In de romanreeks M van Antonio Scurati (54) volgen we in drie vuistdikke delen het leven en werk van Benito Mussolini, peetvader van het fascisme. De parallellen met het heden zijn onmiskenbaar. ‘Populisten als Trump zijn geen clowns. Ze zijn subtiel en slim.’
Jan Stevens – De Morgen
Op zaterdag 17 juni was Antonio Scurati in de Amsterdamse Opera te gast op de jaarlijkse Nexus-conferentie.
Samen met kunstenaars, denkers en schrijvers van over de hele wereld boog hij zich een dag lang over wat het leven anno 2023 zinvol maakt, ondanks de klimaatcrisis, oorlog, groeiende ongelijkheid en oprukkend autoritarisme.
De avond voor de conferentie heeft de Italiaanse schrijver tijd voor een gesprek over zijn indrukwekkende romanreeks M rond Benito Mussolini (1883-1945), dictator en ‘uitvinder’ van het fascisme.
Met het 851 bladzijden dikke eerste deel De zoon van de eeuw won Scurati in 2019 de prestigieuze Premio Strega. In Italië gingen er tot hiertoe 600.000 exemplaren van over de toonbank.
In het pas verschenen deel drie, De laatste dagen van Europa, zijn we de vlieg op de muur in het leven van Il Duce van 1938 tot en met 1940.
M was als een trilogie aangekondigd. Maar De dagen van Europa eindigt op 10 juni 1940, de dag waarop Benito Mussolini vanaf het balkon van Palazzo Venezia in Rome met veel pathos de oorlog verklaart en zich aan de zijde van die andere dictator, Adolf Hitler, schaart.
“Volk van Italië! Snel u naar de wapenen en toon uw vasthoudendheid, uw moed, uw waarde!”
Het zal nog welgeteld vijf jaar duren voor Mussolini ter dood veroordeeld en geëxecuteerd wordt.
Uw werk is nog niet af?
“Nee, er komen nog twee delen. De vierde roman verschijnt in september 2024 in Italië. Een jaar later volgt er dan een iets minder dikke epiloog.”
De zoon van de eeuw verscheen in 2018 in Italië. U begon er een jaar of vijf eerder aan te werken. Benito Mussolini maakt inmiddels tien jaar lang continu deel uit van uw leven?
“Eerlijk gezegd weet ik niet meer wanneer ik precies aan de research voor M begon, al is het inderdaad wellicht tien jaar geleden. (lacht)
“Wat ik wél nog weet, is het moment waarop ik het idee kreeg om de opkomst en neergang van Benito Mussolini in romanvorm op te schrijven.
“Ik was toen aan het werk aan mijn in 2015 verschenen (nog niet in het Nederlands vertaalde, red.) roman Il tempo migliore della nostra vita, over de Italiaanse schrijver, journalist en antifascist Leone Ginzburg (1909-1944). Hij werd op 5 februari 1944 in Rome door de nazi’s vermoord.
“Ginzburg was een hoogstaande intellectueel en is in Italië tot vandaag een beroemdheid. Hij is de stichter van uitgeverij Einaudi.
“Tijdens het schrijven keek ik op YouTube naar een video van Mussolini die aan het speechen was op het balkon van Palazzo Venezia. Ik dacht: ‘Van die man heeft toch nog nooit iemand het verhaal verteld?’
“Natuurlijk zijn er bibliotheken over de fascistische dictator volgeschreven, alleen durfde geen enkele Italiaan het aan om een roman aan hem te wijden. Ik ben de eerste die van Il Duce een literair hoofdpersonage maakt.”
Waarom durfde niemand Mussolini te fictionaliseren?
“Sinds 1945 vormt het antifascisme in Italië het fundament van de democratie. Het fascisme werd altijd voorgesteld en geduid vanuit het standpunt van dat antifascisme.
“In de praktijk kwam het erop neer dat de geschiedenis van het fascisme beschreven werd vanuit het standpunt van de slachtoffers. Het verzet tegen de door Mussolini gestichte beweging Fasci di Combattimento en partij Partito Nazionale Fascista (PFN) stond altijd centraal.
