Mark Zuckerberg liet de halve wereld in verbijstering achter met zijn knieval voor de aankomende Amerikaanse president Donald Trump. Maar hoogleraar digitalisering Reijer Passchier is niet verrast. Integendeel. ‘Technologie is haast een religie.’
Laurens Verhagen en Michael Persson
18 januari 2025
Leestijd: 15 min
‘Je kunt de leeuw ook niet verwijten dat hij de gazelle opvreet.”
Reijer Passchier (37) laat er geen misverstand over bestaan wie in dit geval de leeuw is: techbedrijf Meta van multimiljardair Mark Zuckerberg. En de weerloze gazelle? Dat is de burger, de democratie misschien wel.
De Meta-topman kondigde deze week via een inmiddels veelbesproken video een ingrijpende koerswijziging aan.
Factcheckers gaan de deur uit en zijn bedrijf gaat voortaan berichten toelaten die eerder nog werden geweigerd omdat ze haatdragend zijn jegens kwetsbare groepen.
De bijbehorende taal leek rechtstreeks uit het aantekeningenboek van Trump te komen.
In het progressieve Californië is men volgens Zuckerberg doorgeschoten bij het modereren van onderwerpen als gender en immigratie:
“Wat begon als een beweging om inclusiever te zijn, wordt steeds vaker gebruikt om meningen de kop in te drukken.”
Ook Europa kreeg er op trumpiaanse wijze van langs, met al onze wetten “die censuur institutionaliseren”.
De gebeurtenissen zijn een kolfje naar de hand van Reijer Passchier, hoogleraar digitalisering en de democratische rechtsstaat aan de Open Universiteit en universitair docent staats- en bestuursrecht aan de Universiteit Leiden.
Hij bracht vorige maand het boek De vloek van big tech uit, waarin hij de almaar toenemende macht van big tech en de gevaren daarvan voor de democratische rechtsstaat analyseert.
Was u verbaasd door de toch wel erg uitbundige ommezwaai van Zuckerberg?
“Totaal niet. Of nou ja, hooguit misschien omdat je stoutste vermoedens toch elke keer weer uitkomen. Zijn ware aard was namelijk allang bekend.
“Dit hele gedrag past naadloos bij wat we van hem en van andere techleiders weten.
“De ware aard is die van een grote multinational die op welhaast pathologische wijze streeft naar winst en macht. Zo is een bedrijf als Meta ook gewoon ingericht.
“Eigenlijk kun je dat een bedrijf ook niet verwijten. Zuckerberg en andere CEO’s hebben de neiging met alle politieke winden mee te waaien als zij denken dat het in hun voordeel werkt. Ze omarmen gewoon wat hen verder brengt.”
Toch hebben we de afgelopen jaren vanuit Silicon Valley ook andere geluiden gehoord.
“Zeker. Google had zelfs een tijd als mantra: Don’t be evil. Het is vooral marketing.
“Bedrijven willen allemaal uitstralen dat ze de vooruitgang dienen en anders zijn dan andere bedrijven. Zíj doen goed, zij maken ons leven mooier en rijker. Het is de grootst mogelijke onzin.
“Misschien nog wel meer dan eerdere generaties multinationals stellen de bigtechbedrijven en hun leiders hun eigen belangen voorop als puntje bij paaltje komt: groei, winst en macht.”
Goed, we kunnen het de bedrijven niet kwalijk nemen. Maar hoe zit het met de gazelle? Waarom gaan burgers en politici zo gemakkelijk mee in het verhaal van big tech?
“We leven in een tijd waarin technologie wordt aanbeden op een bijna religieuze wijze.
“Er heerst een ongebreideld optimisme over gadgets en apps. Dat begon al bij de telegraaf en dat zag je bij de opkomst van sociale media, bij de auto’s van Musk en nu weer bij ChatGPT en andere AI-toepassingen.
