Unie alle constitutionele elementen uit de mislukte Europese grondwet schrapte in de aanloop naar het Verdrag van Lissabon.
´Geen Europese hymne meer, weg met de Europese vlag. Ik vond dat verschrikkelijk. Maar als een verrassing kwam het natuurlijk niet.
´Merkel was en is altijd zeer voorspelbaar geweest. Dat verklaart net haar populariteit in eigen land.’
Grexit
De financieel-economische impasse en de Europese staatsschuldencrisis aan het eind van 2009 zijn Merkels eerste grote test als bondskanselier. Het politieke zwaartepunt van die crisis ligt immers in Berlijn.
Aanvankelijk is het gros van de Duitse politieke en economische elite er nog van overtuigd dat de eurocrisis louter een optelsom is van budgettaire problemen in de afzonderlijke lidstaten. Er is niets aan de hand wanneer iedereen zijn eigen huishouden op orde krijgt, zo luidt de consensus.
De realiteit noopt al snel tot een andere conclusie: de financiële verwevenheid in de eurozone en de macht van de financiële markten blijken van die grootteorde dat er een krachtdadig politiek signaal moet komen.
Zoals vaker komt Merkel ietwat traag maar zeker tot dat besef. Pas op het jaarlijkse Europaforum van 2010 reageert ze stellig:
‘Het heeft bijna iets perfides: door het falen van de banken is de globale economie de afgrond ingestort en moeten overheden financiële reddingsacties ondernemen. Dat zorgt voor schulden waartegen gespeculeerd wordt. Zoiets is onaanvaardbaar. De politiek moet het primaat van de financiële markten overnemen.’
Een opmerkelijk bocht, voor een vrouw die door haar DDR-verleden niet hoog opliep met regulering van het kapitalisme.
Maar Merkels poging om private investeerders mee te slepen mislukt omdat ze de impact van die beslissing op de financiële markten onderschat.
Bovendien pleegt ze enkel overleg met Frans president Nicolas Sarkozy in de Franse badstad Deauville. De ministers van Financiën van de andere lidstaten, die net op de dag van de aankondiging in Luxemburg verzamelen blazen, zijn stomverbaasd en reageren als door een wesp gestoken.
‘Jullie maken de euro kapot’, aldus toenmalig ECB-voorzitter Jean-Claude Trichet.
Rond diezelfde periode vraagt Griekenland, als eerste lidstaat van de eurozone, formeel om financiële hulp. En daar gaat Merkel op in.
‘Ze koos uitdrukkelijk voor een Europese oplossing en was bereid om met Duits geld garant te staan voor de schulden van onder meer Ierland, Griekenland en Italië’, zegt Gutschker.
Maar in tegenstelling tot haar Franse ambtgenoot moet Merkel zich in eigen land wél verantwoorden. Ze krijgt geen vrijbrief van haar liberale coalitiepartner FDP om de noodleningen zomaar goed te keuren.
Bovendien is het in haar eigen partij spitsroeden lopen tussen de hardliners en de meer gematigde strekking.
Met noodleningen, beargumenteert haar partijgenoot en toenmalig minister van Financiën Wolfgang Schäuble, beloon je het financiële wangedrag van de lidstaten in kwestie.
Had het aan hem en enkele spaarzame landen gelegen, was de grexit eenvoudigweg een feit geweest.
Merkel vaart een andere koers.
‘Als de euro mislukt, mislukt Europa’, zegt ze in het Duitse parlement. Al weet de Duitse natuurlijk donders goed dat haar land in vergelijking met andere eurozonelanden bovenmatig van de gemeenschappelijke munt profiteert.
Pas in de zomer van 2012 gaat de angel eruit wanneer de Europese kopstukken – opnieuw onder impuls van Merkel – een Europese Bankenautoriteit in het leven roepen.
Het geeft toenmalig voorzitter van de Europese Centrale Bank (ECB) Mario Draghi dé politieke rugdekking om alle kaarten op tafel te gooien. Met zijn whatever it takes-toespraak sust de Italiaan de financiële markten en is het acute gevaar geweken.
Hitlersnor
Alleen in Griekenland loopt het in de zomer van 2015 opnieuw fout. Bij de stemming voor een nieuwe noodlening gaan 66 van haar partijgenoten in het verweer.
Hoewel haar partij op een zucht van een splitsing staat, komt Merkel niet op haar positie terug.
‘Had er toen een grexit plaatsgevonden,’ vertelt een Europese politicus die tijdens die periode nauw met Merkel samenwerkte, ‘dan zouden Italië of Portugal niet langer automatisch zijn gevolgd. Het risico op een domino-effect was al voorbij.
´Merkel had zich die binnenlandse problemen kunnen besparen door de Grieken niet langer te steunen. Dat ze dat toch deed, vertelt veel over haar Europese toewijding.’
Solidariteit, of toch vooral eigenbelang? Er zijn er die vooral dat laatste zagen.