“Héél terecht, hoor. Want dat was broodnodig om een nieuwe, democratische samenleving te kunnen opbouwen.
“Als jonge man ging ik volledig mee in dat antifascistische narratief: ik werd grootgebracht met de verhalen van de verzetshelden tegen het fascisme.
“Maar dat puur antifascistische vertrekpunt had ook een groot nadeel: we leerden het fascisme nooit van binnenuit kennen. We kwamen er nooit achter wie de fascisten écht waren. Niemand kende de innerlijke leefwereld van Benito Mussolini.
“Maar het ergste van al is misschien dat we door het fascisme al die jaren vanuit een exclusief antifascistisch standpunt te benaderen, nalieten om er mee af te rekenen.”
Hoe reken je met het fascisme af?
“Wij, Italianen, hadden eerst en vooral moeten erkennen dat we fascisten waren. We hadden eindelijk moeten toegeven dat wij de uitvinders van het fascisme zijn. Maar dat deden we niet, integendeel. De fascisten? Dat zijn altijd de anderen.
“Ja, het verhaal van het Italiaanse fascisme werd verteld door de ogen van de antifascisten, door de verzetshelden. Terwijl de overgrote meerderheid van de Italianen Mussolini’s leer tijdens zijn hoogdagen omarmde.
“Die nalatigheid om met het fascisme af te rekenen, creëerde eind vorig jaar een huizenhoog probleem: de politieke leider van een neofascistische partij zwaait nu de scepter over Italië.”
Premier Giorgia Meloni, tevens partijleider van de radicaal-rechtse partij Fratelli d’Italia. Ook een M?
“Zeker.” (lacht)
Bent u na een decennium met Mussolini te hebben samengeleefd de man nog niet beu?
“Soms heb ik het helemaal met hem gehad, ja. Maar ik heb hem nooit bewonderd en was nooit door hem gefascineerd.
“Als kind was het mijn allergrootste droom om een roman te schrijven over het antifascisme, een gevolg van mijn opvoeding. (lacht) Met mijn roman over Leone Ginzburg maakte ik dat waar.
“Ginzburg bewonder ik, Benito Mussolini niet.
“Dat totale gebrek aan bewondering maakt het mogelijk dat ik stug doorwerk aan M en zijn karakter blijf exploreren.
“Ik zie Il Duce als een blok marmer die ik met hamer en beitel te lijf ga. Er is geen enkele emotionele en intellectuele band tussen ons. Hij is een studieobject.”
Wat ik bizar en verontrustend vind aan uw boeken, is dat het heel vaak lijkt alsof ik niet over de jaren 1920 en 30 in Italië aan het lezen ben, maar over onze huidige tijd.
“U bent niet de enige: dat verklaart wellicht ook waarom mijn boeken zulke bestsellers zijn. Ik ben me erg bewust van hoe ze vanuit het verleden in het heden resoneren.
“Zeer veel lezers in Italië en vermoedelijk in de rest van de wereld lezen M als naslagwerk en plattegrond om gebeurtenissen in de huidige tijd te begrijpen en een plaats te geven.
“Ook politici gebruiken mijn boeken om het fascisme van vandaag te begrijpen.”
Misschien ook om van Mussolini te leren en die kennis vervolgens te gebruiken?
“Dat zou best kunnen. Wist u dat ik regelmatig telefoon krijg van politici van verschillende Italiaanse partijen? Soms ook van politici uit het buitenland. Dat zijn dan gesprekken over het fascisme toen en nu.
“Ik vind dat prima, want vanaf het begin van dit project was het mijn bedoeling om die parallellen bloot te leggen. Ik wilde een nieuw licht over het historische fascisme laten schijnen door het op een compleet andere manier te verhalen.”
U goot het in een literaire vorm.
“Doelbewust. Ik noem mijn M-boeken ‘documentaire romans’. Alles in M is gebaseerd op historische feiten. Door van de geschiedenis romans te maken, kan ik doordringen in de ziel van mijn personages.
“Al maakte ik me op voorhand zorgen over mijn werkwijze. Want wat ik zeker niet wilde, is van Mussolini een tragische held maken. Ik wilde ook niet dat de lezer met hem sympathiseert. Toch wist ik heel zeker dat het een roman moest worden.
