Xi Jinping verschijnt zelden op de bühne maar domineert wel het wereldtoneel. Amerika, Europa, Rusland, buren zoals Taiwan: zowat iedereen vreest zijn bewind. Maar in China neemt zijn invloed af, in het voordeel van zijn ambitieuze premier.
Maarten Rabaey – De Morgen
‘Chinese zakenlui en jongeren eisen meer openheid’
Michael Dillon
China-expert
‘De bedoeling achter Xi’s ‘Chinese droom’ is ervoor zorgen dat China zijn rechtmatige plek op het wereldtoneel kan innemen.
´In Xi’s ogen zou China één van de twee mondiale supermachten moeten zijn. En als het even kan, dé supermacht, en dus de opvolger van wat hij en sommige denkers in China en elders beschouwen als de tanende macht die de Verenigde Staten zijn.
´Hoe dan ook geldt: sinds de ineenstorting van de Sovjet-Unie is de VS de dominante wereldmacht en China dient zich aan als een serieuze uitdager van die dominantie.’
In We moeten het even over Xi hebben is China-expert Michael Dillon, hoogleraar geschiedenis aan King’s College in Londen en fellow van de Royal Historical Society, duidelijk over de tomeloze ambities van de voor veel Europeanen mysterieuze Chinese leider Xi Jinping (70).
Of we van deze autoritaire leider houden of niet, ook Europa is uiterst afhankelijk geworden van Xi, zowel economisch als geopolitiek.
Veel westerse leiders hopen vandaag nog altijd dat Xi bijvoorbeeld de Russische leider Vladimir Poetin tot terughoudendheid in Oekraïne kan bewegen.
Dillon sluit niet uit dat het uiteindelijk zal gebeuren, al zal Xi volgens hem wachten tot alle andere grote spelers uitgeteld op de grond liggen voor hij de scherven bij elkaar veegt.
Wat is volgens u Xi’s strategie ten opzichte van Oekraïne? Volgens uw boek was hij totaal verrast door deze zet van zijn toen nog ‘dierbare vriend’ Poetin, met wie de relaties nu verzuurd zijn. Hij blijft Moskou economisch steunen maar stelde ook al een omstreden vredesplan voor.
“Xi blaast warm en koud, dat klopt. We weten intussen dat hij zeker geen goedkeuring zou hebben gegeven voor de Russische invasie in Oekraïne. Die was niet in het belang van zijn politieke en economische doelen.
“De relatie tussen Xi en Poetin is moeilijk te doorgronden. Ze praten veel over hun ‘vriendschap zonder grenzen’ maar ik denk dat er nu genoeg grenzen zijn.
“Ik denk niet dat Xi en Poetin hetzelfde wereldbeeld delen. De Chinese economie is zo veel sterker dan de Russische.
“Ze werken samen rond energie maar Xi wil uit de oorlog blijven, al zijn er onbevestigde berichten dat sommige Chinese wapens of onderdelen wel hun weg naar de Russen vinden.”
Willen de Chinese hardliners verder gaan in hun steun aan Poetin dan Xi? Er was het beruchte incident waarbij Xi de Chinese ambassadeur in Parijs terugfloot nadat die publiekelijk zei dat de Baltische staten ‘geen effectieve status’ hadden?
“Een deel van het Chinese staatsapparaat bezondigt zich inderdaad nog aan dit soort wolf warrior-diplomatie, zoals ik deze school in mijn boek noem, maar zij doen China’s imago in het buitenland echt geen goed.
“Ik hoop dat dit soort incidenten zich niet zal herhalen, maar ik denk dat Xi ze beteugelt.”
De VS sloten tijdens de Koude Oorlog een pragmatisch pact met China om het Kremlin in te tomen. Kan de EU vandaag hetzelfde doen?
“Ja, die aanpak leidde er, na een bezoek van Richard Nixon aan Peking in de jaren 70, toe dat China wat afstand nam van de USSR en zelf weer aansluiting vond met de wereld.
“Dit soort diplomatie blijft heel belangrijk.
“Een gelijkaardig EU-initiatief zou ik ten zeerste aanmoedigen, en ik vermoed dat dit soort gesprekken al gaande is op basis van wederzijdse economische belangen.”
