Ze is 88 en bracht de wereld baanbrekende inzichten over hoeveel ‘mens’ er in mensapen zit. Maar Jane Goodall rust niet op haar lauweren. Ze reist de wereld rond, met binnenkort ook een stop in Brussel. ‘Mensen hoop geven krijgt nu voorrang op mijn chimps zien.’
Barbara Debusschere – De Morgen
26 november 2022
“Twee keer per jaar ga ik op bezoek en we herkennen elkaar altijd meteen. Dan snellen ze op me af”, zegt Jane Goodall.
Ze klinkt alsof ze het over oude kennissen heeft en dat is ook zo. Maar ze heeft het niet over mensen, wel over chimpansees in ‘haar’ Gombe Stream Research Center in Tanzania.
“Gremlin is nu een vijftiger. Ik ken haar zo goed. Wellicht heb ik haar voor het laatst gezien. Haar dochter Gaia is jong en vol levenslust”, vertelt de beroemde onderzoekster vanuit haar ouderlijke huis in Engeland.
Wie er een idee van wil krijgen hoe familiair de gedragsbiologe en dierenrechtenactiviste omgaat met chimpansees, die ze als eerste onderzoeker namen gaf, kan op YouTube een filmpje zien waarin zij en haar medewerkers de apin Wounda na een periode van herstel weer vrijlaten in de Congolese natuur.
Wanneer haar kooi open gaat, wil ze het woud inrennen. Maar eerst komt ze Jane Goodall omhelzen voor ze haar vrijheid tegemoet gaat.
Dat mensapen dankbaarheid, jaloezie, schaamte, woede en nog een hele resem zogenaamd ‘menselijke’ emoties tentoonspreiden is nu bekend en steevast een clickhit.
Maar toen Goodall in de jaren 1960 met haar observaties kwam over hoe chimpansees kussen, gewapende conflicten hebben en elkaar troosten met schouderklopjes of omhelzingen waren ze aan Cambridge University not amused.
“Dat ik het over hun persoonlijkheden had werd niet aanvaard. Ik vloog net niet buiten”, zegt de iconische tachtiger grijnzend.
Want dat we niet de enigen zijn die werktuigen gebruiken en emoties hebben, mocht toen niet de conclusie zijn van wetenschappelijk onderzoek.
Maar het was wel wat Goodall vaststelde toen ze, in opdracht van de paleoantropoloog Louis Leakey, chimpansees in het wild observeerde.
“Mochten we hun menselijke trekken kunnen toeschrijven, dan zou men hun gedrag kunnen omschrijven als menselijk”, concludeerde ze dan maar diplomatisch.
DISCLAIMER
Het Jane Goodall Instituut staat niet achter het aanraken van, omgaan met of dicht benaderen van chimpansees en andere wilde dieren. De geredde chimpansee in de foto hieronder wordt verzorgd door hiertoe opgeleide professionele medewerkers.
U vermeed confrontatie?
(lacht) “Ja. Dat vreet sowieso te veel energie en ik wilde mijn studie afronden. In het begin was ik niet opgeleid voor dit werk (Goodall ging aanvankelijk als secretaresse en later als chimpansee-observator voor Leakey aan de slag, red.).
“Aan Cambridge leerde ik denken als een wetenschapper en dat vond ik heerlijk. Het helpt je je emoties opzij te leggen en naar de feiten te kijken. Dus ik bleef kalm beschrijven hoe chimpansees echt zijn, ook al weerlegde ik zo de veronderstellingen van die tijd.
“Uiteindelijk was onder andere de observatie van vleesetende primaten die ook werktuigen gebruikten te opzienbarend om te negeren.
“Ook de film van Hugo (van Lawick, Goodalls eerste man, die natuurdocumentaires maakte over haar chimpansees, red.) opende velen de ogen. We moesten aanvaarden dat we niet de enige denkende, voelende en gevoelige wezens zijn.”
Zonet bleek dat chimpansees vriendschappen met gorilla’s smeden. Volgt u het onderzoek nog op?
“Die vriendschappen verbazen me niet. Chimpansees hebben zelfs bonobovrienden, hoewel ze soms bonobobaby’s eten. Ik probeer bij te blijven met het onderzoek.
“In ons centrum in Gombe volgen we nu al de vijfde generatie op. Zo zien we wat dieren overerven en wat effecten zijn van levenservaringen. Het doet me plezier dat onderzoekers nu helemaal kunnen opgaan in dit thema.
