De theatersector blaast volgende week verzamelen op het Theaterfestival in Antwerpen. Liefhebbers kunnen er gaan kijken naar de belangrijkste voorstellingen van het jaar. De recente onthullingen over grensoverschrijdend gedrag door een aantal coryfeeën zullen wellicht de gesprekken overheersen. Andere sectoren in de samenleving kunnen iets leren van het zelfonderzoek waaraan theatermakers zich onderwerpen.
Karl van den Broeck – Apache
Laat ik beginnen met twee voorstellingen die in de Antwerpse deSingel – waar het Theaterfestival plaatsvindt – niet te zien zullen zijn.
Ik pik ze eruit omdat ze elk op hun manier over het hete hangijzer van het moment praten: (al dan niet seksueel) grensoverschrijdend gedrag in de theatersector.
Het begon met de veroordeling van Jan Fabre (achttien maanden cel met uitstel) voor geweld, pesterijen en ongewenst seksueel gedrag op het werk én de aanranding van een vrouw.
Daarna barstte de bom in De Studio in Antwerpen waar sterkhouder Marc Verstappen een stap opzij moest doen toen zijn seksisme werd aangeklaagd in een opvallende, deels fictionele theatertekst van Julie Cafmeyer.
Vlak voor de zomer werd Anne Teresa De Keersmaeker beschuldigd van grensoverschrijdend gedrag en “psychisch geweld”.
Vorige week verbrak Internationaal Theater Amsterdam (ITA) alle banden met Ivo Van Hove nadat een audit aan het licht had gebracht dat hij grensoverschrijdend gedrag in het gerenommeerde gezelschap had toegelaten.
Al deze ophefmakende zaken hebben hun sporen nagelaten in de producties die de voorbije seizoenen op de planken werden gebracht.
Een klein briljant pareltje is Het Ego van Verona Verbakel en Anemone Valcke dat in première ging op Theater aan Zee in Oostende.
Deze twee dertigers hebben al heel wat watertjes doorzwommen in theater, in films en tv-series.
In Oostende brachten ze een ijzersterke, pijnlijk eerlijke en toch somwijlen hilarische voorstelling. Ze draait rond het begrip ego.
Dat van Verona Verbakel krijgt in het begin van de voorstelling een fikse deuk. Ze is urenlang met de auto naar een plek gereden waar ze een piepklein rolletje moet spelen in een internationale filmproductie. De kans op een grote doorbraak, voorwaar.
Omdat de tijd ontbreekt, wordt haar scène geschrapt zodat ze onverrichter zake weer naar huis moet keren.
Confronterende scènes
In een vooraf opgenomen selfiefilmpje zien we hoe ze helemaal instort en zich wentelt in zelfbeklag.
In de litanie vertelt ze hoe ze als jonge actrice als speelbal wordt gebruikt en hoe ze voortdurend moet opboksen tegen bazige en opdringerige mannen. De scène is bijzonder levensecht, zelfs in die mate dat je je afvraagt of je naar een echt videodagboek zit te kijken.
Anemone Valcke en Verona Verbakel vertolken de twijfels, de woede, de branie en het ego van heel wat vrouwelijke collega’s
Haar maatje Anemone Valcke assisteert haar om een voorstelling te maken over de heikele positie van (jonge) vrouwen in het theater.
Al die tijd spelen de beide actrices zichzelf. In verschillende scènes zien of horen we hoe ze als jonge vrouw telkens in de rol van ‘femme fatale’ of ‘hitsige deerne’ werden geduwd.
Verbakel vertelt droogjes hoe ze een kusscène 57 keer moest spelen.
Valcke brengt de speech die ze wou brengen op de Ensor-uitreiking ten gehore. Ze was er genomineerd als beste ‘acteur’ (de categorieën waren genderneutraal waardoor alle prijzen naar mannen gingen).
Ze vertelt ook hoe haar coach haar wilde beffen toen ze als 13-jarige haar eerste stappen in de filmwereld zette.
De verhalen – live verteld of vooraf op video opgenomen – volgen elkaar in sneltempo op.
Bepaalde scènes zijn erg confronterend.
Eentje ervan wil ik wel verklappen: wanneer Valcke en Verbakel een heel expliciete seksscène repeteren, ontstaat een gesprek over de vraag of ze die, zelfs met kleren aan, zouden kunnen spelen op een podium.
Het gesprek meandert langs het ene theatercliché na het andere. Dat het toch maar toneel is. Dat ze toch hun kleren aanhebben. Uiteindelijk raken ze er niet uit en stelt de vrouwelijke regisseur voor om advies te vragen aan een… mannelijke collega.
Anemone Valcke en Verona Verbakel vertolken de twijfels, de woede, de branie en het ‘ego’ van heel wat vrouwelijke collega’s.
- Wanneer zijn ze zelf te ver gegaan?
- Waarom hebben ze niet meteen een grens getrokken?
- Waarom laten ze zich zo uit hun evenwicht brengen door opmerkingen over hun uiterlijk?
