De armoede in ons land zit op het laagste peil in twintig jaar. Maar niet meer voor lang, vreest professor sociaal beleid Wim Van Lancker (KU Leuven).
Kelly Van Droogenbroeck – De Morgen
7 februari 2025
Leestijd: 11 min
‘Dit is een regering van het buikgevoel. Niet van de wetenschap.’
Of hij blij is met de nieuwe regering? Het is met een iet of wat gepijnigde glimlach dat armoede-expert Wim Van Lancker naar een antwoord zoekt.
“Ik ben blij dat de dingen nu vooruit kunnen gaan”, aldus de professor sociaal beleid aan de KU Leuven.
“Dat we aan onze internationale verplichtingen kunnen voldoen. Dat er een beleid kan gemaakt worden en mensen weten waar ze aan toe zijn. Op dat vlak is het wel goed.”
Hoera!
(zucht) “Maar het hangt ervan af wat je startpunt is natuurlijk. En dat van mij is armoedebestrijding en kwetsbaarheid.”
Te vroeg gejuicht?
“Ja, dan ziet het er toch een pak minder rooskleurig uit. Veel van de keuzes uit het regeerakkoord moeten nog verder uitgewerkt worden, maar ze gaan toch al een bepaalde richting uit.
“Een richting waarvan je kan weten dat het een negatieve impact zal hebben op de inkomens van mensen, zeker van wie in armoede leeft.”
Een keuze is al vrij concreet: de welvaartsenveloppe moet het met 2,8 miljard euro minder doen.
“Eigenlijk houdt de welvaartsenveloppe gewoon op met bestaan. Het staat wat cryptisch in het regeerakkoord, maar als je ziet wat de besparing is, weet je het ook wel.”
Legt u nog even uit: wat is het belang van die enveloppe?
“Die is er gekomen in 2005 met als reden dat de uitkeringen minder en minder in staat waren om het algemene peil van de welvaart te volgen. Ze werden wel geïndexeerd, maar dat bleek niet genoeg. Ze bleven gewoon onder de armoedegrens.
“Terwijl een uitkering eigenlijk een soort bescherming moet zijn zodat je niet onmiddellijk kopje-onder gaat.
“Stel: je wordt plots werkloos, maar je hebt een huis af te betalen. Dan moet de uitkering je in staat stellen om dat huis niet meteen te moeten verkopen, maar ten minste tijdelijk nog te houden.
“Daarom rekent het Planbureau elk jaar uit hoeveel extra de regering kan geven om die uitkeringen beter te beschermen. Die som geld is de welvaartsenveloppe. En daarvan zegt men nu: dat gaan we niet meer doen.”
Moeten we niet al blij zijn dat er niet aan de index is geraakt, zoals Vooruit zegt?
“Dat was ook mijn eerste gevoel. Het voordeel van de indexering is dat die automatisch gebeurt, dus het zal niet elk jaar een discussie zijn tussen MR en N-VA aan de ene kant en Vooruit aan de andere kant.
“Maar als je naar de details van het akkoord kijkt, merk je meer en meer verregaande koerswijzigingen in hoe onze sociale zekerheid werkt. Ze lijken vaak vaktechnisch, maar men vreet toch duidelijk aan onze sociale zekerheid.
“Een voorbeeld: er staat een passage in het regeerakkoord over dat de OCMW’s de leeflonen vanaf nu ook deels in natura zullen mogen uitbetalen.
“Maar dat wil zeggen dat je naar Amerikaanse toestanden gaat, waar een groot deel van de welvaartsstaat bestaat uit voedselbonnen.
“Je kan die alleen besteden in een heel beperkt aantal winkels met een heel beperkt aanbod. Met als doel om het stigma te vergroten en je te laten voelen: je krijgt hier iets en je moet daarvoor boeten.
“Aan de basis van zulke maatregelen ligt het idee dat die mensen lui zijn en geen eigen keuzes kunnen maken: ze gebruiken het geld dan toch voor een dikke televisie en alcohol en drugs.
“Maar onderzoek bewijst dat dat niet klopt. Tijdens de pandemie gaf men in de Verenigde Staten uitzonderlijk kinderbijslag om mensen te ondersteunen. Ze volgden heel nauwgezet op aan wat mensen dat uitgaven. Wat bleek? Ze gaven dat ook gewoon aan hun huur en boodschappen.
“De vraag zal nog zijn hoe de OCMW’s dat zullen interpreteren. Maar met Anneleen Van Bossuyt (N-VA) als bevoegde minister vrees ik dat het toch heel snel een strenge richting zal uitgaan.”
Is het niet nog beter om die mensen gewoon aan het werk te krijgen, zodat ze niet afhankelijk zijn van het OCMW?
“Ik ben een grote voorstander van een stijgende tewerkstelling. Maar het is heel naïef om te denken dat de armoede daardoor zal dalen. Net omdat je welvaart bepaald wordt op niveau van je gezin.
