Enkele jaren geleden trok het spook van de brexit door Europa en stonden in zowat elk EU-land populisten op die voor een afscheiding pleitten. Vandaag, schrijft Ilja Leonard Pfeijffer, gaan radicaal-rechtse politici als Giorgia Meloni in Italië en Viktor Orbán in Hongarije slimmer te werk: ze beseffen maar al te goed dat ze Europa beter van binnenuit destabiliseren.
Ilja Leonard Pfeijffer – De Morgen
‘Dat Meloni braaf meedoet aan de coalitie tegen Poetin, betekent niet dat zij een bondgenoot is van de vrijheid.’
Ilja Leonard Pfeijffer
In haar wekelijkse column voor de Nederlandse krant NRC van zaterdag 6 april jongstleden schreef Europa-deskundige Caroline de Gruyter over een nieuw schisma dat het oude continent verdeelt.
Er was een tijd, zo zegt zij, waarin alle Europese discussies over geld en begrotingstekorten gingen, hetgeen het noorden en het zuiden tegenover elkaar zette.
Vervolgens brak volgens haar de tijd aan waarin immigratie het Europese discours beheerste, wat een scheiding tussen oost en west dreigde te bewerkstelligen.
Maar sinds de Russische invasie van Oekraïne is veiligheid het belangrijkste thema geworden, waarmee Europa opeens verdeeld is in een kamp dat militant anti-Russisch is en een factie die is gecharmeerd van Poetin.
Mij was het genoegen gegund om Caroline de Gruyter twee dagen eerder, op donderdag 4 april, te ontmoeten in het Noord-Brabants Museum in Den Bosch op een symposium over de toekomst van Europa dat was georganiseerd door ‘Brabant Kennis’.
Ik had de eer om haar lezing te mogen bijwonen, waarin zij deze gedachte op een doorwrochte wijze adstrueerde en nader uitwerkte.
Zij betoogde dat het nieuwe schisma dat Europa verdeelt in feite een keuze behelst tussen de oude, vertrouwde, pluriforme democratieën en een autocratisch bestuursmodel.
De Hongaarse premier Viktor Orbán heeft het dilemma als volgt samengevat: het gaat om de vraag of we het Europa willen van Macron of het Europa van Orbán.
Met bewonderenswaardig en ook wel enigszins jaloersmakend optimisme presenteerde De Gruyter de recente fixatie op deze fundamentele kwestie als een positieve ontwikkeling, vanuit de gedachte dat er nu eindelijk, na jaren van technocratische discussies over begrotingsregels en melkquota, in Europa iets op het spel staat wat Europeanen raakt, opwindt en bij Europa betrekt.
Bocht van Wilders
Tot mijn verdriet slaag ik er niet in om haar optimisme te delen.
Het is waar dat er een nieuw schisma door Europa trekt langs de lijnen die zij schetst, waarbij moet worden opgemerkt dat het anders dan de eerdere dichotomieën tussen noordelijke en zuidelijke lidstaten of tussen het oosten en het westen van de Unie een tweestrijd behelst die ook binnen de grenzen van alle afzonderlijke lidstaten wordt uitgevochten, maar in feite komt de nieuwe tweedeling erop neer dat de democratische rechtsstaat, die lange tijd niet als zodanig werd uitgedaagd, thans ter discussie wordt gesteld.
Zo’n aanval op de fundamenten van onze vrijheid mag goed zijn voor de kijkcijfers, zoals De Gruyter verheugd constateert, maar desondanks zou ik liever willen dat een dergelijke discussie niet nodig was.
Ik prefereer een saai Europa boven een Europa waarin grote opwinding heerst omdat de fundamenten van de democratische rechtsstaat opeens op losse schroeven staan.
Wat nieuw is, is dat de politici en de politieke partijen die een populistische agenda hebben en die de instituties van de democratische rechtsstaat eerder als een obstakel dan als een verworvenheid beschouwen, er niet langer voor pleiten dat hun land uit de Unie treedt.
De brexit inspireert niet langer tot navolging. Iedereen snapt dat een geïsoleerd land machteloos staat in de grote, boze wereld.
