Het Nobelcomité beloont dit jaar Annie Ernaux met de Nobelprijs Literatuur. De naam van de Franse schrijfster circuleerde al een tijdje op de tiplijst van de Nobelprijs.
Het Nobelcomité roemde de klare en compromisloze stijl waarmee Annie Ernaux persoonlijke gebeurtenissen omschrijft. De 82-jarige Ernaux kreeg de prijs ‘vanwege de moed en klinische nauwkeurigheid waarmee ze de oorsprong, het bevreemdende en de collectieve teugels van het persoonlijke geheugen blootlegde’.
Zelf dichtte ze in een van haar boeken de schaamte een groot herinneringsvermogen toe. Haar eigen leven onder de microscoop leggen en beschrijven op een afstandelijke manier vindt de schrijfster niet alleen bevrijdend, maar ook een vorm van sociologie en activisme. Dat Ernaux de bekroning niet alleen ‘een zeer grote eer’ maar ook ‘een grote verantwoordelijkheid’ noemde, hoeft dus niet te verbazen.
‘In haar schrijven onderzoekt Ernaux consequent en vanuit verschillende invalshoeken een leven dat gekenmerkt wordt door sterke verschillen in sekse, taal en klasse’, aldus Anders Olssen, de voorzitter van het Nobelcomité, in een verklaring.
‘Haar weg naar het schrijverschap was lang en moeizaam.’
Abortus
Zowat haar hele literaire oeuvre heeft Ernaux vastgehouden aan haar eigen ervaringen, zonder dat dat haar beperkt. Haar meesterwerk is Les années uit 2008, door het comité omschreven als ‘de eerste collectieve autobiografie’. Dat boek werd in 2020 in het Nederlands vertaald door Rokus Hofstede. Recensente Marijke Arijs noemde het werk toen ‘een fenomenale literaire krachttoer’.
In 2000 schreef Ernaux Het voorval, over de abortus die zij als studente in 1964 onderging. Clandestien, want abortus werd pas in 1975 gelegaliseerd. Bij publicatie werd het boek zonder veel poeha in de Franse pers onthaald, maar toen de nog vrijwel onbekende Franse regisseuse Audrey Diwan het in 2021 verfilmde tot L’événement won die er in Venetië de Gouden Leeuw mee.
Ernaux werd geboren in 1940 in Normandië. Haar kindertijd in de landelijke gemeente Yvetot beschreef ze uitgebreid in haar eerste roman, Lege kasten, uit 1974. Ze is de zeventiende vrouw die de Nobelprijs voor Literatuur wint en de zestiende Franse laureaat.
Een autobiografie zonder ik
Verschenen op zaterdag 17 oktober 2020
Vorige maand werd ze tachtig, maar Annie Ernaux is nog lang niet uitgeschreven. De Franse schrijfster tapt al een halve eeuw uit het autobiografische vaatje.
Niet dat de belevenissen van een kruideniersdochter uit een Normandisch stadje nu zo wereldschokkend zijn, maar zij weet er steevast een originele draai aan te geven.
Neem nu De jaren, een roman uit 2008 die eindelijk in het Nederlands is vertaald. Deze ‘collectieve autobiografie’ is een terugblik op een vrouwenleven, ingebed in de bredere sociale en historische context. Het boek vertelt het verhaal van een individu en van een generatie, want een mensenleven staat nu eenmaal niet los van de maatschappij.
Dertig jaar heeft Ernaux op deze totaalroman gebroed en het resultaat mag er zijn. De jaren is het onbetwiste hoogtepunt van haar oeuvre. De titel is allicht geïnspireerd door The years van Virginia Woolf en het idee kreeg vaste vorm door een schilderij van Dorothea Tanning.
Birthday, de afbeelding van een vrouw met achter haar een wijkend perspectief van halfopen deuren, leek de schrijfster een geschikte metafoor voor deze literaire oefening. Het moest een boek worden in de trant van Une vie van Maupassant, waarin het verstrijken van de tijd voelbaar wordt gemaakt, maar Marcel Proust komt ook even om het hoekje kijken, al schrijft Ernaux oneindig veel soberder dan de schrijver van A la recherche du temps perdu.
Haar zoektocht naar de verloren tijd verloopt vooral via materiële dingen. Zo probeert ze greep te krijgen op haar doortocht op aarde en de jaren die haar zijn toegemeten.
‘Alle beelden zullen verdwijnen’, zo luidt de openingszin. De dood wist alles in één klap uit en dus moeten we zien te redden wat er te redden valt.
Ernaux scrolt door haar persoonlijke arsenaal aan herinneringen, slaat er haar dagboeken op na en haalt haar collectie familiekiekjes tevoorschijn.
Het onverbiddelijke verglijden van de tijd wordt gevangen in een twaalftal foto’s, Super 8-filmpjes en videotapes van Annie als baby, scholiere, studente, echtgenote, moeder, lerares en auteur, ‘ter documentatie van de achtereenvolgende lichamelijke vormen en maatschappelijke posities van wie ze was’.
Haar kinderjaren speelden zich af in de nadagen van de oorlog, toen de maatschappij nog overzichtelijk was verdeeld in rangen en standen en er een onverwoestbaar vooruitgangsgeloof heerste.
