De fantasierijke vertelling Dius is vintage Hertmans: grote emoties en zintuiglijke beschrijvingen wisselen af met uitgesponnen gedachten, en wat begint als een kunstenaarsroman blijkt een schrijversportret.
Christophe Van Gerrewey – De Standaard
Meer dan twintig jaar geleden verscheen De encyclopedie van fictieve kunstenaars, samengesteld door Koen Brams: een overzicht van artiesten die alleen in de wereldliteratuur bestaan.
Stefan Hertmans voegt daar met Dius, zijn negende roman, een lemma aan toe.
Egidius de Blaeser is de echte naam van Dius Prati, die in de jaren 60 het levenslicht ziet in Heist-aan-Zee.
Hij is de zoon van een schoenmaker, wiens ambacht een blijvende indruk nalaat:
“Die zoemende machines, de geur van warme lijm, de dunne kruipolie op de lagers,
ik ruik dat nog steeds.”
Egidius studeert aan de academie in Gent, waar hij lessen kunsttheorie krijgt van Anton.
Tussen docent en student ontwikkelt zich een jarenlange vriendschap, die zich grotendeels voltrekt in het fictieve polderdorp Ganzevliet, waar Dius atelier houdt in een oud gildehuis en de omliggende tuin.
Zijn werk is divers. Hij schrijft, tekent, schildert, beeldhouwt, maar wat hij ook doet, het is altijd artisanaal: het materiaal staat voorop.
Bij leven kent hij geen succes, vooral omdat zijn werken het atelier niet verlaten. Na zijn huwelijk verhuist hij naar Italië, waar hij aan de kost komt als meubelmaker. Pas na zijn vroegtijdig overlijden wordt hij beroemd.
Zo zouden het leven en de werken van Dius samengevat kunnen worden, maar de roman Dius is allesbehalve een objectieve levensbeschrijving.
Het verhaal wordt verteld door Anton, die met onverholen heimwee terugblikt op de jaren aan zijde van Dius, de belangrijkste persoon in zijn leven.
De kunstenaar is alles wat de hoogsensitieve docent niet is: direct en zelfverzekerd, een man van de daad eerder dan van het denken.
“Ik ben iemand die veel te snel van slag kan raken”, zegt Anton, en inderdaad rilt, duizelt en huilt hij geregeld, door wat hem overkomt, maar ook en vooral bij kunstwerken.
De kunst waar Anton van houdt, is subliem, barok en buitenissig; een van zijn favoriete werken is het zestiende-eeuwse Isenheimer Altar, dat het gemartelde lichaam van Jezus toont – “onverbloemd en groots, zinloos en zonder enige kans op loutering” volgens Anton.
Paradox
Dius gaat over de onverenigbaarheid tussen rede en emotie, en over de overtuiging dat woorden tekortschieten voor de ervaringen die ze proberen te vatten.
Het is Antons beroep om over kunst te spreken, maar meermaals, zeker wanneer hij Dius aanschouwt, is hij overtuigd van de futiliteit van zijn eigen bezigheden.
Het is de paradox die ten grondslag ligt aan dit boek: over beeldende kunst schrijven is onmogelijk, maar de esthetische ervaring is zo groots en overweldigend dat ze wel door taal gecounterd moet worden.
Hertmans laat zich geregeld gaan in deze nauwelijks als realistisch te lezen roman, en probeert als literator kunstenaars naar de kroon te steken. Het leidt tot precieze materiaalbeschrijvingen in onder meer studies van meubelstukken en geliefde oude huizen.
Vaak wordt de natuur romantisch beschreven, bijvoorbeeld wanneer het gaat om “aaltjes, stekelbaarsjes, kikkerdril, libellen met ruisende vleugels als van taffetas, het fladderen van weidebeekjuffers boven het wateroppervlak”.
Maar ook gewelddadige scènes ontbreken niet, zoals wanneer Anton een hert aanrijdt en urenlang vast komt te zitten in een verlaten polder.
Het resultaat is een roerloze assemblage van hem, het dode dier en het autowrak – Hertman zou de titel kunnen zijn van deze installatie, die lijkt op het resultaat van een samenwerking tussen Berlinde De Bruyckere en David Cronenberg.
“Het was inmiddels volslagen duister”, zegt Anton.
“Ik kon blijven ademen, dat was alles, maar het betekende ook alles voor mij in dat ogenblik. Mijn keel deed steeds meer pijn, maar god, ik leefde.”
Sublieme ervaring
Het extatische gevoel echt te leven, buiten jezelf te treden, de uiterste grenzen op te zoeken – het is iets waarnaar Hertmans in zijn boeken altijd op zoek is geweest, vanuit het besef dat sublieme ervaringen vooral voor anderen zijn weggelegd.
Als op de eerste dag (2001) gaat over sadisme en pedofilie, in Harder dan sneeuw (2004) is het hoofdpersonage jaloers op terroristen, in Oorlog en terpentijn (2013) wordt een soldaat bewonderend gevolgd en uit De bekeerlinge (2016) spreekt een fascinatie voor religieus geweld.
Dius zoekt het dichter bij huis. Het is een nostalgische lofzang op het esthetische, zintuiglijke en natuurlijke leven, dat in de huidige wereld geen plaats meer zou hebben.
Verwijzingen naar schrijvers en – vooral – naar kunstenaars buitelen over elkaar heen.
In het dankwoord heeft Hertmans het over een “compagnon die ik sinds bijna een halve eeuw ken, en die mij door zijn levenswijze en talenten tot dit verhaal heeft geïnspireerd”.
Dius heeft iets van een sleutelroman.
Wie de woedende curator Jan Chapot is, die het werk van Dius al op de academie de grond in boort, moge duidelijk zijn.
Of het personage Dius naar één kunstenaar verwijst, is twijfelachtig – vooral het oeuvre van Thierry De Cordier schemert in diens werk door, maar ook dat van Karel Dierickx, Jan Fabre of Anselm Kiefer.
Uiteindelijk heeft Hertmans met Dius vooral zichzelf een spiegel willen voorhouden, om te zien hoe woorden zich met beelden kunnen meten, en hoe een schrijver ook een kunstenaar kan zijn.
Wie is Stefan Hertmans?
- 73 jaar
- Schrijver, dichter en essayist
- Brak bij het brede publiek door met Oorlog en terpentijn (2013), waarvoor hij de AKO literatuurprijs won
- Publiceerde daarna de romans De bekeerlinge (2016) en De opgang (2020)
- Legde in de essaybundel Verschuivingen (2022) de vinger op het veranderende tijdsgewricht
- Won in 2019 de Constantijn Huygens-prijs voor zijn hele oeuvre
Bron: De Standaard