De onvrede van kiezers in Saksen en Thüringen over de liberale democratie is geen gevolg van het feit dat zij, als inwoners van de voormalige DDR, tot 1990 geen democratie hebben gekend, schrijft Ilja Leonard Pfeijffer. Dat ze nu op extreme partijen stemmen die met Hitler dan wel met Lenin dwepen, komt voort uit hun teleurstelling in de Duitse eenwording en het neoliberale kapitalisme.
‘Zij houden ons een spiegel voor.’
Ilja Leonard Pfeijffer – De Morgen
‘Neen, de liefde voor autocratie zit niet in het Oost-Duitse DNA. De verklaring voor het electorale succes van de extremen zit elders’
Ilja Leonard Pfeijffer
Het gebeurde niet zo heel lang geleden dat mij werd gevraagd wat mijn visie was op leesbevordering. Hoe konden we tieners en jongeren weer aan het lezen krijgen? Gelukkig had ik daarover nagedacht.
“We moeten het lezen verbieden”, zei ik.
“Je zult zien hoe gretig tieners in het geniep boeken gaan verslinden, als hun ouders, opvoeders en leraren met hun morele superioriteit onder voortdurende verwijzing naar de gevaren van de literatuur een streng verbod uitvaardigen op lezen.”
Afgelopen zondag 1 september vonden in Duitsland verkiezingen plaats voor de deelstaatregeringen van Saksen en Thüringen.
In beide deelstaten behaalde de extreemrechtse partij Alternative für Deutschland (AfD) meer dan 30 procent van de uitgebrachte stemmen.
In Thüringen werd AfD daarmee met afstand de grootste partij. In Saksen werd de partij tweede, vlak achter CDU en ver voor alle andere partijen.
Alsof deze schok nog niet groot genoeg was, was er in beide deelstaten eveneens sprake van een spectaculaire winst voor het extreemlinkse Bündnis Sahra Wagenknecht (BSW), een postcommunistische partij, die in Saksen 11,8 procent van de stemmen behaalde en in Thüringen 15,8 procent, waarmee zij de coalitiepartijen van de zittende Bondsregering ver voor bleef.
Sterk leiderschap
De uitersten van het politieke spectrum vinden elkaar in hun afkeer van de status quo.
Beide partijen zijn extremistisch vanwege hun afkeer van het liberalisme en vooral vanwege hun geringe vertrouwen in de democratie.
Beide partijen formuleren een nostalgisch antwoord op de onzekerheden die de globalisering veroorzaakt. Zij werpen zich op als spreekbuis van het verlangen naar twintigste-eeuwse ideologieën van sterk leiderschap.
AfD profileert zich als erfgenaam van het nazisme, terwijl BSW het ouderwets centraal geleide communisme verheerlijkt.
Bovendien zijn beide partijen het eens over twee concrete programmapunten.
- Zij zijn tegen migratie
- Zij zijn tegen steun aan Oekraïne in de oorlog tegen Rusland
Analisten zijn het erover eens dat het met name deze twee issues zijn geweest die veel weerklank hebben gevonden bij het electoraat.
Bijna alle landen van Europa hebben te maken met extreemrechtse politieke partijen die in opmars zijn, maar extreemrechts in Duitsland is extremer dan elders
In zekere zin is de uitslag in Thüringen en Saksen een kopie van de uitslag van de Franse parlementsverkiezingen van 30 juni en 7 juli jongstleden, waarbij de onvrede van een groot deel van het electoraat over de status quo werd vertaald in de verwachte overwinning van het extreemrechtse Rassemblement national, die overigens minder groot was dan werd gevreesd en die een onverwacht contrapunt kreeg in de vorm van een eclatant verkiezingsresultaat voor de linkse alliantie Nouveau Front populaire met de extreemlinkse partij La France insoumise van Jean-Luc Mélenchon als dominant ingrediënt.
Ook in Frankrijk werden beide winnaars gekenmerkt door een kritische houding ten opzichte van migratie en ten opzichte van westerse steun aan Oekraïne.
In het geval van het Rassemblement National is dat een understatement. Maar ook Mélenchon is zo xenofoob als hem electoraal uitkomt en hij heeft zijn dikwijls expliciet uitgesproken sympathie voor het Rusland van Poetin pas sinds de Russische invasie van Oekraïne in 2022 ingeruild voor een ambigue, pseudo-pacifistische houding.