Beeld Marjolein van Damme
“Vanaf het begin nam ik me voor om bij de feiten te blijven en om heel wat traditionele romantechnieken te schrappen. Al die sterke werktuigen van de fictieschrijver komen in M nooit uit de gereedschapskist: fictieve karakters en dialogen zijn taboe, net als stromen van bewustzijn.
“Ik was té bang om van Mussolini een figuur te maken met wie lezers konden meevoelen.”
Over de plot hoefde u zich geen zorgen te maken.
“Nee, die lag vast. (lacht) Voor een roman vormt het levensverhaal van Mussolini sowieso een uitstekende plot.
“Toen ik het eerste deel aan het schrijven was, voelde dat hangslot op die verhalengereedschapskist soms als een handicap. Maar gaandeweg werd het een troef: het documentaire geeft de roman kracht.”
Mussolini startte als socialist.
“Hij was zelfs een heel geliefd socialistisch leider. In het begin van de Eerste Wereldoorlog was hij een antimilitarist. De oorlogsjaren veranderden zijn denken drastisch: hij werd een militarist. Daarom werd hij uit de socialistische partij gezet.
“De socialistische partij was de partij van de hoop. Hun symbool was de rijzende zon. Zij stonden voor die schitterende 19de-eeuwse gedachte dat het leven van de volgende generaties beter zou zijn dan dat van de huidige.
‘Het leven van onze kinderen móét beter zijn dan het onze.’
“Hoop drijft als zeer krachtig idee de geschiedenis voort. De socialisten scoorden ermee onder de verpauperde Italiaanse bevolking.
“Nadat Mussolini uit de socialistische partij geschopt was, kon hij geen beroep meer doen op die aantrekkelijke rijzende zon van de hoop. Zijn Fasci di Combattimento had amper aanhang. Dus ging hij op zoek naar een alternatief voor de hoop.
“Hij ontdekte dat er slechts één andere politieke emotie is die minstens even sterk is: angst. Waarna hij er alles op inzette.
“Hij begon propaganda te voeren: ‘Italianen, jullie moeten bang zijn voor de socialistische revolutie!’
“Hij maakte zijn medeburgers bang voor andermans hoop.
‘De roden prediken de Russische Revolutie en brengen ons zo de Aziatische griep. Ze willen jullie alles afnemen: jullie vrouwen, dochters, zonen, bezittingen… Wees bang!’
“Die tactiek van de angst werkte.
“De volgende stap was dan: Wees niet langer bang, maar haat.
´Jullie moeten hen haten. Heb geen angst meer, maar haat, vecht, dood en vernietig! Ik sta aan jullie zijde.’
Hedendaagse politieke figuren als Donald Trump en Boris Johnson lijken mini-Mussolini’s?
“Dat zijn ze zeker, ook al zijn ze er zich niet van bewust dat ze moderne afkooksels zijn van Il Duce. Ja, Benito Mussolini is terug. Mussolini è tornato! Wat nog niet wil zeggen dat ook zijn fascisme helemaal terug is.
“Kijk, wie zeker terug is, is Benito Mussolini, de populist. Want hij was niet alleen de stichter van de fascistische partij, maar ook de eerste populistische leider uit de geschiedenis.
“Elke hedendaagse populist vervangt net als Mussolini hoop door angst en haat. Die formule werkt helaas altijd.
“De ‘socialisten’ zijn inmiddels vervangen door migranten. De complexiteit van het moderne leven reduceren ‘onze’ populisten tot één probleem waar ze een vijand van maken.
“Die vijand is ‘de vreemdeling’.”
De populistische Mussolini-klonen Trump en Johnson hangen soms gewild of ongewild de clown uit. Was Benito Mussolini ook zo’n clown?
“Dat was hij allerminst, al wordt hij soms zo afgeschilderd. Mussolini was heel slim en voelde haarscherp aan hoe de politiek in zijn tijd evolueerde. Het fascisme was een politieke tragedie en geen komedie.
“Hoofdrolspeler Mussolini vatte de tijdgeest en wist de massa te bespelen.
