Wat betekent het om alleen te zijn? De Duitse auteur Daniel Schreiber, zelf al jaren alleenstaand, prikt in zijn nieuwe essaybundel een aantal hardnekkige mythes door. ‘De eenzaamheidsepidemie bestaat niet.’
Eigenlijk wilde de alleenstaande Duitse auteur Daniel Schreiber (1977) een boek over vriendschap schrijven, en over de vraag of vriendschappen de plaats kunnen innemen van een romantische relatie. Maar al snel zag hij in dat hij heen draaide om waar het hem werkelijk om ging.
“Want de échte en ook de moeilijkste vraag die ik mezelf moest stellen was: is het mogelijk om alleen gelukkig te zijn?”, vertelt Schreiber via Zoom vanuit zijn Berlijnse woonkamer.
Nog steeds gaat Alleen over vriendschap, maar meer nog over eenzaamheid en wat het betekent om alleen te zijn.
Schreiber wisselt persoonlijke alinea’s af met beschouwende stukken en inzichten van denkers en schrijvers als Hannah Arendt, Michel de Montaigne, Audre Lorde, Maggie Nelson en Annie Ernaux over dit onderwerp.
Eerder schreef Schreiber ook al persoonlijke essays. In 2014 publiceerde hij Nüchtern (dat niet in het Nederlands is vertaald) over zijn alcoholverslaving en de Duitse houding ten opzichte van drinken.
Drie jaar later verscheen zijn boek Thuis, over zijn jeugd in een klein dorp in de DDR, zijn homoseksualiteit en hoe je ergens thuis te voelen.
U schrijft dat u nooit had gedacht dat u alleen zou leven.
“Nee, ik heb altijd relaties gehad en ben er lang van uitgegaan dat ik oud zou worden met iemand. Ik heb veel gedatet, soms obsessief. Ik had korte en lange relaties, onenightstands.
“Dus tot halverwege mijn 30ste kwam deze vraag niet bij me op. Eerst had ik helemaal niet door dat het was gestopt en dat ik maanden, daarna jaren, geen romantische relaties of affaires meer had gehad. Pas later dacht ik: wat betekent dit voor mijn leven?”
In Duitsland zijn meer dan 80.000 exemplaren van uw boek verkocht en stond het maandenlang in de bestsellerlijst. Waarom raakt dit essay zo’n gevoelige snaar, denkt u?
“Het nodigt mensen uit tot nadenken over vragen die je moeilijk aan jezelf stelt. Het gaat over mijn persoonlijke ervaring met alleen-zijn en eenzaamheid.
“Maar het boek draait niet om mij, het gaat over bredere vragen waarmee veel mensen bezig zijn: hoe wil ik mijn leven leiden en hoe kan ik het zo invullen dat het voldoening geeft? Ik vertel mensen niet wat ze moeten denken of wat goed of fout is.
“Door de pandemie is veranderd hoe we denken over alleenwonen en over eenzaamheid. Eenzaamheid is over het algemeen een onderwerp waar we in ons privéleven maar ook in de samenleving niet over praten, niet over kunnen praten.
“Het is een taboeonderwerp. Maar tijdens de pandemie werd eenzaamheid voor veel mensen een fundamentele ervaring. Ik herinner me het moment dat ik voor de lege schappen in de supermarkt stond en besefte dat ik volledig op mezelf was aangewezen. Ik ben natuurlijk niet de enige geweest die dat zo heeft ervaren.
“Een ander belangrijk punt is de demografie: in Duitsland is het aantal alleenwonenden sinds de jaren negentig met meer dan 30 procent gestegen. Maar we leven nog steeds in een wereld waarin elk boek, elk artikel, elke film over het huwelijk en romantische relaties gaat.
“En waarin de meeste mensen denken dat een gelukkig leven wordt bereikt door het stichten van een gezin, of het hebben van een relatie.
“Maar dat beeld sluit helemaal niet meer aan op de realiteit: nog nooit hebben zo veel mensen alleen geleefd. Tweeënveertig procent van de huishoudens in Duitsland is tegenwoordig een eenpersoonshuishouden.”
In Alleen schrijft Schreiber over het heersende beeld, waarbij de romantische liefde als hoogste ideaal wordt gezien.
“Nog altijd is de liefde datgene waarnaar de meeste mensen verlangen, waarop ze hopen, misschien wel het wezenlijkste bestanddeel van wat men onder geluk verstaat.”