Tot Xi’s grootste buitenlandse succes behoort een verzoening tussen aartsvijanden Saudi-Arabië en Iran, waardoor dat eerste land tot nu rustig reageert op de huidige spanningen. Ziet u hem op een dag Russen en Oekraïners bij elkaar brengen?
“Misschien zal Xi dat wel proberen, ja. Ik heb zelf nog geen aanwijzingen in die richting, maar ook het akkoord tussen Iran en de Saudi’s kwam er totaal onverwacht.
“Xi is niet een van ’s werelds natuurlijke vredestichters maar hij zit in zo’n machtige economische positie dat hij partijen bij elkaar kan brengen. Let wel, hij doet dat alleen op een moment waarop dat voor hem nuttig wordt.”
Achter de schermen zou Xi ook Poetin waarschuwen niet nucleair te escaleren, maar als legerleider breidt hij zelf wel zijn kernarsenaal uit. Ziet u hem openstaan voor non-proliferatieverdragen, of hoopt hij eerst de VS als kernmacht de loef af te steken?
“Ik vrees het laatste. Ik vermoed dat er een heel goede reden zou moeten zijn om überhaupt een kernstopakkoord te willen.
“De enige reden die ik me in de nabije toekomst kan bedenken, is dat Noord-Korea wankeler lijkt te worden dan voorheen.
“De Noord-Koreaanse leider Kim Jong-un heeft het nu niet langer over een vreedzame hereniging met Zuid-Korea, wat alarmerend is.
“Als het daar uit de hand dreigt te lopen, kan dat een goed moment zijn om Xi te overhalen om over te gaan tot algemenere nucleaire gesprekken.”
De hamvraag is ook hoever Xi’s eigen territoriale ambitie nu nog reikt. Spiegelt hij, zoals Poetin, zich aan een ver verleden van keizerlijke dynastieën?
“Er zijn parallellen met Poetin, maar niet op de wijze van de Russische president, die bijna een religieuze fantasie over een Groot-Rusland koestert.
“Xi Jinping kijkt terug naar de glorieperiode van de Qing-dynastie in de 18de en 19de eeuw.
“Als je kijkt naar zijn territoriale claims op Tibet, Xinjiang en Taiwan: die zijn allemaal terug te leiden tot de samenstelling van dat grote keizerrijk.
“Xi Jinping maakt er een punt van om een vijfde van China terug te winnen, dat na dat keizerrijk is verdwenen.
“Dat is zijn historische perspectief. Macau en Hongkong zijn nu al teruggebracht. Taiwan vooralsnog niet.”
Taiwan verkoos vorig weekend Lai Ching-te van de prowesterse partij DPP tot president. Die ziet de door Xi gewenste ‘historische hereniging met China’ niet zitten. Kan dit tot een militair treffen leiden?
“De militaire druk op Taiwan blijft bestaan. Er komen meer overvluchten van Chinese vliegtuigen en marineschepen komen dichterbij.
“Tegelijk moeten we wel beseffen dat dit kat-en-muisspel al sinds 1949 aan de gang is. In de jaren 50 was er zelfs een schietpartij over de Zeestraat, en dat is gelukkig al heel lang niet meer gebeurd.
“Als er te veel militaire druk ontstaat, is er altijd de zorg dat zoiets opnieuw tot een accidentele oorlog tussen de twee partijen kan leiden.
“De Chinezen hebben al vrij sterk gereageerd op de verkiezingen maar ook op de Amerikaanse steun voor Taiwan. Terwijl China zeer permanent aanwezig is, zijn de VS dat ook.
“Met de verkiezingen achter de rug vind ik dat de Chinese reactie veel gematigder is geweest dan we hadden verwacht. De prowesterse DPP heeft met Lai Ching-te het presidentschap gewonnen, maar de partij behield geen meerderheid in de wetgevende macht.
“Dat is goed nieuws voor China. Het kan nu zeggen dat de DPP toch niet zoveel steun heeft als gedacht. Ik denk dus dat we op korte termijn niet meteen nieuwe conflicten zullen zien.
“Sommige Chinese boodschappers suggereren zelfs dat er opnieuw onderhandelingen nodig zijn.”