Versnelde film
Maar De jaren is meer dan het levensverhaal van een meisje uit een bescheiden middenstandersgezin dat opgroeit op het puin van de Tweede Wereldoorlog, zich aan haar milieu ontworstelt en zich ontpopt als een schrijfster met een scherp politiek en sociaal bewustzijn.
Het proza van Annie Ernaux heeft altijd een forse feministische en sociologische inslag gehad en de verhouding tussen de seksen en de verhouding tussen maatschappelijke klassen, haar twee grote thema’s, komen hier eens te meer naadloos samen.
De gebeurtenissen flitsen voorbij als in een versneld afgedraaide film, van de wederopbouw over de Algerijnse onafhankelijkheidsoorlog, mei 68 en de Koude Oorlog tot de pro-abortusmanifestaties en de anticonceptiepil, die de seksuele bevrijding inluidde.
Wat niet wegneemt dat seks nog lang een bron van schaamte zou blijven en meisjes nog een hele poos zouden worden afgerekend op hun seksuele fatsoen.
Ernaux houdt de blik strak op de buitenwereld gericht, heeft haar ogen niet in haar zak en probeert de vinger te leggen op de realiteit van een tijdperk, maar hoe verbeeld je het verstrijken van de historische tijd en het strikt persoonlijke, hoe laat je het fresco van ruim zestig jaar geschiedenis samenvallen met de zoektocht van een vrouw?
Het vernieuwende bestaat in de manier waarop het individuele met het collectieve wordt verbonden. Het woordje ‘ik’ komt in deze autobiografie niet één keer voor. Met de persoonlijke voornaamwoorden ‘zij’, ‘wij’, ‘je’ en ‘men’ houdt de schrijfster zichzelf op een veilige afstand. Zo creëert ze een bizar ‘palimpsestgevoel’, het gevoel dat heden en verleden overlappen.
Schrijven is voor Ernaux geen zuiver esthetische kwestie, maar een strijdmiddel, een politieke daad. Soms bedrijft ze meer sociologie dan literatuur, maar De jaren is een fenomenale literaire krachttoer.
Deze duizelingwekkende geschiedenis van een tijd en van een leven is een indrukwekkende manier om iets te ‘redden van de tijd waar we nooit meer zullen zijn’.
Bron: De Standaard
Ruth Joos las ‘De Jaren’ van Annie Ernaux
‘Annie Ernaux is één van de auteurs die al jaren naar mij roept: ‘lees mij”, vertelt Ruth Joos in Culture Club.
‘Ik heb het lang genegeerd, want ik probeer in de oorspronkelijke taal te lezen en dat duurt in het Frans altijd langer voor mij. Veel vrienden zeiden me dat is echt iets voor jou, je moet dat lezen. Het verbaast me niets dat ze op de ultieme boekleeslijstje van Atheneum in Amsterdam staat’, gaat Joos verder.
‘We kijken nog erg naar de Angelsaksische richting wat betreft literatuur. Maar in Frankrijk is Ernaux de grande dame. In Nederland verkoopt ze goed en dat komt door de vertaling. Rokus Hofstede is ook een grote naam onder de vertalers en dus heb ik de vertaling gelezen’, legt Joos uit.
‘Officieel is dit een sociologische autobiografie. Ze heeft al veel over haar eigen leven geschreven en dat doet ze zeer overtuigd als vrouw. Ze schreef over haar adolescentie, huwelijk, abortus en dat mondt uit in dit groot werk. Het is tegen de achtergrond van de geschiedenis van Frankrijk geschreven. Haar leven en de geschiedenis van Frankrijk lopen door elkaar.
‘Ze zegt in het boek heel duidelijk wat ze niet zal doen: geen ik en geen mij. Ze spreekt over ‘een vrouw’ en doet dat aan de hand van allemaal foto’s. Je voelt dezelfde afstand ten opzichte van haar eigen leven en ten opzichte van Frankrijk. Ze spreekt over zichzelf alsof ze over iemand anders spreekt. En zo verweeft ze het kleine en het grote‘, legt Joos uit.
Ze beschrijft in haar boek een zwart-wit foto: twee meisjes op het tuinpad. Joos leest het fragment voor.
‘De kleine mode-elementjes zijn even belangrijk als wat er in Algerije is gebeurd en de komst van de televisie. Het komt heel erg dichtbij. Op een bepaald moment gaat het over het huwelijk. Dat is nauwelijks een generatie geleden en wat een wereld van verschil toch. Meisjes moesten vooral heel deftig zijn.
‘Op een klasfoto staan 4 meisjes met hun handen in hun zakken, die zijn niet goed opgevoed want dat deed je in die tijd niet. Hoeveel die details allemaal zeggen. En je mocht vooral niet zwanger worden voor het huwelijk en dan kwam die pil en dan mocht seks plots wel voor het huwelijk’, gaat Joos verder.
Je verwacht een dik boek, maar dat is het niet. Ze is meester in het opsommen. Er zijn hele pagina’s van opsommingen zoals tandpastamerken bijvoorbeeld. Al dat soort kleine en grote elementen komen samen.
Herbeluister het interview op Radio1.be
Bron: Lang Zullen We Lezen
Bron: De Standaard