Hij stelt in zijn essay dat de meesten een leven zonder liefdesrelatie zien als “onvolledig, onvervuld, als een leven waarin iets ontbreekt. Het niet hebben van een liefdesrelatie wordt als persoonlijk falen gezien.”
U zegt dat je als alleenstaande steeds wordt geconfronteerd met deze ideeën en aannamen. Wat vindt u het lastigste?
“Lastig is niet het juiste woord. Soms zegt iemand iets waardoor je plotseling gekwetst of geraakt bent. Dat een vriend zegt: je vindt heus wel iemand.
“Dan denk ik: maar ik weet niet of ik iemand wil vinden, dus waarom suggereer je dat ik dat wil, dat dat het doel is van het leven? Of een vriend zegt: jouw eisen zijn te hoog. Dat vind ik ook heel vervelend, want waarom moet ik mezelf veranderen?”
Niet alle mensen die alleenwonen zijn eenzaam, toch? En andersom: er zijn ook mensen die niet alleen zijn maar wel eenzaam.
“Dat klopt. Maar in de meeste artikelen over eenzaamheid wordt aangenomen dat vooral mensen die alleenwonen zich eenzaam voelen. Dat is niet waar.
“Er is een correlatie, maar die wordt overschat. Het is een klein aantal.
“De waarheid is dat een groot aantal mensen zich eenzaam voelt in relaties. In Duitsland is een studie gedaan waaruit bleek dat de meeste heteromannen zich eenzaam voelen als ze geen relatie hebben en de meeste heterovrouwen juist als ze wel een relatie hebben.”
U noemt eenzaamheid een onvermijdelijke, existentiële, misschien ook wel noodzakelijke ervaring. Waarom noodzakelijk?
“We voelen ons allemaal op een bepaald moment in ons leven eenzaam. Niemand van ons kan aan eenzaamheid ontsnappen, het gebeurt wanneer een geliefde sterft, wanneer een relatie eindigt. Het is deel van het leven.
“Ik noem het een noodzakelijke ervaring, omdat ik denk dat je bepaalde dingen alleen kunt leren tijdens periodes van eenzaamheid. Vragen als: wat betekenen andere mensen voor mij? En: hoe begrijp ik mezelf?”
Eenzaamheid is geen nieuw fenomeen, laat u zien. Zo schreef de Franse filosoof Michel de Montaigne er al over in de 16de eeuw. Biedt dat idee troost?
“Ja, in de menselijke geschiedenis is er altijd eenzaamheid geweest.
“Het hoofdstuk hierover schreef ik als reactie op al die boeken die zeggen dat er een nieuwe eenzaamheidsepidemie is, iedere paar jaar verschijnt er wel zo’n boek.
“In mijn optiek zijn dat pogingen om maatschappelijke en demografische verandering om te dopen tot een vorm van ‘nieuwe eenzaamheid’. Ik zie dat als conservatieve pogingen om terug te keren naar het traditionele gezinsmodel.
“Wat een maatschappelijke en demografische verandering is – er wonen meer mensen alleen – wordt gezien als: er zijn meer mensen eenzaam. Maar die ‘eenzaamheidsepidemie’ is een uitvinding.
“In Duitsland zeggen 2,5 procent meer mensen dat ze zich soms eenzaam voelen dan in de jaren negentig. Dat is geen epidemie.
“Het is belangrijk om duidelijk te maken dat eenzaamheid een menselijke ervaring is die hoort bij het leven. En dus geen reactie op demografische verandering.
“Als we eenzaamheid op maatschappelijk niveau willen aanpakken, moeten we kijken naar racisme, vrouwenhaat, homofobie, antisemitisme, enzovoort.
“Dat zijn de motoren in onze samenleving die eenzaamheid aanwakkeren en mensen het gevoel geven er niet bij of thuis te horen.
“Eenzaamheid komt niet door de veranderende manier waarop we gezinnen stichten of relaties hebben.”
Wie is Daniel Schreiber?
- Daniel Schreiber (1977) is een Duitse journalist en kunstcriticus.
- Studeerde Slavische talen, algemene literatuurwetenschap en theaterstudies.
- Schreef een biografie over Susan Sontag en een persoonlijk essayover zijn alcoholverslaving: Nüchtern (2014).