“De persoonlijkheid van dieren bestuderen is nu een opleiding. Daar kon ik in mijn tijd alleen maar van dromen.”
Waarom leeft u niet meer nabij uw geliefde Gombe-centrum?
“Ik had er mijn hele leven kunnen doorbrengen en lange tijd ging ik daar ook van uit. Maar midden jaren 80 hoorde ik op een conferentie hoe slecht het met veel mensapen ging door dierproeven, ontbossing, illegale handel en stroperij. Ik voelde dat ik de hort op moest om dat te helpen keren.”
Sindsdien praat u zowel met wereldleiders als met kinderen over natuurbehoud. Maar we vernielen de natuur in een steeds sneller tempo.
“En toch zie ik het als mijn missie om mensen hoop te geven. Daarom reis ik zoveel. Als we de hoop verliezen worden we apathisch. Dan zijn we pas echt verdoemd.
“Mijn lezingen gaan over waar en waarom ik hoop zie. Dat is nu extra moeilijk door de oorlog in Oekraïne. Bovendien blijven de temperaturen stijgen en zijn we intussen met acht miljard.”
Dat laatste ligt gevoelig. Is acht miljard te veel?
“We gebruiken met acht miljard natuurlijke bronnen op die eindig zijn en dat doen we in sommige gevallen sneller dan de natuur ze weer kan aanvullen.
“De grootste bevolkingsgroei is er in Azië en Afrika. Maar ook de mensen daar zien af van grote aantallen kinderen per vrouw.
“In afgelegen gebieden in Afrika begrijpen mensen erg goed dat onderwijs de weg uit de armoede is. Maar toen ik voor het eerst in Gombe kwam, hadden vrouwen zo’n tien kinderen. Scholing is dan niet te betalen.
“Wij werken daarom met de lokale gemeenschappen in enkele Afrikaanse landen om informatie over familieplanning te bieden. Ik kan je verzekeren dat mensen dat verwelkomen.”
Beeld Michael Cox
Terug naar uw boodschap van hoop. Waar vindt u die?
“De laatste tijd denk ik vaak aan Winston Churchill. Ik heb de Tweede Wereldoorlog meegemaakt. Er was toen geen spatje hoop.
“De rest van Europa was gecapituleerd of verslagen en de Britten stonden alleen. We waren niet voorbereid en klein tegenover de nazi’s.
“Maar we hadden Churchill, die ons aanvuurde met zijn ‘We shall never surrender’. Dat zie je nu ook bij Oekraïens president Zelensky.
“Door te denken aan een situatie die compleet hopeloos was en die toch ten goede keerde, vind ik hoop.
“We hebben zeker nu churchilliaanse leiders nodig.”
Die zijn niet meteen te bespeuren, en de klimaat- en biodiversiteitscrises zijn toch destructiever dan een oorlog?
“Dat klopt. Waar ik dan toch hoop uit put, is het enorme enthousiasme van jongeren om iets te ondernemen, en de grote herstelkracht van de natuur.
“Zoals je in mijn Het boek van hoop kunt lezen, zijn er veel voorbeelden van natuur en soorten die op de rand van uitsterven stonden en die weer opleven wanneer mensen ingrijpen. Ook onze intelligentie geeft mij hoop.”
Maar we zijn wel het enige dier dat zijn habitat bewust vernielt?
“Dat is inderdaad absurd. Hoe kan het dat het slimste wezen dat hier ooit rondliep dat doet?
“Volgens mij is het omdat we ons grote intellect onvoldoende gebruiken. Het zit in ons om te handelen op basis van kortetermijnwinst en eigenbelang.
“Maar net wij zijn de soort die in staat is om dat te overstijgen, te plannen, rekening te houden met het grotere plaatje. Dat doen we te weinig. Onderwijs is daarin cruciaal.
“Daarom richt ik me met mijn organisatie Roots & Shoots op jongeren. We zijn in 66 landen actief en bieden jongeren de kans zelf de wereld te veranderen. Ze kiezen iets wat hun nauw aan het hart ligt.
“Dat kan van alles zijn:
- afval in de wijk
- zwerfhonden
- dakloze mensen
Wij helpen ze zo’n probleem mee aan te pakken. Ze leren dat hoop start met actie. Over wat je zelf wel al kunt doen. Zo veranderen ze de wereld. Ook de invloed op ouders en grootouders is dan niet te onderschatten.