In Duitsland is alles altijd veel serieuzer, omdat Duitsland een serieuzere geschiedenis heeft dan andere landen.
Dit vindt zijn weerslag zowel in de stellingnamen van de beide anti-establishment partijen die bij de deelstaatverkiezingen hebben gewonnen als in de manier waarop deze overwinning te duiden is.
Roemrijke Duits verleden
Bijna alle landen van Europa hebben te maken met extreemrechtse politieke partijen die in opmars zijn, maar extreemrechts in Duitsland is extremer dan elders.
De deelstaatbureaus voor de bescherming van de grondwet van Saksen, Saksen-Anhalt en Thüringen hebben na observatietrajecten van meerdere jaren onafhankelijk van elkaar geconcludeerd dat AfD “zonder enige twijfel rechtsextremistisch” te noemen is, standpunten uitdraagt die ingaan tegen de democratische rechtsstaat en “ongrondwettelijke doelen” nastreeft.
Dit zou een reden kunnen zijn om AfD als politieke partij te verbieden. De Bondsdag zou moeten besluiten om die procedure in gang te zetten.
Zegspersonen van AfD reageerden op de grondig onderbouwde conclusies van de deelstaatbureaus voor de bescherming van de grondwet door dat instituut dat de democratie waarborgt aan te vallen en te zeggen dat “bescherming van de grondwet kennelijk verworden is tot bescherming van de regering”.
Het gezicht van AfD is Björn Höcke, die elke vorm van interne discussie de kop indrukt en de partij heeft omgevormd tot een monolithische sokkel voor zichzelf.
Extreemrechtse partijen in heel Europa huldigen standpunten die in meerdere of mindere mate uitnodigen tot vergelijkingen met het fascisme of het nazisme, maar waar extreemrechtse leiders elders in Europa de neiging vertonen om boos te worden wanneer zij voor nazi’s of fascisten worden uitgemaakt, worden deze parallellen met het gewelddadige verleden uitgerekend in Duitsland doelbewust benadrukt door partijleider Höcke van AfD.
- Hij heeft het Duitse schuldgevoel en de schuldbewuste herdenkingscultuur bekritiseerd.
- Hij pleit voor hernieuwde trots op het roemrijke Duitse verleden.
- Hij heeft het een groot probleem genoemd dat Hitler als het absolute kwaad wordt beschouwd.
- Hij doorspekt zijn redevoeringen met klassieke antisemitische stereotyperingen en hele en halve citaten van beroemde uitspraken van nazikopstukken.
Höcke is tot twee keer toe door de deelstaatrechtbank van Thüringen in Halle veroordeeld voor het gebruik van de in Duitsland verboden nazistische SA-leuze ‘Alles für Deutschland’ tijdens een campagne toespraak.
Ook de andere winnaar van de verkiezingen flirt met de twintigste-eeuwse historie van Duitsland.
Sahra Wagenknecht, die evenmin als haar tegenpool Björn Höcke gecharmeerd is van democratische, interne partijdiscussies en die de partij die ze haar naam heeft gegeven leidt als de communistische dictators die zij bewondert, is een geschoolde leninist, die net als haar fascistische spiegelbeeld van AfD een dictatuur van de meerderheid nastreeft.
Zij beschouwt de DDR-leiders Erich Honecker en Walter Ulbricht als haar grote voorbeelden.
De vraag waarom het electoraat juist in Saksen en Thüringen gevoelig is gebleken voor de nostalgische boodschap van neonazi’s en neocommunisten, kan niet worden beantwoord zonder begrip van de geschiedenis.
Saksen en Thüringen zijn de twee zuidelijke deelstaten van de voormalige DDR.
Analisten wijzen erop dat de inwoners van de DDR tot 1990 geen democratie hebben gekend, met uitzondering van enkele jaren tijdens de Weimarrepubliek.
Het feit dat zij erfgenamen zijn van een autocratisch systeem, zou hun voorkeur voor antidemocratische partijen verklaren.
Bovendien werden het onderwijssysteem en de cultuur van de DDR gekenmerkt door antiamerikanisme en een oriëntatie op Rusland.
Dit zou begrijpelijk maken waarom zij ook nu nog geneigd zijn de kant van Rusland te kiezen en de oorlog in Oekraïne te interpreteren als een gevolg van Amerikaanse provocaties.