“Donald Trump als clown afschilderen, vind ik trouwens een even grote vergissing. Hij is een strateeg die héél goed weet waar hij mee bezig is.
“Benito Mussolini was de allereerste politieke leider die niet alleen zijn geest maar ook zijn lichaam op het politieke toneel inzette.
“Als we hem op een podium of op zijn balkon pathetisch zien gesticuleren en bewegen zoals alleen Italianen dat kunnen, lijkt hij inderdaad belachelijk. Wij begrijpen niet meer dat hij praat en communiceert met zijn lichaam.
“Vóór Mussolini stond het lichaam van de politieke leider nooit centraal. Mensen wisten niet eens hoe hun leiders eruitzagen.
BIO
- Geboren op 25 juni 1969 in Napels
- Is auteur van het (tot nog toe) driedelige opus M, waarin hij het leven van de Italiaanse fascistische dictator Mussolini fictionaliseert
- Won de Premio Strega voor deel 1, M. De zoon van de eeuw (2018)
- Werkte als columnist voor de krant Corriere della Sera, tot deze Italiaans premier Giorgia Meloni begon te steunen
“Mussolini zei: ‘Ik ben het volk. Het volk is mij. Ik belichaam de mensen.’
“Trump doet exact hetzelfde.
“Ze communiceren op een manier die allesbehalve rationeel lijkt. Ze wíllen ook de rede niet aanspreken, maar het emotionele.
“Gevoelens zijn onlosmakelijk verbonden met het lichaam, met belichamen. We mogen ons niet vergissen door te denken dat zowel Mussolini als Trump een belachelijke idioot is die zomaar wat uit zijn nek lult.
“Het zijn geen clowns. Het tegendeel is waar: ze zijn subtiel en slim.”
Wat hen tezelfdertijd gevaarlijk maakt?
“Voor mensen die in een liberale democratie geloven, zijn ze extreem gevaarlijk. Trump en co. willen via de regels van de liberale democratie diezelfde liberale democratie liefst zo snel mogelijk op sterk water zetten, of op zijn minst domineren.
“Je zult mij Donald Trump nooit een fascist horen noemen, maar hij is wel een populist, geschoeid op de leest van Benito Mussolini.”
Waarom is hij geen fascist?
“Omdat fascisme ondenkbaar is zonder geweld en politieke moorden. M bulkt van het historische geweld. Fascisme ís nu eenmaal geweld.
“Tijdens de Eerste Wereldoorlog leefden Italiaanse militairen jarenlang in de loopgraven. Ze aten, dronken en rookten tussen de lijken van hun kameraden.
“Die getraumatiseerde oorlogskinderen of arditi bleven na het officiële einde van de Eerste Wereldoorlog met het Verdrag van Versailles verkondigen:
‘De oorlog is níét voorbij! Wij zijn de oorlog en we blijven vechten!’
“Wat ze als fascistische zwarthemden vervolgens ook deden in de Italiaanse steden.
“In volle vredestijd vermoordden ze socialistische voormannen op gruwelijke wijze en staken ze vakbondsgebouwen in brand.
“In De laatste dagen van Europa schrijf ik over de alliantie uit 1940 tussen het fascistische Italië en nazi-Duitsland.
“Benito Mussolini twijfelde of hij dat verbond wel moest sluiten. Hij was bang voor Adolf Hitler en probeerde de alliantie op de lange baan te schuiven. Op het einde ging hij overstag en koos hij zijn oude vertrouwde doel: geweld.
“Het Italiaanse fascisme werd geboren uit geweld en ging eraan ten onder. Voor een fascist is geweld de alfa en omega.”
Waarom was Mussolini zo bang voor Hitler?
“Ik vraag me in De laatste dagen van Europa af: wie was Hitler voor Mussolini? Wij associëren Adolf Hitler zonder twijfel met het vleesgeworden kwaad.”
Net zoals we vandaag naar Vladimir Poetin kijken?
“Nu wel, ja, na de inval in Oekraïne. Vandaag kennen we ook de vernietigingsmachine die Hitler in gang zette. Maar toen Hitler in 1938 voor het eerst in zijn leven naar Italië reisde, kende niemand zijn latere plannen. Ook Mussolini was zich daar niet van bewust.