“Die worden allemaal gezien als van het allergrootste maatschappelijk belang en als oplossing voor allerlei problemen. Terwijl veel problemen juist door technologie worden veroorzaakt.
“Zeker in Silicon Valley is het techoptimisme wijdverbreid. Technologie is een oplossing voor alles. Ook dat kun je de techbedrijven trouwens niet verwijten, dat is nu eenmaal de Californische ideologie waarvan ze deels het product zijn.
“Maar inmiddels zijn burgers en overheden ook zodanig verstrikt in dit optimistische verhaal dat we eigenlijk niet zoveel alternatieven meer hebben. En vooral: mensen vergeten het simpele punt dat elke technologie, hoe indrukwekkend ook, voor- en nadelen heeft.
“De samenleving zou weleens wat kritischer tegenover het verhaal van Silicon Valley mogen staan.
“Technologie is niet zomaar een instrument, maar verandert ook hoe mensen denken.
“Technologie heeft fundamentele consequenties voor de machtsverhoudingen in de samenleving en het vermogen van instanties om democratische en rechtsstatelijke waarden te beschermen.”
Nog even terug naar Zuckerberg. Velen zien zijn speech als een knieval voor Trump. Bent u het daarmee eens?
“Je kunt net zo goed het omgekeerde beweren. De moderne staat heeft bedrijven als Meta nodig om internationaal mee te kunnen spelen, om welvaart te genereren en nog iets van belasting op te kunnen halen.
“Bovendien gebruikt de staat zelf ook voorzieningen van de techbedrijven om te kunnen functioneren, zoals de cloud, besturingssystemen of communicatiesystemen richting burgers.
“Trump en Musk hebben elkaar nodig, maar zijn elkaar niet zonder meer de baas. Ze bevinden zich in een uiterst complexe verhouding van wederzijdse afhankelijkheid. Maar uiteindelijk voert big tech de boventoon.
“Een land is afhankelijk van zijn territorium, wat niet geldt voor een bedrijf, dat ervoor kan kiezen naar een ander land te verhuizen.”
De afhankelijkheid van bedrijven creëert volgens Passchier een race to the bottom, waarin staten met elkaar concurreren om big tech gunstige vestigingsvoorwaarden te bieden, vaak ten koste van publieke belangen en democratische waarden.
Hij ziet een machtsconcentratie rond een nieuwe aristocratie van extreem rijken, wat hij vergelijkt met het feodale stelsel van weleer.
“We zijn institutioneel gezien heel hard op weg om terug naar de middeleeuwen te gaan.”
Vanwaar die vergelijking?
“In de middeleeuwen bezat de adel de grond, het belangrijkste productiemiddel van die tijd. Die leenheren waren niet volledig de baas, want je had ook nog de macht van de koning en de steden, maar ze hadden wel veel te vertellen.
“En dan was er een heel brede onderlaag van de bevolking, zeg maar de 99 procent, die niks had en niks te vertellen had. Die kregen van de leenheren hooguit een stukje grond in leen om te bewerken, maar waren verder zeer afhankelijk van hen.
“We leven nu alweer grotendeels in zo’n systeem. Het productiemiddel is nu niet grond, maar hoogwaardige technologie. Het eigendom daarvan ligt bij enkelen.”
Is het zo erg?
“Nog erger: de nieuwe aristocratie staat nog verder af van de gewone bevolking.
“In de middeleeuwen kon je nog met je hooivork naar die grondbezitters toe. Bovendien waren het gewoon mensen.
“Nu heb je deels ook te maken met rechtspersonen, namelijk bedrijven, die niet doodgaan en ver weg zitten, in Silicon Valley en misschien in de toekomst in de ruimte.
“Dus ook het verantwoordingsmechanisme van die aristocratie is veel zwakker dan in de middeleeuwen.”
In uw boek beschrijft u hoe deze situatie eigenlijk is ontstaan als reactie op het feodalisme.
“Na de Franse Revolutie werden nieuwe eigendomsverhoudingen en dus machtsverhoudingen vastgelegd in het recht.