Deze verklaring is met zekerheid veel te simpel. Het is eerder andersom.
Juist omdat het regime van de DDR van bovenaf haat jegens Amerika en bewondering voor Rusland oplegde aan de bevolking, ontwikkelden de inwoners een diepe weerzin jegens Rusland en een grenzeloze fascinatie voor alles wat met Amerika te maken had.
De verplichte lessen Russisch waren het meest gehate schoolvak. Er was een mateloze, stiekeme bewondering voor Amerikaanse muziek en jeugdcultuur. Men verzamelde lege Amerikaanse blikjes en stickers.
In een interview met de Nederlandse krant NRC zegt de historicus Ilko-Sascha Kowalczuk:
“Als West-Duitsers naar Oost-Duitsland kwamen met allerlei stickers op hun auto, waren die er op de terugweg meestal af.”
De Duitse eenwording in 1990 hield voor de inwoners van Oost-Duitsland de belofte in dat zij eindelijk deel zouden uitmaken van de democratische, liberale, Amerikaanse invloedssfeer die zij al die jaren in het geniep hadden bewonderd.
Vierendertig jaar later zijn zij diep teleurgesteld in hun verwachtingen. Omdat zij het idee hebben dat beloften niet zijn waargemaakt en dromen zijn verraden, stemmen zij massaal voor twee partijen die zich openlijk tegen de liberale democratie en tegen Amerika keren.
Het is niet zo dat de indoctrinatie van het DDR-regime heden ten dage nog steeds doorwerkt en dat dat de verkiezingsuitslag verklaart, zoals ik vele duiders heb horen beweren.
De houding van de kiezers van Saksen en Thüringen is eerder te vergelijken met de recalcitrantie van tieners die je met het geweld van leesbevordering boeken door de strot wilt duwen.
Zoals zij ten tijde van de anti-Amerikaanse staatsideologie van de DDR uit protest dweepten met Amerika, zo stemmen zij nu uit protest tegen de liberale, pro-Amerikaanse democratie die zij als de hedendaagse staatsideologie ervaren.
Zoals zij eerder Amerika bewonderden omdat dat verboden was, zo bewonderen zij nu Rusland omdat dat door de mainstreampartijen ongemakkelijk wordt gevonden.
De kiezers in Saksen en Thüringen hebben een scherper oog voor de misstanden van het neoliberale kaptalisme dan wij, oudgedienden
De onvrede over het verraad aan de beloften van de eenwording, die in de praktijk neerkwam op een annexatie door het Westen, is een teleurstelling in de zegeningen van het neoliberale kapitalisme.
In dat opzicht zijn de burgers van de voormalige DDR precies zoals wij allen, met dat significante verschil dat zij niet zo lang geleden nog geloofden in de droom dat alles anders zou worden.
Anders werd het, maar het visioen van vrijheid, dat vooral inhield dat iedereen ongelimiteerde toegang zou verkrijgen tot de glimmende producten van de westerse consumptie maatschappij, is verbrijzeld door de realiteit van toenemende ongelijkheid, waarin sommigen vrijer zijn dan anderen.
Wij hadden hun dat bij voorbaat kunnen vertellen en misschien hebben wij dat ook wel gedaan, maar voor hen is de droom zo recent dat de kater des te heviger is.
Vervolgens is het voor volksmenners niet al te moeilijk om buitenlanders de schuld te geven van die kater.
Omdat de droom destijds verbonden was met de belofte van democratie, hebben zij met de droom het geloof in de democratie verloren.
Zij houden ons een spiegel voor. Zij zijn de nieuwkomers, die een scherper oog hebben voor de misstanden dan de afgestompte oudgedienden die wij zijn. En zij hebben gelijk met hun diagnose.
Het neoliberalisme, dat hun nog niet zo lang geleden als panacee voor al hun problemen werd aangesmeerd, is een onrechtvaardig en falend systeem.
Helaas misbruiken populisten hun terechte diagnose als een aanleiding om hen te verleiden te geloven dat de klok kan worden teruggedraaid naar een tijd in het Duitse verleden waarin al deze problemen nog moesten worden uitgevonden.
Lees ook
Klik hier of op de hyperlink hieronder en vind andere berichten van
Bron: De Morgen