Omdat de noodleningen onder strikte voorwaarden worden verstrekt en het gros naar Duitse banken terugvloeit, wordt Merkel het mikpunt van kritiek. In de straten van Athene wordt ze met een hitlersnor of hakenkruis afgebeeld.
Het Europese Duitsland wordt in de ogen van sommigen een iets té Duits Europa.
Ook in eigen land weerklinkt protest. Enkele professoren vinden het niet kunnen dat Merkel de schulden van anderen multilateraliseert en richten in 2013 de eurosceptische Alternative für Deutschland (AfD) op.
Bij de Europese parlementsverkiezingen haalt de partij meteen de kiesdrempel.
‘De Merkel-koers tijdens de eurozonecrisis en het ontstaan van de AfD zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden’, stelt Gutschker.
‘Voor Merkel was het voortbestaan van de Europese Unie cruciaal. Niet uit emotionele overwegingen, wel omdat dat ook in het Duitse belang is. Het ontstaan van een concurrent op de rechterzijde nam ze op de koop toe.’
‘Wir schaffen das nicht’
De Griekse perikelen zijn nog niet voorbij of er staat voor Merkel al een nieuwe crisis voor de deur.
Door voedseltekorten en geweldopflakkeringen in onder meer Syrië en Afghanistan vertrekken honderdduizenden migranten richting Europese Unie. De migratiedruk op de lidstaten aan de Europese buitengrenzen wordt onhoudbaar.
Merkel staat evenwel niet te trappelen voor een erg soepel migratiebeleid. Dat blijkt op 17 juli 2015, anderhalve maand voor ze tijdens een persconferentie, tot tweemaal toe, ‘Wir schaffen das‘ zal zeggen.
Voor de televisiecamera’s praat de bondskanselier met een jonge Palestijnse migrante, Reem Sahwil.
Wanneer Sahwil in perfect Duits te kennen geeft dat ze met haar familie tegen een uitwijzing aankijkt en dolgraag wil studeren, antwoordt een realpolitische Merkel dat ‘politiek soms een harde stiel is, Duitsland niet iedereen kan opvangen en sommigen zullen moeten terugkeren’.
Daarop barst Sahwil in tranen uit, stopt Merkel met spreken en stapt op de Palestijnse toe om haar te troosten.
Na het voorval krijgt de bondskanselier bakken kritiek over zich heen.
‘Te koel, te kil’, klinkt het in het land waar de vlucht van oost naar west voor grote groepen mensen nog relatief vers in het geheugen ligt.
Welke invloed het voorval concreet op Merkels persoonlijke overtuigingen had, is onduidelijk.
Maar zes weken na die wir schaffen das nicht – ze zegt dat met zoveel woorden – verschijnt plotseling een andere Merkel op het toneel.
- Iemand die wél gelooft dat Duitsland net als in het verleden uitdagingen kan overwinnen.
- Iemand die de Duitse Wilkommenskultur publiekelijk benadrukt door op de foto te gaan met zopas aangekomen migranten.
- Iemand die tot ergernis van haar critici haar Wir schaffen das-uitspraak blijft herhalen.
Hardnekkige mythe
De onvrede wordt gekanaliseerd in de AfD. De partij legt zich almaar meer toe op het migratiethema en profileert zich als radicaal-rechts alternatief.
Plots zit er een partij in de Bondsdag waarvan de voorzitter oproept om vluchtelingen – vrouwen en kinderen incluis – desnoods met vuurwapens tegen te houden.
Omdat de migratiedruk blijft toenemen en Europese oplossingen uitblijven, komt onder impuls van Berlijn de Turkijedeal tot stand.
Door het akkoord – en omdat de Europese buitengrenzen stukje bij beetje worden dichtgetimmerd – stabiliseert het aantal aankomsten.
In eigen land leidt Merkels migratiepolitiek bijna tot een vechtscheiding met de christendemocratische zusterpartij uit Beieren.
München eist dat Merkel een bovengrens formuleert van het maximale aantal migranten dat Duitsland jaarlijks mag opvangen.
Hoewel ze daar niet op ingaat, is Merkel niet ongevoelig voor de politieke druk: de integratievoorwaarden worden gevoelig aangescherpt en de bondskanselier zal haar voluntaristische ‘wir schaffen das’ nooit meer herhalen.
De Merkel-koers tijdens de eurozonecrisis en het ontstaan van de AfD zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden.
Thomas Gutschker
Frankfurter Allgemeine Zeitung
In welke mate Merkels woorden en daden voor een aanzuigeffect hebben gezorgd, zal altijd voer voor discussie blijven.
Dat ze tijdens de migratiecrisis de grenzen heeft opengezet, is evenwel een hardnekkige mythe.
Grenzen waren er in de lidstaten van de zogenaamde Schengenzone al een hele poos niet meer.
Wel heeft de regering-Merkel besloten om de Dublinakkoorden tijdelijk op te schorten, waardoor migranten zonder gevolgen vanuit andere lidstaten naar Duitsland konden doorreizen.