“Dat eigendomsrecht zou ook gewone burgers de mogelijkheid geven om eigendom te verwerven en daarmee een zekere economische autonomie – die als voorwaarde wordt gezien voor politieke autonomie.
“Dat werd het fundament voor de individuele mensenrechten die de Franse Revolutie had geïntroduceerd.
“Dat ideaal heeft het eigendomsrecht hooguit gedeeltelijk verwezenlijkt, omdat er na de introductie ervan enorme nieuwe ongelijkheid ontstond.
“Tegelijkertijd hadden ondernemers er last van, omdat het moeilijk was hun privévermogen af te schermen van hun onderneming.
“Dat hinderde de industriële revolutie, of althans, de belofte om goedkope producten te produceren op grote schaal.
“De list die daarop werd gevonden is de kapitaalvennootschap, die in 1860 werd geïntroduceerd.
“Vergeet de stoommachine, het internet, de AI: de kapitaalvennootschap is verreweg de belangrijkste uitvinding van de moderne tijd.
“Zij legde de basis voor de wereldorde die we nu zien, met alle voor- en nadelen van dien.”
Want?
“Het biedt ondernemingen de mogelijkheid om rechtspersoon te worden en aandelen uit te geven, met beperkte aansprakelijkheid.
“Het creëert daarmee ongekende mogelijkheden om kapitaal te concentreren en dus weer controle en beschikkingsmacht te verkrijgen over de productiemiddelen, over technologie.
“Kort daarna ontstaan de eerste echt heel grote bedrijven, die wij vandaag de dag nog kennen, van Siemens tot Procter & Gamble.”
Dat heeft veel welvaart opgeleverd.
“Ja, maar het bijkomende probleem zie je bij Plato al: er ontstaat een elite.
“Enerzijds heb je machtsconcentraties nodig om landbouw of een industriële samenleving goed te laten functioneren. Maar tegelijkertijd zijn machtsconcentraties heel gevaarlijk.”
Maar daar oefent de staat via allerlei wetten en belastingen toch controle op uit?
“Aanvankelijk was het toezicht veel strenger. Er waren allerlei verantwoordingsmechanismen ingebouwd. Zo werden de statuten van een bedrijf vooraf gecontroleerd door de staat. Je mocht geen verdienmodel hebben dat per definitie al in strijd was met publieke waarden.
“Over sociale media hadden ze in de 19de eeuw misschien wel gezegd: dit is zo strijdig met het fundamentele recht op privacy, sorry, hier krijg je geen toestemming voor.
‘Over sociale media hadden ze in de 19de eeuw misschien wel gezegd: dit is zo strijdig met het fundamentele recht op privacy, sorry, hier krijg je geen toestemming voor’
“Maar die eisen werden aan het eind van de 19de eeuw losgelaten, om de kapitaal vennootschappen meer ruimte te geven. Er ontstaat dan internationale concurrentie om die bedrijven binnen te halen.
“En wanneer landen bedrijven gaan toestaan om zélf andere vennootschappen te bezitten en landen elkaars vennootschappen gaan erkennen, is het hek van de dam.
“Want dan krijg je
- de holdings
- de internationale conglomeraten
- de multinationals
die we vandaag de dag kennen.
“Met vrijwel oneindige mogelijkheden om zich strategisch te structureren, zich te verplaatsen, landen dus tegen elkaar uit te spelen, te schuiven met winsten, schulden, octrooien, goederen, te profiteren van lage lonen hier en lage belastingen daar, en zo min mogelijk bij te dragen aan de algemene middelen.
“Zeker vanaf de jaren negentig krijg je een hyperglobalisering en wordt het steeds lastiger om bedrijven te beheersen.”
Waarom vindt u big tech dan een nog groter probleem dan andere sectoren?
“Dan komt de digitalisering, met de belofte dat het allemaal anders wordt. Vrije informatie, openheid, democratisering, de burger aan de macht.