“De Führer bezocht Rome, Firenze en Napels. Intussen probeerde hij Mussolini ervan te overtuigen het bondgenootschap met Duitsland aan te gaan.
“Wie zag Mussolini toen hij de Führer in de ochtend van 6 mei 1938 in de ogen keek tijdens de militaire parade op de Via dei Trionfi in Rome?
“Zag hij wat wij nu zien? Natuurlijk niet. Zag hij die namiddag het vleesgeworden kwaad in de oprecht in kunst en cultuur geïnteresseerde Hitler tijdens hun bezoek aan de Augusteïsche Tentoonstelling van de Romeinse beschaving? Ik dacht het niet.
“Twee jaar later sloot Il Duce dat verbond met de nazi’s en stortte het Italiaanse volk zo het ravijn in. Hij had ook de keuze om dat níét te doen.
“De laatste dagen van Europa gaat zo ook over het maken van beslissende en ingrijpende politieke keuzes.”
Toen Vladimir Poetin in 2000 Tsjetsjeense steden liet platbombarderen, wist Europa waartoe die nieuwe Russische president in staat was. Toch kozen we ervoor hem geen strobreed in de weg te leggen, noemden hem een ‘pragmaticus’ en ‘liberaal’ en deden zaken met hem.
“Dat is heel juist. Er zijn angstaanjagende overeenkomsten tussen de manier waarop wij Poetin met fluwelen handschoenen aanpakten en hoe Hitler in de jaren 30 door de rest van de wereld bejegend werd.
“Vladimir Poetin lijkt trouwens sterk op Benito Mussolini: hem mag je gerust ook een fascistische dictator noemen.
“Poetin bouwde zijn autocratische regime op oorlog en staatsgeweld, en dat op grote schaal. Hij creëert met militair geweld te bekampen vijanden.
“Eerst Tsjetsjenië, later, in 2008, bombardeerde hij Georgische steden. In 2014 volgden de Krim en de Donbas, daarna Syrië en nu Oekraïne.
“Europa stond erbij en hield zich afzijdig. We lieten begaan, net zoals in de jaren 30, toen Hitler aan zijn veroveringstocht begon.
“Net zoals toen durfden we de voorbije jaren geen keuze maken. Maar als je in een kwestie met extreem geweld níét kiest, kies je óók.
“Toen Hitler in 1938 Oostenrijk en een jaar later de Tsjechische republiek binnenviel, koos Europa ervoor om níét te kiezen. Ook toen hij Polen aanviel, bleef het muisstil. De tiran verzamelde ongestoord de ene zege na de andere.
“Vandaag geldt nog steeds wat Winston Churchill zei na de conferentie van München in 1938:
‘U kon kiezen tussen oorlog en schaamte. U hebt gekozen voor schaamte, u zult oorlog krijgen.’”
Koos Europa na de Russische inval in Oekraïne ook voor schaamte?
“Nee, dat vind ik niet. Vandaag kozen we ervoor om te vechten.”
We kozen ervoor om wapens te leveren, maar het vechten laten we toch over aan de Oekraïners?
“Het beschamende is niet dat we niet zij aan zij met hen aan het front vechten. Het beschamende is dat we nog maar eens de Verenigde Staten van Amerika de kastanjes uit het vuur laten halen.
“Ik vind dat het hoog tijd is dat Europa zelf aan zijn defensie begint te werken. Ik ben een groot pleitbezorger van een échte Verenigde Staten van Europa. Dit continent moet een hechte politieke onafhankelijke gemeenschap worden, met een eigen leger.
“De EU moet daarom dringend investeren in militaire kracht, wat niet wil zeggen dat we onze historische banden met de VS moeten doorknippen. Maar bij de eerstvolgende grote oorlog zullen we dan wél echt kunnen kiezen aan welke kant we staan.
“Ik vind dat we dan in staat moeten zijn om voor neutraliteit te kiezen. Dat kan alleen wanneer we sterk genoeg zijn.
“Dat moment van keuze zou er weleens sneller kunnen zijn dan we verwachten: de volgende oorlog wordt er een tussen de VS en China.