De Chinese economie wil de sprong maken van massaproductie naar een technologische kenniseconomie. Daarom is het nu wel in het belang van Xi om zaken te proberen doen met de Taiwanezen. Bijvoorbeeld rond bepaalde microchips die door de huidige spanningen buiten het bereik zijn?
“Je hebt helemaal gelijk. Het is ook altijd een van de ironieën, de anomalieën zelfs, geweest dat er ondanks alle spanningen altijd al een zeer nauwe economische relatie is geweest tussen Taiwan en het Chinese vasteland.
“Er wonen en werken honderdduizenden Taiwanezen op het vasteland. In Shanghai hebben Taiwanese inwoners hun eigen school en zelfs hun eigen krant.
“De bilaterale economische relaties zijn dus erg belangrijk. De economische denkers van de Chinese communistische partij zetten Xi daarover ook onder druk.”
Aan de andere kant staat Xi wel onder druk van hardliners die de hereniging desnoods militair willen afdwingen?
“Ja, dat is een probleem. Er zijn hardliners in het leger én in de Chinese Communistische Partij.
“Het Westen moet begrijpen dat veel van Xi’s retoriek erop is gericht hen te sussen.
“Xi wordt geconfronteerd met een moeilijke evenwichtsoefening. Ook dat is niet nieuw. Zijn voorgangers moesten dat ook doen. In vergelijking met Deng Xiaoping en Hu Jintao heeft Xi wel de reputatie meer de harde lijn van Mao te volgen.
“Ik denk dat Xi meer dan zijn voorgangers onder druk staat om iets dramatisch te ondernemen tegenover Taiwan.
“Persoonlijk denk ik niet dat hij dat zal wagen, omdat de militaire en economische kosten die daaraan verbonden zijn gewoon te zwaar zouden zijn voor China.”
Dreigt er sneller conflict in de Zuid-Chinese Zee, waar China nog steeds meer territoriale invloed opeist?
“De Zuid-Chinese Zee is zeker een potentiële brandhaard. Onder Xi heeft China daar zijn territoriale wateren naar eigen goeddunken uitgebreid. Daarmee strijkt het niet alleen de VS tegen de haren in, maar ook de regionale buren, zoals Vietnam en de Filipijnen.
“Dat blijft erg problematisch. Maar nogmaals, ook met deze landen heeft China belangrijke economische banden. Het is alweer niet in het belang van Xi om deze relaties op te blazen.”
Hoe ziet u de houding van de VS na de presidentsverkiezingen wijzigen, als Donald Trump zou worden herkozen? Is zelfs Biden niet langer de ‘oude vriend’, zoals Xi hem volgens uw boek ooit noemde?
“Ik waag me niet aan voorspellingen, maar bij een herverkiezing van Trump zou het een worstcasescenario zijn als hij zijn agressieve toon hervat.
“Het was eigenlijk moeilijk wijs raken uit Trumps eerste beleidstermijn. Aan de ene kant was hij met zijn tarievenoorlog economisch agressief. Aan de andere kant probeerde hij vol te houden dat hij een soort ‘unieke persoonlijke vriendschap’ had met Xi, wat heel duidelijk niet wederzijds was. Zijn terugkeer zou zeker niet veel goeds voorspellen.
“Biden is inderdaad ook hard geweest voor Xi. Begrijpelijk, aangezien ze een totaal verschillend wereldbeeld hebben. Maar ze kunnen wel met elkaar praten. Biden zit nog in een positie om met Xi te onderhandelen en een gewapend conflict te vermijden.”
Hoe denkt u dat de EU en het Verenigd Koninkrijk zich best positioneren?
“De EU heeft een zeer belangrijke rol te spelen als een alternatieve bron van positieve invloed.
“Commissievoorzitter Ursula von der Leyen lijkt me zeer competent om op te treden als tussenpersoon tussen China en het Westen, gezien de economische verwevenheid.
“Kijk maar naar de huidige discussies over de invoer van goedkopere (door de staat gesubsidieerde, red.) Chinese elektrische voertuigen. We moeten leren omgaan met die krachtige Chinese economie, of we het nu leuk vinden of niet.
“Tegelijk wil ik benadrukken dat wij China niet kunnen dwingen om democratisch te worden. Dat is gewoon niet mogelijk. We moeten wel de druk hoog houden als er ernstige mensenrechtenschendingen zijn.”
