Na veel discussie heeft het parlement het aanklampende terugkeerbeleid goedgekeurd. Dat moet het makkelijker maken om mensen die illegaal in ons land verblijven, naar hun land van oorsprong terug te sturen. Is dit het sluitstuk van het migratie- en asielbeleid, of toch vooral een pleister op een houten been?
Heleen Debeuckelaere – De Standaard
Vandaag verblijven in België minstens 100.000 mensen zonder een verblijfsvergunning. Jaarlijks krijgen 20.000 mensen hun eerste bevel om het grondgebied te verlaten.
Vriend en vijand zijn het erover eens: het Belgische terugkeerbeleid werkt niet.
Om eindelijk tot een beter werkend terugkeersysteem te komen hebben staatssecretaris voor Asiel en Migratie Nicole de Moor (CD&V) en haar voorganger Sammy Mahdi de afgelopen regeerperiode geprobeerd de instrumenten voor dat beleid te verbreden en verbeteren.
Het resultaat, het aanklampende terugkeerbeleid, werd donderdagnacht na veel politiek gemanoeuvreer op de valreep goedgekeurd.
1. Wat staat in de nieuwe wet?
Niet loslaten. Dat is de essentie van het aanklampend terugkeerbeleid. De Dienst Vreemdelingenzaken (DVZ) moet mensen die een bevel hebben gekregen om het grondgebied te verlaten, ‘aanklampen’ om hen terug naar hun land van oorsprong te krijgen.
Met zachte hand als het kan, onder dwang als het moet.
De nieuwe wet zoekt een evenwicht tussen twee soorten van beleid.
Een “overdreven repressief systeem”, zoals in het wetsontwerp staat geschreven, en een beleid dat geen afschrikmiddelen heeft en volgens de wetgever kan leiden tot “te lage verwijderingspercentages”.
De gulden middenweg is volgens de regering intensieve, individuele begeleiding met verschillende alternatieven naast het opsluiten van mensen in gesloten centra. Coaching in plaats van opsluiting, aanklampen in plaats van dwingen, als het kan.
Wie in aanmerking komt voor aanklampende terugkeer, krijgt een ICAM-coach (Individual Case Management Support) met wie hij een terugkeertraject moet opstellen.
Daarvoor krijgt de uitgewezen persoon een medewerkingsplicht opgelegd. Bij terugkeer moeten namelijk heel wat procedures worden gevolgd.
De persoon die illegaal in ons land verblijft, moet eerst geïdentificeerd worden. Dat kan moeilijk zijn als die geen authentieke identiteitsdocumenten kan of wil voorleggen aan DVZ.
Vaak is het ook nodig om een bezoek te brengen aan de diplomatieke post van het land van oorsprong. De medewerkingsplicht moet die procedures makkelijker maken.
De medewerkingsplicht reikt zelfs tot in de dokterspraktijk. Om te reizen zijn soms medische onderzoeken nodig. Sommige landen eisen ook een covid-certificaat of vaccinatiebewijzen voor je erheen mag.
De persoon die illegaal in ons land verblijft, moet meewerken aan die medische onderzoeken. Voor wie dat niet doet, kan dwang gebruikt worden, zoals handboeien, de houdgreep en fysieke aansporing.
De wet schrijft voor dat dwang moet worden vermeden als dat kan.
Achter elke wortel zit een stok. De wet heeft ook ‘preventieve maatregelen’ gecreëerd. Die kunnen worden opgelegd om te vermijden dat mensen die in een terugkeertraject zitten, onderduiken of verdwijnen.
Mensen kunnen worden verplicht om zich op gezette tijdstippen aan te melden bij de ICAM-coaches of de lokale politie.
Ook kunnen reisdocumenten worden afgenomen om zeker te zijn dat iemand op zijn terugkeervlucht stapt.
De wet heeft een paar beschermingen voor minderjarigen in steen gebeiteld. Zo mag er geen dwang worden gebruikt bij minderjarigen. En gezinnen met minderjarige kinderen mogen niet meer vastgehouden worden in gesloten centra. In de praktijk gebeurt dat vandaag ook al niet.
2. Gaat het Europese grensagentschap Frontex in onze straten patrouilleren?
Ja, maar alleen aan onze grenzen en niet door deze wet.
Donderdagnacht werd namelijk ook een andere wet aangenomen.