“Europa heeft geen enkel belang bij zo’n conflict, maar dat die oorlog er ooit komt, is zo goed als zeker. In Washington zijn ze nu al volop bezig met de voorbereidingen, ondanks alle diplomatieke overleg.”
Was wijlen Silvio Berlusconi een leerling van Benito Mussolini?
“Berlusconi was geen fascist, maar is wel degene die voor het eerst in de Italiaanse naoorlogse geschiedenis de fascisten weer aan de macht bracht.
“Zo smeedde hij in 2001 een coalitie met de neofascistische Alleanza Nazionale en werd hun voorzitter Gianfranco Fini vicepremier en minister van Buitenlandse Zaken.
“Berlusconi was ook de allereerste hedendaagse populistische leider. In die zin kun je hem inderdaad een leerling van Mussolini noemen.
“Ik groeide op in de jaren 80 van de vorige eeuw en werd, zoals u inmiddels wel doorheeft, volwassen in de geest van het antifascisme. Ik zag hoe mijn land decennialang gedomineerd werd door Silvio Berlusconi.
“Ik ervoer dat als een vernedering.”
‘Onze’ extreemrechtse partij Vlaams Belang scoort uitstekend in de peilingen. Tot hiertoe ligt er een ongeschreven cordon sanitaire rond en is geen enkele andere partij bereid tot een coalitie. Al zou dat cordon na de verkiezingen volgend jaar kunnen sneuvelen. Is het Vlaams Belang mee in bad trekken een goed idee?
“Dat is een vreselijk slecht idee. Maar maak u geen illusies: het zal gebeuren, ook bij u. Net zoals er in Italië en Zweden coalities met fascisten werden gesloten.
“Extreemrechts mee aan de macht in Zweden: wie had dat ooit gedacht? Het zal ook gebeuren in Spanje en zelfs in Duitsland.
“Laat dat goed tot u doordringen: ook in Duitsland komen zeer binnenkort fascisten mee aan de macht. Met de recente geschiedenis in het achterhoofd is dat redelijk beangstigend. The times they are a-changin.”
Toen Giorgia Meloni pas haar regering had gevormd, was de bezorgdheid bij ons zeer groot. ‘Oei, in Italië worden de lakens voortaan door een neofascist uitgedeeld.’ Vandaag klinken er vooral geruststellende geluiden: ‘Ze is véél gematigder dan we eerst vreesden. Ze is zelfs tegen Poetin. Ze is best oké.’
“Meteen na de verkiezingen in september vorig jaar werd bij ons een beangstigend ‘proces van normalisatie’ opgestart.
“De belangrijkste Italiaanse krant, Corriere della Sera, gaf daar het startsein voor. Ik was een van hun medewerkers en gaf meteen mijn ontslag, want ik was in shock.
“De krant schreef: ‘Beste Italianen, maak jullie geen zorgen, alles is weer normaal. Er is geen vuiltje aan de lucht.’
“Wist u dat Meloni geen persconferenties geeft? Op geregelde tijdstippen schrijft ze een brief naar Corriere della Sera, waarna de krant die brief netjes afdrukt. Sinds Meloni aan de macht is, wordt elke brief van haar door mijn ex-krant zonder één opmerking gepubliceerd.
“En dan is er die staatsbegrafenis die Berlusconi kreeg, bevolen door de huidige regering.
“Sorry, maar ik kan dit geen regering meer noemen. Het is een regime, zoals ten tijde van de Sovjet-Unie.
“Meteen na Berlusconi’s dood volgden er drie dagen van televisieshows ter ere van Silvio. Hij werd heilig verklaard, bezongen, bejubeld.
“Al zijn kwalijke kanten werden onder het tapijt geveegd: zijn banden met de maffia, zijn processen en veroordelingen, zijn fraude en corruptie… Ongelooflijk.”
Lees ook
Joël De Ceulaer – Dit zijn de 10 mechanismen van het fascisme
Theater – Overal waar nieuw fascisme woedt, kan dit gebeuren
Vul hieronder de zoekopdracht Fascisme in en vind meer berichten.
Bron: De Morgen