Belgisch premier Alexander De Croo bezocht China en Xi Jinping vorige week. Daar drong hij aan op een gelijk speelveld voor EU-bedrijven, die nu moeite hebben om toegelaten te worden tot de Chinese markt, terwijl zij hun overproductie bij ons dumpen. Ons handelstekort met China bedraagt bijna 400 miljard euro. Staat Xi er wel voor open om dat te veranderen?
“Er gebeurt op dit moment iets heel interessants. Xi houdt nog altijd vast aan zijn retoriek over het terugdringen van buitenlandse invloed, het aanvallen van wat hij ‘corruptie’ door het buitenland noemt, en op veel manieren houdt hij de deur voor veel buitenlandse bedrijven dicht.
“Zijn premier Li Qiang daarentegen was deze week op het Wereld Economisch Forum in Davos om er te spreken over de noodzaak om de economische banden tussen China en het Westen aan te halen.
“Er ontstaan duidelijke accentverschillen tussen Xi en anderen in de Chinese top. In hoeverre dat duidt op een ernstig conflict binnen de Chinese Communistische Partij, zullen we pas na verloop van tijd zien.
“Li Qiang is als gewezen burgemeester van Shanghai wel een machtig en belangrijk figuur. Mijn aanvoelen is dat, op de lange termijn, de visie van Li zal zegevieren over die van Xi.”
Ziet u deze tweestrijd ook in de uitbouw van China’s Nieuwe Zijderoute, het Belt and Road Initiative? Xi ziet dat als een project waarin China neokoloniale buitenposten opzet, zoals de Britten ooit Hongkong innamen. Gaat het voor Li louter om wereldhandel?
“Het Belt and Road Initiative begon als eenvoudig idee om China’s maritieme handel uit te breiden langs de beroemde oude Zijderoute. Het kent een wisselend succes. Sommige landen zijn met een enorme schuld opgezadeld voor de noodzakelijke investeringen die China deed.
“Het is juist dat China het Belt and Road Initiative naast commerciële belangen ook gebruikt voor de uitbouw van militaire buitenposten. Als we dat vergelijken met de Opiumoorlogen met China en de uitbreiding van het Britse rijk in de 18de en 19de eeuw, doet China nu exact hetzelfde.
“We zien onder Xi een nieuw Chinees rijk ontstaan, wat elders voor conflicten met lokale politici en grootmachten kan zorgen.”
Een reden te meer om op te passen met het overhandigen van kritische infrastructuur, zoals zeehavens, aan Xi?
“Ja, absoluut. We hebben in het Verenigd Koninkrijk bijvoorbeeld Chinese investeringen gehad in kerncentrales. Dat was begin deze eeuw, toen iedereen dacht dat het nieuwe China fantastisch was.
“Ik denk dat we ons onder Xi nu realiseren dat er gevaren verbonden zijn aan het overdragen van kritische infrastructuur.”
U vindt dat we Xi’s mensenrechtenschendingen, zoals de massa-opsluiting van Oeigoeren, meer aan de kaak moeten stellen. Maar hoe doe je dat het best, publiek of achter gesloten deuren?
“Dat is een heel belangrijke, heel moeilijke vraag. Neem Xinjiang en de Oeigoeren, die tot mijn grootste onderzoeksinteresses behoren. Ik heb veel tijd doorgebracht in Xinjiang tussen de jaren 90 en 2010, toen de deur er op slot ging.
“Het Chinese mensenrechtenrapport in Xinjiang is er sindsdien vreselijk, al ga ik niet zover om het een genocide te noemen, zoals mijn Oeigoerse vrienden doen.
“Het klopt dat er massale opsluitingen zijn, de meeste als pure intimidatie en tijdelijk voor zogeheten ‘heropvoeding’, maar sommige voorname Oeigoeren zijn werkelijk voor niks tot levenslang veroordeeld. Het is er nu mogelijk iets minder erg dan een tijdje terug, maar ik maak me nog steeds grote zorgen over wat er daar gebeurt.
“Het probleem is dat hoe meer westerlingen daar luid over roepen, hoe minder ontvankelijk Xi is voor kritiek. De Chinese leiders willen niet verteld worden wat ze moeten doen.