“Kinderen doen dat.”
“Anderen inspireren tot verandering lukt nooit door preken, maar alleen als je anderen kunt raken.”
U ziet daar voorbeelden van?
“Absoluut. Een CEO van een groot bedrijf vertelde me dat hij er nu alles aan doet om zijn bedrijf duurzaam te maken. Hij beseft nu dat de natuurlijke grondstoffen waar zijn bedrijf van afhangt eindig zijn, en voelt de druk van consumenten die producten willen die geen ellende veroorzaken.
“Maar zijn dochter van acht gaf de doorslag toen ze vroeg of het waar was dat zijn bedrijf de planeet vernielde.
“Ik denk nu ook aan de brief die ik van een Chinese huisvrouw kreeg. Haar dochter wilde zo graag bij Roots & Shoots, dat zo’n duizend afdelingen heeft in China. Sindsdien staat die moeder altijd stil bij wat voor producten ze koopt.
“Wellicht ben ik hoopvol omdat ik erg veel positieve actie zie via ons grote netwerk van Roots & Shoots en van het Jane Goodall Institute, dat ook in uw land onder andere grote boomplantacties opzet.
“Veel mensen zien alleen maar wat in de media komt en dat is vaak negatief.”
Te negatief?
“Ja. Dat verwijt ik de media. Zeker, we moeten de feiten kennen en die zien er slecht uit. Maar mochten media ook berichten over wat er in goede zin gebeurt, zouden velen minder hopeloos zijn.
“Een verhaal over natuurherstel doet anderen denken: ‘Als zij dat kunnen, dan wij ook.’
“Anderen resultaat zien boeken, geeft hoop. Maar je moet het wel te zien krijgen.”
Kan bomen planten iets veranderen aan politieke verlamming?
“Als je al die honderdduizenden acties optelt, dan is er alvast een grote impact van onderuit. Tegen moedeloze mensen zeg ik altijd: ‘Neem de wereldproblemen niet op je schouders, maar denk aan iets waar jij om geeft.
“Ik hoor zeer vaak hoe pakweg die rivier zuiveren met specifieke planten dan een grote verandering betekent in iemands leven. Van wanhopig lamgeslagen naar hoopvol ondernemend.
“Wat ik vaak bij politici zie, is dat ze idealistisch starten, maar dat idealisme verliezen omdat ze merken dat ze anders niet herverkozen raken. Bijvoorbeeld omdat mensen die eerst op hen stemden wel zelf niet meer willen betalen voor duurzamer geproduceerd voedsel.
“We moeten jongeren meegeven hoe belangrijk het is om op iemand te stemmen die zich inzet voor wat je belangrijk vindt, en om daar dan ook op te blijven stemmen.”
Ziet u hoop als het gaat over de politiek?
“Het is niet zo mijn thema, maar ik was alvast trots toen de Tanzaniaanse milieuminister zich verzette tegen de bouw van een dam in het grootste natuurgebied.
“Wie weerstand bood, zou de gevolgen dragen, zo had de president gedreigd. Toch is dat wat zijn milieuminister deed.
“Hij verloor gelukkig slechts zijn job. Hij volgde als kind het Roots & Shoots programma. Ook de Congolese milieuminister is in dat geval.
“Steeds meer kinderen die wij meegaven om onze natuur te beschermen, komen nu in leidersposities terecht.”
Hoe kijkt u naar Greta Thunberg die zegt: ‘Ik wil niet dat jullie hoopvol zijn. Ik wil dat jullie panikeren’?
“Ik begrijp waarom jongeren boos zijn. Maar als jij een machtige politicus of CEO bent en een onervaren persoon roept tegen je, dan ga je daar zeker niet naar luisteren. Daarom is het zo belangrijk om kalm de feiten te herhalen en het hart van mensen te proberen raken.”
Neemt u zelf nog deel aan de klimaattoppen?
“Ik hou niet van dat soort grote bijeenkomsten, maar ik ben geregeld aanwezig en ik ga nu ook opnieuw naar Davos (waar het Wereld Economisch Forum plaatsvindt, red.).
“Mijn boodschap is dezelfde voor kinderen als voor CEO’s en wereldleiders. Doe vandaag nog wat je kunt doen.”