“Je kan als enige in het gezin gaan werken, maar als je ook nog drie kinderen hebt, dan zal dat ene loon niet volstaan. Dan leef je in armoede. Zelfs als je voltijds werkt met een gemiddeld loon.
“We hebben de sociale zekerheid juist nodig om werkenden te ondersteunen. Dat vergeet men vaak.
“Arizona vertrekt vanuit een totaal achterhaald idee dat het óf werken, óf een uitkering krijgen is.”
Maar is het niet de bedoeling om ook de tweede ouder, als die er is, te motiveren om te gaan werken?
“Zeker, maar dat zal niet van vandaag op morgen lukken. En niet iedereen kan gaan werken of kan dat voltijds doen.
“Daar zijn heel veel verschillende redenen voor, en die hebben heel weinig met profitariaat te maken. En veel met context: ziek of invalide zijn, voor kinderen moeten zorgen, mantelzorg moeten uitvoeren.”
Arizona wil ook de werkloosheidsuitkering beperken in de tijd. Zal dat mensen aan de slag krijgen?
“Op zich ben ik niet echt tegen die beperking in de tijd. Als het samengaat met een beleidsvisie over hoe je mensen gaat beschermen en activeren. Dat wil zeggen dat je je leeflonen ook gaat hervormen.
“In veel andere landen waar die beperking in de tijd er al is, vallen mensen terug op een systeem dat speciaal daarvoor gemaakt is. Soms met hogere uitkeringen dan bij ons.”
Hier bestaat zoiets toch ook: het leefloon.
“Neen, in Duitsland bestaat er bijvoorbeeld nog iets tussen de werkloosheidsuitkering en het leefloon. Een soort tussenlaag voor mensen die plots geen werkloosheidsuitkering meer krijgen. Zo komen hun dossiers niet plots allemaal bij het lokale niveau terecht. OCMW’s kunnen de druk nu al niet aan.
“Maar hier denkt men: we zetten het stop, voilà, en dan zien we wel. Iedereen zal magischerwijs weer aan het werk gaan na die twee jaar.”
In plaats daarvan dreigt een sociale ravage?
“Je mag er zeker van zijn dat mensen die nu van een uitkering moeten rondkomen, het nog moeilijker zullen krijgen.
“Hopelijk zal er een aantal mensen doorstromen naar de arbeidsmarkt, waardoor ze op zijn minst tijdelijk het hoofd boven water kunnen houden.
“Maar uit onderzoek weten we dat ze op het moment dat hun uitkering stopt, eerder tijdelijke jobs vinden van lage kwaliteit. Uiteindelijk vallen ze dan toch terug op een leefloon. Een ander deel valt waarschijnlijk op ziekte-uitkeringen.
“Men denkt dat extra streng zijn voor één groep alles zal oplossen. Maar er zit een logica achter die volledig haaks staat op wat we weten.
“Op lange termijn zal het waarschijnlijk een averechts effect hebben. De druk op de gezondheidszorg wordt hoger, de criminaliteit stijgt. De kosten zullen hoger zijn dan wanneer je gewoon preventief werkt aan die mensen aan boord houden.”
Hoe dan?
“Via de sociale economie, bijvoorbeeld. Een typisch voorbeeld zijn de kringwinkels. Mensen met een grote afstand tot de arbeidsmarkt kunnen daar vaak hun plek vinden. Je leert er bij te dragen tot de economie en ook sociaal te integreren.
“Activeren betekent investeren: er is maatwerk nodig, betaalbare kinderopvang, en kwaliteitsvolle opleidingen.”
“Er zouden ook veel meer mensen de mogelijkheid moeten krijgen om een uitkering te combineren met een job.”
Pardon?
“Er wordt nu veel gesproken over dat het verschil tussen werken en niet werken minstens 500 euro moet bedragen. Dat is een fetisj geworden. Ooit gelanceerd door Open Vld, nu geclaimd door N-VA. Het blijkt niet te kloppen.
“Er is schitterend onderzoek van Ive Marx van de UAntwerpen dat aantoont dat dat verschil in de meeste gevallen al meer dan 500 euro is. Dus waar ze nu op hameren is al de realiteit.
“Wanneer niet? Bij deeltijds werk. Logischerwijs verdien je dan minder. En dan is het logisch dat het verschil met een uitkering kleiner is. Moet je daarvoor dan de uitkering lager maken? Neen natuurlijk, dan heb je niets meer over.
“De oplossing is mensen die deeltijds werken nog een beroep te laten doen op ondersteuning. Zoals langdurig zieken nu ook al de mogelijkheid hebben om eerst deeltijds te herbeginnen.