De Frontex-wet van De Moor en minister van Binnenlandse Zaken Annelies Verlinden (CD&V) bepaalt dat het grensagentschap binnenkort kan worden ingezet bij grenscontroles. In luchthavens, zeehavens, het treinstation Brussel-Zuid en in de Eurostartunnel mogen zij onder begeleiding van de federale politie controles uitvoeren.
Het aanklampende terugkeerbeleid maakt het ook mogelijk om Frontex én DVZ-escorteurs in te zetten voor een gedwongen terugkeer.
Ze mogen daarbij dwang gebruiken, maar moeten ook hier altijd onder het gezag staan van een politieagent.
De uitbreiding van de escorteurs was nodig volgens de regering. Een aanslepend personeelstekort bij de luchtvaartpolitie zette in het verleden druk op de vlotte organisatie van gedwongen terugkeervluchten.
3. Waarom is niet iedereen tevreden?
Frontex heeft niet de beste reputatie op het vlak van mensenrechten. Zo was het grensagentschap volgens het Europees Parlement tussen maart 2020 en september 2021 betrokken bij minstens 957 illegale pushbacks.
Maar volgens Artsen Zonder Grenzen en Dokters van de Wereld zijn ook de medewerkingsplicht en potentiële dwang bij medische onderzoeken een reden tot bezorgdheid.
“Verplichte medische onderzoeken, inclusief het gebruik van dwangmethoden, openen de weg voor mishandelingen met fysieke en psychologische gevolgen voor de gezondheid van mensen”, schrijven ze in een persbericht.
Aan de rechterzijde van het politieke spectrum heerst vooral ontevredenheid over wat niet in de nieuwe wetgeving staat.
Woonstbetreding, waarbij de politie mag binnenvallen bij mensen die weigeren het land te verlaten, zat wel in het Wetboek Gecontroleerde Migratie dat De Moor in januari nog voorstelde.
Mahdi noemde het in zijn tijd als staatssecretaris nog “noodzakelijk om verwijdering mogelijk te maken”.
Maar het haalde het uiteindelijke wetsontwerp niet.
Dat hoeft niet te verbazen: in 2018 probeerde de regering-Michel al eens om een gelijkaardig voorstel door te duwen, zonder succes.
Woonstbetredingen liggen zeer gevoelig bij de Franstalige partijen. Ook onderzoeksrechters en grondwetspecialisten vonden woonstbetreding zonder huiszoekingsbevel toen een brug te ver.
4. Zal het aanklampende beleid een verschil maken?
De wetswijziging reikt de Dienst Vreemdelingenzaken een heleboel extra instrumenten aan om de terugkeer efficiënter te maken. Maar of de wet effect sorteert, hangt af van veel factoren die niet in het document staan.
Zo is het maar de vraag of er in de toekomst voldoende geld vrijgemaakt zal worden voor de aanwerving van voldoende ICAM-coaches en DVZ-escorteurs.
Vandaag zijn er 54 ICAM-begeleiders. Zij voerden in 2023 maar liefst 3.994 gesprekken in 53 gespreksruimtes op 27 locaties.
Een indrukwekkend cijfer, maar het komt niet in de buurt van de 20.000 eerste bevelen elk jaar om het grondgebied te verlaten.
Voor de DVZ-escorteurs is de aanwerving nog niet begonnen. De wet rekent ook op voldoende plaatsen in gesloten centra.
Vorige week nog keurde de regering de bouw van twee gesloten centra in Jabbeke en Jumet goed.
Maar alles staat of valt met hoeveel landen van herkomst willen samenwerken met de Belgische administratie.
De Moor heeft daarom heel wat afgereisd de voorbije jaren, in de hoop met een terugkeerakkoord in de hand naar huis te komen.
Soms was dat het geval. De Moor maakte onder andere afspraken met Marokko, Senegal, Tsjaad, Congo, Liberia en Suriname.
Maar zulke afspraken zijn notoir fragiel. Bovendien telt België ook heel wat mensen die niet uitgewezen kunnen worden.
Ruim de helft van de Afghanen die in ons land internationale bescherming aanvroegen in 2022, werd geweigerd. Maar sinds het land door de taliban werd overgenomen, worden in de praktijk geen gedwongen terugkeervluchten naar het Afghanistan georganiseerd, en is vrijwillige terugkeer heel moeilijk.
Lees ook
Asiel en migratie – Het nieuwe terugkeerbeleid – Kafka zonder papieren
Bron: De Standaard