Op de juiste momenten breekt muziek – Abba, Camille, Sinead O’Connor – de spanning, of voegt ze een emotionele dimensie toe.
Dan valt ook het spelplezier van beide vrouwen op.
Ze zijn doodgraag actrice en ze voelen een intens verdriet dat dat spelplezier hen wordt ontnomen door de context waarbinnen ze moeten spelen.
Omgedraaide machtsverhoudingen
Een andere voorstelling die me de ogen opende was Venus van Cie. Marius.
Daarin spelen acteurs Lukas de Wolf (Novachek) en Evelien Bosmans (Vanda) de rol van regisseur en actrice.
Vanda komt auditie doen voor een adaptatie van Venus im Pels, een wereldberoemde novelle van Leopold von Sacher-Masoch, de man naar wie de term masochisme is genoemd.
Het stuk is een bewerking van de Broadwayproductie Venus in Fur van David Ives die in 2010 en 2011 zowat alle grote Amerikaanse theaterprijzen won en in 2013 door Roman Polanski (ook een vuile vinger die nog wacht op een proces in een verkrachtingszaak van een 13-jarige meisje) werd verfilmd.
Eerst en vooral dit.
Cie. Marius bewijst al decennialang dat repertoiretheater springlevend is en met deze productie wordt dat nogmaals bewezen.
Het is opnieuw een voorbeeld van de veerkracht van het Amerikaanse theater.
Cie. Marius bewijst al decennialang dat repertoiretheater springlevend is en doet dat opnieuw met de productie Venus
Evelien Bosmans krijgt alle kansen om haar uitzonderlijke acteertalent te tonen.
De rol van Vanda is erg gelaagd. Op het eerste niveau is ze een naïeve, ongecompliceerde maar vrij oppervlakkige vrouw die haar kans waagt op een auditie. Ze moet daar een rol spelen van een vrouw die door een man wordt aanbeden.
Hij verwacht van haar dat ze hem vernedert en pijnigt. Een lange tak met bladeren dient als zweep.
En soms wordt ze ook gewoon ‘Evelien’ waardoor de grens tussen fictie en realiteit alsmaar vager wordt.
Vanda – en Evelien – stellen zich grote vragen bij de waarheden die in het stuk worden verkondigd. Ze willen hun geliefde niet pijnigen.
Lukas de Wolf speelt de schrijver-regisseur Thomas Novachek die ten einde raad is.
Hij heeft een hele dag audities gedaan en geen enkele goeie kandidaat gevonden.
“Ik zou een betere Vanda zijn dan de meeste van deze meisjes, ik hoef alleen maar een jurk en een paar nylons aan te trekken”,zegt hij.
Wanneer Vanda opdaagt – in de gietende regen – heeft hij weinig zin om de flapuit een kans te geven. Maar uiteindelijk mag ze toch auditie doen.
Al snel blijkt dat de vrouw de tekst van Novachek – en dus van Sacher-Masoch – uitzonderlijk goed kan doorgronden.
De machtsverhoudingen worden omgedraaid en Vanda begint Thomas toch te domineren; iets wat hij misschien altijd al gewild heeft.
Grensoverschrijdend gedrag
De voorstelling voegt een dimensie toe aan de discussies over grensoverschrijdend gedrag. Een psychologische.
In hoeverre is hier sprake van sadomasochisme? Welke vrouw laat zich in het echte leven vernederen door een regisseur om op de planken een domina te spelen?
En wat bezielt mannen om zich te vergrijpen aan kwetsbare, vaak weerloze jonge vrouwen?
Wat zegt dat over hun zelfbeeld? Hun zwakheid die maakt dat ze enkel in een ‘gespeelde’ context (grensoverschijdend) contact kunnen leggen met vrouwen die ze in het echte leven ongenaakbaar achten.
De toenemende aandacht voor grensoverschrijdend gedrag is een teken van een voortschrijdende emancipatie
De laatste zin in het boek van Leopold von Sacher-Masoch is snoeihard.
“Vandaar de moraal van het verhaal: Als je je laat slaan, verdien je het om geslagen te worden.”
Het doet denken aan de woorden van Anemone Valcke in Het Ego.
Ze vertelt in het stuk dat ze haar belager niet wil leren vergeven, maar zichzelf. Omdat ze het zo ver heeft laten komen dat ze zichzelf als schuldige zag. Het broze ego maakt het grensoverschrijdende gedrag mogelijk.
Een andere zin in het boek van Sacher-Masoch is dan weer strijdvaardiger:
“Dat de vrouw, zoals de natuur haar geschapen heeft en zoals de man haar op dit moment opvoedt, zijn vijand is en alleen zijn slaaf of zijn despoot kan zijn, maar nooit zijn partner. Dit kan ze alleen zijn als ze gelijk is aan hem in rechten, als ze zijn gelijke is door opvoeding en arbeid.”
Het mag ons niet doen vergeten dat de toenemende aandacht voor grensoverschrijdend gedrag een teken is van een voortschrijdende emancipatie.