“Ik denk daarom dat je deze kwesties het best achter gesloten deuren aankaart. We mogen China vooral nooit laten vergeten dat we hier voortdurend naar kijken.
“De inperking van burgerlijke vrijheden in het (door het VK overgedragen) Hongkong is nog zo’n voorbeeld. Het is minder erg dan Xinjiang, maar toch…
“Ook dat is voor ons een moeilijk thema in discussies, want als we mensenrechtendruk uitoefenen wordt dat – en niet alleen in China, ook elders in Azië – al snel gecatalogeerd als ‘een uiting van onze oude koloniale mentaliteit’.
“Het is erg moeilijk om ze nog van het tegendeel te overtuigen.”
De Chinese geheime dienst onderdrukt niet alleen haar eigen burgers, ze kocht hier onlangs ook een politicus van het radicaal-rechtse Vlaams Belang om. Gebeurt dit op grotere schaal?
“Xi’s ministerie van staatsveiligheid, dat deze dingen regelt, is behoorlijk machtig. Het wordt door veel Chinezen en buitenlanders gevreesd. Het opereert op verschillende manieren buiten China.
“Tegelijk moeten we hier gewoon eerlijk over zijn: buitenlandse inlichtingendiensten, van de VS tot België, bespioneren de Chinezen natuurlijk ook. Het is een oud spel.
“Recentelijk arresteerde China nog enkele mensen die beschuldigd werden van spionage voor de Britse geheime dienst MI6.”
De almacht van de Chinese staatsveiligheid groeide sinds Xi alle macht rond zichzelf concentreerde. Hij is CCP-voorzitter, president én legerleider. In 2018 werd het ‘Xi Jinping-denken’ in de grondwet ingeschreven. Waar staat dat ideologisch voor?
“Het is waar dat hij de drie hoogste titels van het land draagt, maar dat deed zijn voorganger Hu Jintao ook. Zo ongewoon is dat in China niet.
“Ik weet niet zeker of er daadwerkelijk een echte Xi Jinping-ideologie bestaat. Voor Xi is het vooral belangrijk dat de naam er is.
“Het Xi-denken is eigenlijk bijna trumpiaans: make China great again.
“Feitelijk heeft Xi de hervormingen teruggeschroefd die de Chinese leider Deng Xiaoping in de late jaren 80 doorvoerde.
“Deng had de dagelijkse controle over het dagelijkse economische beleid afgeschaft. Xi heeft dat weer in handen genomen.”
Probeert Xi zijn eigen weg te vinden of kijkt hij als voorbeeld toch naar Mao Zedong, die de Chinese Volksrepubliek leidde van haar stichting in 1949 tot aan zijn dood in 1976?
“Beide. Hij spiegelt zich in zekere zin aan Mao, maar lijkt in de meeste opzichten helemaal niet op Mao.
“Hij probeert zich meer als een eenmansregering te presenteren dan iemand als Deng Xiaoping, die niet wilde dat ooit nog iemand het land kon leiden als Mao.
“Dat heeft Xi ook teruggedraaid, wat vreemd is omdat zijn eigen vader Xi Zhongxun in 1962 nog zijn post als vicepremier en andere leiderschapsfuncties verloor vanwege zijn steun voor een biografie over een partijlid met wie Mao het niet eens was.
“Later, tijdens Mao’s Culturele Revolutie, werd zijn vader ook opgesloten. Xi Jinping zelf moest toen, zoals veel studenten, verplicht op het land gaan werken.
“Iedereen verwachtte om die redenen dat Xi het maoïsme zou verwerpen, maar dat gebeurde gek genoeg niet. Hij trok uit het verdrijven van zijn vader de les dat je alleen de macht behoudt als je een harde lijn voorstaat, zoals Mao.
“Hoelang hij daarmee kan doorgaan, is een interessante vraag.”
Hoelang, denkt u? Hij werd in 2022 nog eens voor vijf jaar als leider verkozen. Gaat hij voor nog een termijn, of wordt hij president voor het leven?
“We kennen het antwoord niet. Door nog eens vijf jaar te regeren, draaide hij ook het recentere gebruik terug dat een Chinese leider slechts twee termijnen van vijf jaar doet. Tegelijk slaagde hij er niet in om nog een termijn van tien jaar te krijgen, wat op een compromis wijst.