‘Ze heeft nooit beslist om de grenzen te openen en nooit beslist om ze te sluiten’, vertelt Robin Alexander, CDU-watcher bij de conservatieve krant Die Welt.
‘Nochtans heeft ze over dat laatste lang getwijfeld en stond alles klaar om daartoe over te gaan.’
Liberale wereldleiderschap
De opeenvolging van die crises had Merkel vermoeid. In 2017, zo schrijft Robin Alexander in zijn recente boek Machtsverval, wilde de bondskanselier er na twaalf jaar eigenlijk de brui aan geven.
Ze keerde op dat besluit pas terug toen Hillary Clinton in november 2016 het pleit van haar Republikeinse concurrent Donald Trump verloor.
Enkele dagen na de stembusgang kon afscheidnemend president Barack Obama Merkel er in hartje Berlijn van overtuigen om alsnog het liberale wereldleiderschap op zich te nemen.
Zes dagen later volgde de aankondiging dat ze zich een klein jaar later opnieuw kandidaat zal stellen.
Wanneer Merkel en Trump elkaar voor het eerst in het Witte Huis zullen ontmoeten, probeert de bondskanselier zich, zo goed als dat voor haar mogelijk is, in het fenomeen in te leven.
Zo leest ze een interview van een jonge Trump in Playboy Magazine, bekijkt ze afleveringen van The Apprentice en trommelt ze een aantal Duitse ceo’s op, in de wetenschap dat zoiets de Amerikaanse president zal behagen.
Veel zal het allemaal niet helpen.
‘Het enige wat we misschien gemeen hebben, is dat we door Obama zijn afgeluisterd’, aldus het Amerikaanse staatshoofd tijdens de eerste persconferentie tussen de twee.
De verbazing op Merkels gezicht spreekt boekdelen.
Geduld
Of Merkel Trump heeft verslagen, wil Alexander niet gezegd hebben.
‘Ze heeft hem overleefd. Het Westen is gehavend, maar niet gebroken. Daarvoor verdient ze lof.’
Volgens Thomas Gutschker is dat laatste zelfs Merkels grootste verdienste.
‘De staatshoofden en regeringsleiders gedragen zich hoe langer hoe egoïstischer. Merkel is een van de weinige kopstukken die het gewicht en de ervaring had om daartegenin te gaan. Zonder Merkel was de EU al uit elkaar gevallen.’
Merkel, zo vertelt Bernd Ulrich in de eerder genoemde podcast, hoort samen met Konrad Adenauer, Willy Brandt en Helmut Kohl thuis in de galerij van grote bondskanseliers.
Maar Ulrich ziet ook een groot manco. Het internationale leiderschap dat ze bijvoorbeeld in 2015 liet zien tijdens de migratiecrisis, toonde ze niet in de klimaatcrisis.
Ja, Merkel speelde een cruciale rol tijdens de onderhandelingen over het Kyotoprotocol en het Akkoord van Parijs.
‘Maar zodra ze uit het vliegtuig was gestapt, deed ze het tegenovergestelde van wat er in die verdragen was afgesproken.’
‘Nu is ze moe’, zegt Alexander. Moe omdat ze na tegenvallende verkiezingsresultaten in 2017 het voorzitterschap moest afstaan en de opvolgingsstrijd in haar partij tot op heden nog niet opgelost lijkt.
´Moe omdat ze tijdens haar kanselierschap crisissen heeft moeten beheersen die na de implosie van de Sovjet-Unie onmogelijk werden geacht.
´En moe omdat ze in de coronacrisis voortdurend met de deelstaten moest kissebissen over bevoegdheden. Opmerkelijk genoeg heeft die vermoeidheid nooit echt toegeslagen bij het Duitse volk.
‘Ze heeft altijd tussen de 32 en de 42 procent van de kiezers kunnen overtuigen om voor haar partij te stemmen’, vertelt Gutschker.
‘Nu ze het toneel heeft verlaten, schommelt de CDU nog maar rond de 25 procent van de stemmen.’
Robin Alexander weet het heel zeker: ‘Als ze zich opnieuw kandidaat had gesteld, had ze met de vingers in de neus gewonnen.’
De vraag dringt zich op. Zijn de mogelijke opvolgers Armin Laschet (CDU) of Olaf Scholz (SPD) in staat om in de voetsporen van Merkel te treden?
Moeten we vrezen dat de EU met Merkel haar bindend element verliest?
‘Elke Duitse bondskanselier is ertoe verplicht om die leidende rol op zich te nemen’, besluit Gutschker.
‘Maar dat kost tijd. Een vacuüm zal er hoe dan ook even ontstaan. Eigenlijk word je op het internationale toneel maar echt serieus genomen wanneer je al eens opnieuw verkozen bent. We zullen dus even geduld moeten hebben.’
Bekijk alle beschikbare portretten
Bron: Knack