Het fenomeen doet zich nu niet vaker voor dan anders, het wordt gewoon niet langer getolereerd.
Andere maatschappelijke sectoren kunnen trouwens nog iets leren van wat er in de kunstwereld gebeurt.
Neem nu de culinaire wereld.
In onze toprestaurants is het blijkbaar bon ton dat een chef zijn personeel tot het uiterste drijft als ware hij een onaantastbare slavendrijver en zijn medewerkers gewillige slaven.
En wanneer barst de bom in de politieke wereld, waar seksisme en grensoverschrijdend gedrag ook aan de orde van de dag zijn?
Juridische weg
Socioloog Pascal Gielen kreeg op Klara amper acht minuten de tijd om de problematiek te duiden.
Hij wees ook met een vinger naar critici, journalisten en academici die al lang op de hoogte waren van het grensoverschrijdende gedrag van een aantal coryfeeën.
Het doet denken aan de wielerjournalisten die zogenaamd niks wisten over het dopinggebruik van Lance Armstrong of de Belgische economiejournalisten die geen weet zouden gehad hebben van de fraude bij Lernhout & Hauspie.
De angst om niet langer toegelaten te worden tot het gremium, de inner circle van grote kunstenaars, ondernemers of politici, weerhoudt veel journalisten ervan om hun idolatrie aan de kant te schuiven.
Socioloog Pascal Gielen wees met een vinger naar critici, journalisten en academici die al lang op de hoogte waren van het grensoverschrijdende gedrag van een aantal coryfeeën
Toch is Gielen – terecht – geen voorstander van het cancelen van ‘gevallen’ kunstenaars. Zo sprak hij de hoop uit dat Anne Teresa De Keermaeker op Klara een interview zou kunnen geven waarin haar kant van de zaak zou worden belicht.
De media mogen inderdaad niet te hoog van hun toren blazen, dat bewees de zaak-Jaak Smeets bij DPG Media, maar er zijn toch verzachtende omstandigheden.
Heel wat hoofdrolspelers in deze onfrisse zaken hebben zich verschanst achter advocaten. Ze houden het bij ‘geen commentaar’.
Dat is begrijpelijk gezien de juridisering van de problemen en de straffen die boven hun hoofd zouden kunnen hangen. Elk woord kan als een schuldbekentenis gezien worden.
Toch staat dit een helingsproces in de weg dat zowel de daders als de slachtoffers in een stellingenoorlog houdt.
Tenslotte blijft het voor journalisten ook op eieren lopen. De zaak-Fabre toonde aan dat lang niet alle klachten hard konden worden gemaakt.
De zaak-De Pauw toonde aan dat de juridische weg iedereen met een ongemakkelijk gevoel achterlaat.
Julie Cafmeyer zei expliciet dat ze niet wil dat Marc Verstappen vervolgd wordt voor wat hij deed.
Duistere kanten van de ziel
Bij Ivo Van Hove en Anne Teresa De Keersmaeker is dan weer de timing opvallend.
De feiten waren – intern – al lang bekend (maar alle betrokkenen hielden vragen van journalisten af) maar komen aan het licht op het moment dat er ook andere belangen in het spel zijn: subsidies die dreigen geschrapt te worden, goed betaalde directeurs die plots hun job in gevaar zien komen.
Dat bij ITA de voltallige raad van toezicht ontslag neemt en bij De Studio de voorzitter een stap opzij deed, toont aan dat er ook op dat niveau fouten zijn gemaakt.
‘Als je je laat slaan, verdien je het om geslagen te worden’.
Op het Theaterfestival zal het gelukkig ook over andere thema’s gaan.
De jaarlijkse State of the Union, een persoonlijke status quaestionis van de sector, wordt uitgesproken door Iman Aoun, de medestichter van de eerste theaterschool voor jongeren in Palestina.
Ze gebruikt theater als een instrument om zowel op lokaal als internationaal niveau verandering te brengen.
“Haar visie om een betere wereld te creëren door theater heeft haar tot heel wat wereldvermaarde projecten gebracht, zoals De Gaza Monologen”, lezen we op de website van het festival.
Van Leopold von Sacher-Masoch leren we dat enkel in een wereld met gelijke rechten de duistere kanten van de menselijke ziel getemd kunnen worden.
Het is in elk geval een hele opsteker dat steeds meer vrouwen (en mannen) in de (theater) wereld een streep in het zand trekken. Tot hier en niet verder.
Waarheen we van daaruit moeten gaan, moet de toekomst uitwijzen.
‘Het Ego’ speelt nog in december in de KVS
‘Venus’ speelt niet meer.
Het Theaterfestival in Antwerpen begint op 5 september.
Apache-hoofdredacteur Karl van den Broeck is journalist sinds zijn 20ste. Eerst 18 jaar bij De Morgen, dan vijf jaar als hoofdredacteur bij Knack en sinds 2011 freelance. Cultuur (en dan vooral literatuur) politiek en geschiedenis zijn zijn passies.
© Inge Baes
Lees ook
Klik op de hyperlink hieronder en vind andere artikels van
Bron: Apache