“Aanvankelijk is het internet nog een soort vrijplaats, maar die wordt redelijk snel overgenomen door enkele spelers die heel snel heel grote bedrijven worden.
“Dat wordt veel te veel geromantiseerd – Apple dat in een garage is geboren, de studentikoze sfeer rond Facebook.
“Van dat start-upbeeld profiteren ze nog steeds. Maar in werkelijkheid worden ze al snel multinationals, of overgenomen door een multinational.
“Waarbij digitalisering nog een aantal eigenschappen heeft die tot nog grotere machtsconcentraties leiden, waardoor die bedrijven een nog grotere bedreiging vormen voor de democratische rechtsstaat.”
Welke eigenschappen?
“Ten eerste de netwerkeffecten. Iedereen wil op hetzelfde platform zitten. Want daar vind je je familieleden, vrienden, collega’s, daar voel je je thuis. Zo ontstaan snel monopolies.
“In het kapitalisme heb je sowieso het effect dat de rijken steeds rijker worden. Bij tech wordt dat extreem: the winner takes all.
‘In het kapitalisme heb je sowieso het effect dat de rijken steeds rijker worden. Bij tech wordt dat extreem: the winner takes all’
“Daarnaast zijn er de schaalvoordelen: virtuele machines en de data waarop die draaien kun je tegen lage kosten vrijwel eindeloos kopiëren. Mede daardoor zijn de winstmarges van succesvolle digitale bedrijven zo hoog.
“Bovendien zijn er de verder vervagende grenzen. Digitale bedrijven kunnen zich nog makkelijker ergens vestigen en weer vertrekken.
“Ten vierde creëren deze bedrijven een informatieovervloed, met zoveel ruis en trivia dat politici en burgers in de waan van de dag worden getrokken en het lastiger wordt achterliggende patronen te zien.
“En tot slot de snelheid. Move fast and break things, schreef Zuckerberg ooit. Zo kun je wetgevers voor zijn.
“Voordat je het weet heb je Google Maps of ChatGPT en kun je niet meer zonder.”
Toch heeft Europa zich de laatste jaren ingezet om tegenwicht te bieden aan de techgiganten met verschillende wetten: de Digital Services Act, de Digital Markets Act, de GDPR.
“Ik ben bewonderaar van Europa. Europa is zo’n beetje het enige instituut dat wakker is, dat dit doorheeft, dat hier echt serieus iets tegen kan beginnen en dat met wetten ook probeert te doen.”
Is dat genoeg?
“De mogelijkheden van Europa zijn beperkt en die wetten moeten ook worden gehandhaafd. De techbedrijven hebben machtige lobby’s en procederen eindeloos met de beste advocaten.
“Ze spelen bovendien landen binnen Europa tegen elkaar uit als het gaat om de handhaving.
“En in het onwaarschijnlijke geval dat ze toch een keer een boete krijgen, dan staat die in geen verhouding tot de winst die ze met de overtreding hebben geboekt.”
‘Ons ronduit onverantwoordelijke consumentisme resoneert heel slecht met de idealen van de democratische rechtsstaat en met goed burgerschap’
Daarbij is het frame van big tech elke keer: regels zijn slecht voor innovatie. Zit daar niet iets in?
“Je moet zeker oppassen dat je met regels niet ook je eigen economie verstikt en dat je het onmogelijk maakt dat er een volwaardige Europese techsector ontstaat. Dat gevaar ligt zeker op de loer.
“Je creëert een regelregime dat zo complex is dat eigenlijk alleen nog maar de allergrootsten daarmee kunnen omgaan. Waarmee kleine, opkomende alternatieven voor big tech harder worden geraakt dan big tech zelf.
“Aan het eind van het liedje heb je misschien iets meer privacy, iets minder anticompetitief gedrag, of iets betrouwbaardere informatie. Maar zit je ook met big tech dat nóg machtiger is.”
Opbreken dan maar?