“Die logica zou je voor meer mensen toegankelijk moeten maken. Waardoor ze een veel hogere levensstandaard kunnen hebben, niet in schaarste leven, en op die manier veel beter gaan kunnen integreren. Zowel in de arbeidsmarkt als in de samenleving.”
Kost dat niet enorm veel geld?
“Soms moet je nu eenmaal geld uitgeven om betere resultaten te bereiken. Want de terugverdieneffecten waar deze regering op rekent, zijn ook gewoon wishful thinking.
“Besparen op mensen die niet werken klinkt goed voor het electoraat, maar daarmee los je de problemen niet op. Zij maken maar een fractie uit van onze sociale zekerheid.
“Dit is een regering van buikgevoel. Niet een van de wetenschap.”
Arizona wil ook op de pensioenen besparen. Een even slechte zet?
“Niet alle pensioenmaatregelen zijn slecht. Gelukkig maar. Het idee dat je de pensioenen aanpast aan de moderne samenleving is niet vreemd.
“Vandaag betekent weduwe of weduwnaar worden bijvoorbeeld niet altijd het einde van je professionele carrière (in het verleden moest je kiezen: ofwel een overlevingspensioen krijgen, ofwel verder blijven werken, KVD). Dus dat je dat systeem aanpast: heel logisch.
“Maar waar het voor mij onlogisch wordt, is als je bespaart op de meest kwetsbaren.
“Er komt een pensioenmalus, maar die zal voornamelijk vrouwen treffen. Periodes van werkloosheid zullen nu bijvoorbeeld niet meer volledig meetellen voor de pensioenopbouw.
“Toen onze sociale zekerheid uitgetekend werd na de Tweede Wereldoorlog was het idee dat werkloosheid iedereen kon overkomen. Dus was iedereen ertegen verzekerd.
“Maar vandaag is dat risico natuurlijk veel hoger bij laaggeschoolden, onder wie migranten, en bij vrouwen, die nog vaker de zorg over familieleden moeten opnemen. Hooggeschoolde tweeverdieners zoals jij en ik moeten daar niet meer mee bezig zijn.
“Dat maakt het politiek natuurlijk een stuk makkelijker om eraan te knibbelen. Maar intussen zaag je wel de poot van onder onze welvaartsstaat.”
Heeft Vooruit haar leden een kat in een zak verkocht?
“Ik weet het niet. Dat de index er nog is, is natuurlijk hun verdienste. En besparen op werklozen en migranten? Dat past perfect in hun meer ‘flinkse’ standpunten natuurlijk.”
Frank Vandenbroucke krijgt extra budget op gezondheidszorg. Komt dat mensen in armoede ten goede?
“Ja. Maar de gezondheidszorg staat ook voor enorme uitdagingen en het zal er sterk van afhangen hoe ze dat budget invullen. Hopelijk met oog op de meest kwetsbaren.
“Maar opnieuw voorspelt het regeerakkoord weinig goeds: de voorwaarden voor dringende medische hulp aan asielzoekers worden bijvoorbeeld strenger.
“Maar als je op straat woont, is alles dringend. En dus zal de druk gewoon verschoven worden naar vrijwilligersorganisaties.
“Ik ben fier dat Dokters van de Wereld deze week een eredoctoraat kregen van de KU Leuven. Zij moeten nu al noodgedwongen met wachtlijsten werken. Zij bieden medische hulp aan de meest kwetsbaren.
“Hun tweede grootste doelgroep zijn mensen die hier geboren zijn. Die organisaties nemen nu de rol van de overheid over. Maar ze zullen dat niet kunnen blijven dragen.”
De afgelopen jaren is de armoede in België gedaald. Blijft dat zo?
“Daar vrees ik voor. Ik ben mijn carrière begonnen bij Bea Cantillon (armoede-expert van de UAntwerpen, KVD), die altijd zei: ik zit hier al dertig jaar op dezelfde cijfers te kijken, die ofwel stijgen ofwel stabiel blijven.
“En dan in 2020, het jaar van covid, kwam er plots een kentering.
“Omdat er meer op sociale bescherming werd ingezet omwille van de pandemie, maar ook omdat de Vivaldi-regering na de pandemie die uitkeringen is blijven versterken, onder meer via die welvaartsenveloppe.
“Daardoor weten we nu ook duidelijk: betere inkomensbescherming én hogere tewerkstelling zijn mogelijk. Een betere sociale zekerheid dus. Niet de afbraak ervan.
“Het heeft mij altijd verbaasd dat Vivaldi daar niet mee uitgepakt heeft. De eerste regering die wat sociale vooruitgang heeft geboekt.
“Die sinds het begin van de metingen de armoedecijfers naar omlaag heeft gekregen én de tewerkstelling heeft verhoogd.
“Mocht ik Alexander De Croo (Open Vld) zijn: ik had het op straat staan schreeuwen.”
Lees ook
Bron: De Morgen