“We weten dat er weerstand tegen hem is in de Chinese Communistische Partij, met name in de Communistische Jeugdliga-fractie.
“We zagen dat toen hij de vorige leider Hu Jintao (die tot deze fractie behoort, red.) voor het oog van de wereld liet wegleiden van zijn plek uit de slotbijeenkomst van het partijcongres dat Xi opnieuw aanstelde.
“Ik zie Xi niet voor altijd aanblijven. Hij is nu 70 en kan fysiek mogelijk wel tot in de 80 regeren, maar er zal druk ontstaan om aan het einde van zijn huidige vijfjarige termijn af te treden.
“Premier Li Qiang zou weleens de persoon kunnen zijn die hem op een bepaald moment zal vervangen. De grote Shanghai-fractie duwde Li als hun voormalige burgemeester ook al in de positie van het premierschap.
“Shanghai is een erg belangrijke stad geworden. Li wordt ook gesteund door de zakenelite, door figuren als Jack Ma van Alibaba en leiders van grote techbedrijven, omdat hij veel meer openstaat voor de bezorgdheden van het bedrijfsleven.
“Dit gezegd zijnde: toen Xi Jinping aan de macht kwam, kende bijna niemand hem. Er zijn ook nog altijd hardliners in de provinciale bureaucratieën van China die mogelijk een gooi naar de macht willen doen.
“We kunnen dus evengoed opnieuw een opvolger krijgen van wie we nog nooit hebben gehoord.”
Wat zijn volgens u als biograaf Xi’s grootste sterktes en zwaktes?
“Zijn grootste kracht is dat hij aan de macht is gekomen zonder zich aan deze of gene fractie te verbinden. Daardoor wist hij te leiden zonder al te veel oppositie van de meeste fracties in zijn partij.
“Zijn grootste zwakte is wellicht zijn arrogantie en eigendunk.
“Xi kan niet tegen kritiek. Critici zijn voor hem automatisch tegenstanders.”
Ontbreekt het hem ook aan humor? Toen hij op het internet werd vergeleken met het lieve beertje Winnie de Poeh, nam hij dat slecht op.
(lacht) “Inderdaad, dat is een goed voorbeeld hoe Xi zichzelf niet kan relativeren.”
In een reactie zette hij haast achter The Great Firewall, zoals de totalitaire internetcensuur wordt genoemd. Keren de jonge Chinezen zich daarom vroeg of laat tegen hem, of lopen ze in de pas?
“Het is een gemengd beeld. Veel Chinezen missen toch de toegang tot de internetvrijheden die wij in het Westen hebben.
“Jonge Chinezen vinden via VPN wel hun weg daaromheen. Vergeet ook niet dat duizenden Chinese studenten in het buitenland hun families en vrienden inlichten. Xi kan China gewoon niet volledig isoleren.
“Vandaag horen we zo ook veel over Chinese jongeren die soms letterlijk uit protest ‘plat gaan liggen’ (de zogenoemde tang ping-beweging, die een soort hippiecultuur is geworden, red.).
“Ze willen bewust geen deel uitmaken van de veeleisende Chinese samenleving.
“Er is ook een groeiend probleem met jongerenwerkloosheid. En met een gebrek aan buitenlandse investeringen – toch iets wat Xi over zichzelf heeft uitgeroepen. In hoeverre men Xi en de partij daar op durft af te rekenen, is koffiedik kijken.”
Kunnen we op een dag nieuwe Tiananmen-protesten zien?
“Protesten zijn tot nu wel erg verspreid. Er is geen georganiseerde oppositie, de minste tegenstand wordt zeer snel de kop ingedrukt.
“Ik zie op dit moment nog geen prodemocratische beweging ontstaan zoals in 1989, maar het kan in de toekomst wel gebeuren.”
‘Xi wil uit de oorlog blijven, al zijn er onbevestigde berichten dat sommige Chinese wapens of onderdelen wel hun weg naar de Russen vinden.’
Beeld Getty Images
Lees ook
Vul hieronder de zoekopdracht Democratie in en vind meer berichten.
Bron: De Morgen