Vooral in Afrika zijn er nog grote klimaatbuffers, zoals de tropische wouden. Maar er is ook armoede. Kun je de natuur beschermen als mensen alleen kunnen overleven dankzij hout, bushmeat, stroperij?
(stellig) “Armoede bestrijden is even belangrijk als de broeikasgasuitstoot reduceren. In Gombe waren alle bomen rond ons centrum weg. Als je de inwoners niet helpt te leven zonder het milieu te vernielen, kun je ook geen chimpansees redden of natuur beschermen.
“Daarom zijn we in Tanzania en in zes andere landen begonnen met de Tacare-aanpak. Daarbij vragen we de locals eerst wat hun noden zijn voor we naar oplossingen zoeken.
“Microkredieten en gezinsplanning of gezinnen een kippenkwekerij bieden zorgt er bijvoorbeeld voor dat ze kunnen leven en handel drijven zonder het woud en de wilde dieren aan te tasten. Waar we dit toepassen, groeien de bossen aan en zijn de chimpanseepopulaties minstens stabiel.”
Filmpjes van schattige dieren zijn erg populair. Helpt dat om het belang van natuurbehoud te doen indalen?
“Dat denk ik wel. Ook via die weg dringt door dat we deel zijn van de natuur en gaan we wellicht meer geven om andere dieren en hun leefomstandigheden. We hebben binnenkort zelfs de technologie om in realtime dieren in onze opvangcentra te volgen.
“Maar er is wel een instinker. De menselijke kantjes charmeren, maar dieren zijn nooit mensen.
“In Chimp Eden, ons opvangcentrum in Zuid-Afrika, werd een chimpansee binnengebracht die volledig geschoren was behalve op zijn hoofd. Hij was gedrenkt in aftershave en had een pak aan en een valies bij met kleertjes in. Afschuwelijk.
“Maar de man die hem binnenbracht – omdat zijn vrienden daarop aandrongen – dacht dat hij dat dier goed behandelde.
“Het deed me denken aan de postkaartjes met apen in pakjes. Je ziet ze dan zogezegd breed lachen, maar dat is een grimas van angst. De trekken die we met hen delen, vertellen ons niet dat we ze kleren moeten aantrekken, maar dat we een voorouder delen. Door hen te bestuderen kunnen we meer over onszelf leren.”
Hebt u dat zelf meegemaakt?
“O ja. Ik heb zoveel van hen geleerd. Zo toonde Flo me hoe ik een goede moeder kon zijn (Goodall heeft een zoon, red.).
“Onze studies lieten zien hoe cruciaal de eerste jaren zijn voor de hechting.
“Dat ook zo bij de mens. En er zijn goede en slechte chimpanseemoeders. Goed moederen is er niet vanzelf.
“Ook zagen we dat steun de essentie is. Flo was een moeder die haar jongen enorm steunde. We weten nu dat de kinderen van die moeders er zelf alles aan doen om hun jongen te verdedigen, zelfs als ze slaag riskeren van vrouwtjes hoger in rang.
“Die jongen bereiken een hogere sociale status en krijgen een beter leven.
“Ik ben daar zelf een voorbeeld van. Mijn moeder heeft mij erg gesteund. Zij stond open voor mijn onderzoekende geest en drang om de natuur te ontdekken, en vergezelde me op mijn eerste onderzoeksexpeditie in Tanzania, toen ik 26 was. Zonder die aanmoediging had ik dit werk nooit kunnen doen.”
Bent u eigenlijk soms nog thuis in Tanzania of Groot-Brittannië?
“Weinig. Nu ben ik in ons familiehuis in Engeland, en door de pandemie ben ik hier de afgelopen twee jaar geweest. Het is van na mijn schoolperiode geleden dat ik hier zo vaak was.
“Maar nu zet ik mijn tournee van lezingen verder en dat betekent dat ik doorgaans maar een paar dagen na elkaar thuis ben. Ik ben zo blij dat ik dat kan doen. En gelukkig ben ik maar twee dagen wat ziekjes geweest door corona. Dat sterke immuunsysteem heb ik wellicht ook te danken aan al mijn jaren in de tropen.” (lacht)
Beeld Bill Wallauer
Lees ook
Vul hieronder de zoekopdracht Armoede in en vind meer berichten.
Bron: De Morgen