- In 2017 verscheen zijn essay Thuis, onder meer over zijn homoseksualiteit, zijn jeugd in de DDR en de vraag waar we willen leven.
- Zijn meest recente essay Alleen (2022) stond maandenlang in de Duitse bestsellerlijst.
In Alleen haalt Schreiber psychoanalytica Melanie Klein (1882-1960) aan, die over eenzaamheid schreef in het laatste artikel voor haar dood.
Volgens haar verlangen we er allemaal naar om emotioneel en mentaal op onze levensreis te worden vergezeld, om te worden gezien, erkend en begrepen. Maar andere mensen, aldus Klein, zijn daartoe nooit in staat of bereid in de mate waarin we dat wensen.
In hoeverre zijn vriendschappen een remedie tegen eenzaamheid als je alleen bent?
“Voor de meeste mensen die alleenwonen zijn vriendschappen belangrijk. Ook voor mij zijn vriendschappen de belangrijkste relaties in mijn leven. Ik heb vrienden die ik ken sinds ik 12 jaar was of sinds de universiteit.
“Maar tegelijkertijd zijn er allemaal ideeën over vriendschap die ons en onze vriendschappen belemmeren. We worden niet altijd begrepen door mensen en we begrijpen mensen zelf ook niet altijd.
“Het idee dat een vriend een alter ego is, dat vrienden hetzelfde zouden moeten voelen en denken over de wereld als jij, stamt nog uit de tijd van Aristoteles.
“Of neem het idee dat we er altijd voor onze vrienden moeten zijn, en dat vrienden er altijd voor ons moeten zijn. Laten we eerlijk zijn: niemand wil om 2 uur ’s nachts wakker worden gebeld, tenzij het een zaak van leven en dood is, maar niet om te horen hoe iemands dag was.
“We verwachten van onze vrienden dat ze een verlengstuk van onszelf zijn. Maar dat is een fundamenteel verkeerde aanname van vriendschap.
“In mijn boek citeer ik een Nederlandse studie waarin psychologiestudenten werden gevolgd. De onderzoekers vroegen waarom ze vrienden waren.
“Het antwoord was: we zijn vrienden omdat we hetzelfde denken en hetzelfde voelen over de wereld.
“Maar het bleek dat ze vooral vrienden waren geworden omdat ze toevallig naast elkaar zaten. Dat is een geweldige illustratie van hoe onze ideeën over vriendschap anders zijn dan de werkelijkheid.”
Bent u minder bang voor eenzaamheid nu u die zelf hebt meegemaakt?
“Zeker. In het begin van het boek schrijf ik dat de vraag die ik niet wilde stellen was of je een vervuld en tevreden leven kunt leiden zonder een romantische relatie.
“Ik was niet zeker van het antwoord, daarom wilde ik de vraag niet beantwoorden.
“Maar nu weet ik dat ik het kan. Dat betekent niet dat ik op een gegeven moment geen nieuwe relatie zal kunnen hebben. Maar ik weet dat ik alleen een gelukkig leven kan leiden, zelfs in een tijd van pandemie en wereldvernietiging.”
Wat is uiteindelijk de oplossing tegen eenzaamheid? Of moet je die accepteren?
“Als je eenzaamheid ervaart, is dat zo’n traumatische, psychologische en moeilijke ervaring dat het bijna aanstootgevend is om te zeggen dat je in een koor moet gaan zingen.
“De samenleving waarin we leven vertelt je niet dat eenzaamheid deel van het leven is, ze geeft je het gevoel dat je een verschoppeling bent. Maar ik denk dat je – hoeveel moeite dat ook kost – de ervaring moet proberen te waarderen en haar inderdaad accepteren.
“Daarnaast moet je onthouden dat er altijd manieren zijn om mensen te bereiken: er zijn telefoonverbindingen, zangkoren, sportverenigingen en dat soort dingen.
“Ik weet van mezelf dat je niet gelooft dat dat werkt, als je eenzaam bent. Het lijkt volkomen belachelijk.
“Maar als je me om advies vraagt, zeg ik: doe deze dingen toch maar, ook al vind je ze belachelijk. We moeten allemaal door fasen heen die bij het leven horen, gebruik deze opties. En praat met vrienden, ook al denk je dat ze het niet willen horen.”
Bijhorende Facebook groep
Bijhorende Website
Bron: De Morgen