“Dat kan Europa op dit moment helemaal niet doen. Dan zou je eerst die bevoegdheid moeten creëren. Monopolies zijn namelijk niet verboden – alleen het misbruik daarvan.
“Het Europese toezicht is erg gericht op de bescherming van de consument en de markt, niet zozeer op de bescherming van de burger en de democratische rechtsstaat.
“Facebook en Instagram en WhatsApp zouden niet allemaal in handen van één bedrijf moeten zijn. Maar het is lastig.
“Je hebt te maken met Amerikaanse bedrijven die worden gesteund door de Amerikaanse overheid.
“En vergeet niet: ook Europese overheden zijn afhankelijk van big tech, met hun defensie, de vitale infrastructuur, de zorg, het onderwijs.
“Je moet wortels uitrukken die heel diep in de grond zitten.”
Tegelijkertijd lijkt het politieke moment om in te grijpen weg te smelten. Elon Musk roert zich inmiddels zonder gêne in de Europese politiek, met toenaderingen richting Meloni in Italië en de AfD in Duitsland en met zijn pogingen in het Verenigd Koninkrijk premier Keir Starmer weg te krijgen.
De hyperkapitalistische sterkemannenretoriek van Silicon Valley sluit perfect aan bij het nationalistische gewonemensenpopulisme van radicaal-rechts.
Hun gemeenschappelijke vijand is de EU. Ironisch genoeg is big tech zelf een schoolvoorbeeld van het op rechts zo verafschuwde elitaire globalisme.
Zou Zuckerberg ook zo naar Europa kijken?
“Ja, de mededeling die Zuckerberg deze week deed, kun je niet los zien van een context waarin ook in Europa rechts in opkomst is.
“Er heerst een prominent narratief op rechts: wij worden gecensureerd. Daardoor is er in die hoek nauwelijks steun voor de Digital Services Act of voor de handhaving ervan.
“Ik denk dat ook Zuckerberg daarop gokt door dat censuurnarratief te omarmen.”
Wat de problematiek extra complex maakt, is de rol van de consument. Die wil toch gewoon de laatste glimmende gadgets en AI-apps, zónder al die irritante Europese regeltjes?
“Zolang ook techbedrijven hun spullen goedkoop blijven aanbieden, of zelfs gratis, lijkt dat inderdaad in het voordeel van de consument. In elk geval voelt die dat zo.
“Consumenten laten zich constant verleiden door de beloften van big tech. En ja, ons ronduit onverantwoordelijke consumentisme resoneert heel slecht met de idealen van de democratische rechtsstaat en met goed burgerschap.”
In uw opiniestuk in de Volkskrant stelt u een nogal radicale oplossing voor: gooi big tech er gewoon helemaal uit in Europa. Komt er dan geen volksopstand?
“O zeker, je kunt dat ook niet van de ene op de andere dag doen. Je moet eerst alternatieven hebben voor de dingen die je afpakt.
“En misschien moeten we ook wel accepteren dat je voor sommige dingen wat meer moeite moet doen, dat je meer moet betalen voor je mobiele telefoon.
“Maar als je de democratische rechtsstaat wilt beschermen, is dat het meer dan waard, zou ik zeggen.
“Bovendien zou het ook goed zijn voor de geestelijke gezondheid als we sommige verslavende apps links laten liggen.”
‘De wereld is nog niet ten einde. Tot die tijd kun je best wel wat proberen te doen’
Passchier is zich ervan bewust dat er al hele boekenkasten zijn volgeschreven over de gevaren van big tech voor de burger en de democratie.
Met het mes op de keel blijft hij positief, ondanks zijn constatering dat de wortels van het kwaad erg diep zitten.
“De wereld is nog niet ten einde. Tot die tijd kun je best wel wat proberen te doen.”
Lees ook
Klik op de hyperlinks hieronder
en vind meer berichten
Interviews – Artificiële intelligentie
Bron: De Morgen