Populisten begrijpen dat zij binnen de Europese Unie een grotere invloed kunnen uitoefenen dan erbuiten.
De Italiaanse premier Giorgia Meloni, die ooit rabiaat voor uittreding pleitte, is een trouwe Europese partner geworden.
In Nederland heeft Geert Wilders deze week zijn verkiezingsprogramma gepresenteerd voor de Europese verkiezingen van 6 tot 9 juni aanstaande en daarin heeft hij de nexit geschrapt als programmapunt.
Ook Orbán, die zijn lidmaatschap van de Unie vooral misbruikt om dwars te liggen, zou wel gek zijn om uit de Unie te treden en daarmee zijn macht om te kunnen dwarsliggen te verspelen.
De eurosceptici van voorheen willen Europa nu van binnenuit veranderen.
Daarmee is de politieke stroming die gekenmerkt wordt door argwaan jegens de instituties van de democratie en de rechtsstaat, die voorheen een alternatief wilde creëren voor de Europese Unie, thans een stem geworden in het Europese discours.
Slowaakse stroman
Maar het gevecht tussen de geschokte traditionele democraten, die hechten aan hun constituties en procedures, en de ontketende populisten, die de democratie in naam van de democratie willen transformeren in de alleenheerschappij van de gezonde volkswil waarvan zij de spreekbuis pretenderen te zijn, wordt op nationaal en zelfs op lokaal niveau uitgevochten.
In Polen gaat de strijd tussen de nationalistisch-conservatieve PiS-partij van Jaroslaw Kaczynski en de pro-Europese coalitie onder leiding van Donald Tusk.
Nadat de PiS-partij vanaf 2015 had geregeerd en de rechtsstaat had afgebroken, won de coalitie van Tusk in oktober van 2023 de verkiezingen. De regering-Tusk probeert de rechtsstaat nu te herstellen.
Maar bij de lokale en regionale verkiezingen van afgelopen zondag 7 april wonnen de kandidaten van Kaczynski overal, behalve in de grote steden, waar er in Polen niet zo veel van zijn. Vooral de coalitiegenoten van Tusk leden gevoelige verliezen.
Kaczynski citeerde Mark Twain: “De berichten over mijn dood zijn sterk overdreven.”
Eén dag eerder, op zaterdag 6 april, vond de beslissende tweede ronde plaats van de presidentsverkiezingen in Slowakije.
Dat land wordt sinds 25 oktober 2023 geregeerd door een coalitie onder leiding van de rechtse populist Robert Fico, die de verkiezingen had gewonnen omdat zijn vriend en voorbeeld Viktor Orbán grote aantallen vluchtelingen naar Slowakije had gedirigeerd om het Slowaakse electoraat te sensibiliseren voor Fico’s anti-migratieagenda.
Sindsdien is Fico samen met Orbán Poetins meest uitgesproken bondgenoot in Europa.
Wat bij de presidentsverkiezingen van afgelopen zaterdag op het spel stond, was de vraag of premier Fico erin zou slagen om een partijgenoot tot staatshoofd te laten kiezen en daarmee een van de laatste institutionele obstakels voor zijn antidemocratische en pro-Russische agenda uit de weg te ruimen.
Dat is gelukt. Zijn stroman Peter Pellegrini versloeg zijn rivaal Ivan Korčok met een overtuigende marge.
In Turkije leed het autoritaire regime van Recep Tayyip Erdogan daarentegen een gevoelige nederlaag bij de lokale verkiezingen van 31 maart jongstleden.
In Istanbul won Ekrem Imamoglu, het gezicht van de oppositie, met een voorsprong van ruim een miljoen stemmen.
Ook in andere grote steden als Ankara en Izmir wonnen de kandidaten van de oppositie. Het was de grootste nederlaag voor de partij van Erdogan in de afgelopen twee decennia.
“De Turkse democratie heeft wederom haar volwassenheid getoond”, zei Erdogan in een reactie op de uitslagen.
“We erkennen geen enkele macht boven de wil van het volk.”
Ondanks deze nobele woorden werd twee dagen later de vers gekozen Koerdische burgemeester van de stad Van in het oosten van Turkije afgezet ten gunste van een partijgenoot van Erdogan.
Ook na de lokale verkiezingen van 2019 waren democratisch gekozen burgemeesters van Koerdische origine al vervangen door zogenoemde kayyum, door de regering aangestelde curatoren.
Beeld NurPhoto via Getty Images
Premier Giorgia Meloni van Italië heeft tijdens de afgelopen weken op een soortgelijke wijze haar macht doen gelden op een lokaal niveau, maar anders dan Erdogan, die achteraf een nederlaag ongedaan heeft gemaakt, probeert zij een nederlaag te voorkomen door van tevoren in te grijpen.
De stad Bari heeft een linkse burgemeester. Hij heet Antonio Decaro en hij is ongemeen populair vanwege zijn effectieve en moedige strijd tegen de maffia.
Op 8 en 9 juni aanstaande worden er, simultaan met de Europese verkiezingen, lokale verkiezingen gehouden in Bari.
Decaro kan niet herkozen worden, want hij heeft al twee mandaten als burgemeester gediend, maar hij is van plan om zijn populariteit in Zuid-Italië te verzilveren als gezicht van de linkse lijst voor het Europees Parlement.
En wat doet Meloni om dit te voorkomen?
Zij heeft Decaro en zijn gemeentebestuur afgezet op verdenking van collaboratie met de maffia, en de stad Bari onder curatele gesteld. Het is even cynisch als schaamteloos.
Bovendien versnelt zij alle vereiste procedures om voor elkaar te krijgen dat Decaro nog vóór 8 juni formeel in staat van beschuldiging wordt gesteld en daarmee uitgesloten is van deelname aan de verkiezingen.
Laster en smaad
In Bari vond een massale betoging plaats tegen deze poging tot aanranding van de democratie.
Daar verscheen Luciano Canfora, een gerenommeerd filoloog en historicus, geliefd en gerespecteerd auteur van tientallen geleerde studies over de oudheid en essays over de actualiteit, waaronder zijn onlangs verschenen boek Il fascismo non è mai morto (‘Het fascisme is nooit gestorven’, Bari, Edizioni Dedalo, 2024).
Ondanks zijn hoge tal van jaren hees hij zijn fragiele gestalte op het podium, waar hij steunend op zijn wandelstok de verontwaardiging van de burgers van Bari verwoordde en ten overvloede waarschuwde voor de antirechtsstatelijke en antidemocratische agenda van Meloni.
De dag daarna heeft zij het Openbaar Ministerie de opdracht gegeven om Luciano Canfora te vervolgen wegens laster en smaad.
Bij het symposium over Europa in het Noord-Brabants Museum in Den Bosch bleek tijdens de discussie hoe verleidelijk het is om de nieuwe, pro-Europese attitude van Giorgia Meloni te verwarren met een democratische gezindheid.
Op grond van het feit dat zij zich in Europa weet te presenteren als een coöperatieve partner, ook als het aankomt op steun van Oekraïne, meenden verschillende vragenstellers de conclusie te mogen trekken dat de regeringsverantwoordelijkheid haar mild, gematigd en verantwoordelijk heeft gemaakt.
Maar evenals de Romeinse god Janus heeft zij twee gezichten.
Haar redelijkheid op buitenlandse podia verhult de grimmigheid waarmee zij in het binnenland de democratische rechtsstaat ontmantelt.
Dat zij braaf meedoet aan de coalitie tegen Poetin, betekent niet dat zij een bondgenoot is van de vrijheid.
Als op dit moment in Europa een gevecht plaatsvindt tussen enerzijds de oude, vertrouwde, inefficiënte, pluriforme, democratische kakofonie – die decennialang garant heeft gestaan voor onze vrijheid – en anderzijds de autocratische bestuursmodellen die hun aantrekkingskracht ontlenen aan hun belofte van efficiëntie, dan kan er geen twijfel over bestaan dat Giorgia Meloni aan de kant staat van hen die de verworvenheden van de democratische rechtsstaat als een obstakel voor hun ambities beschouwen.
Maar deze strijd wordt vooral binnenlands en lokaal uitgevochten en niet op Europese podia.
Lees ook
Klik hier of op de hyperlink hieronder en vind andere berichten van
Bron: De Morgen