Volgens Ilja Leonard Pfeijffer is het democratisch debat tegenwoordig zo ontspoord, dat ‘brandblussers en pyromanen elkaar de schuld in de schoenen schuiven van de deplorabele staat waarin het huis zich bevindt.’ In dit essay fileert hij de morele verwarring die zo’n valse symmetrie veroorzaakt.
Ilja Leonard Pfeijffer – De Morgen
5 april 2025
Leestijd: 9 min
Binnenkort zijn er lokale verkiezingen in Genua. De verkiezingscampagne is in volle gang en in dat kader was ik afgelopen maandag te gast op een intiem, besloten aperitivo elettorale, dat mijn schoonmoeder bij haar thuis had georganiseerd voor Ilaria Cavo, de kandidate voor het viceburgemeesterschap van de rechtse coalitie.
Wat ik zojuist heb gezegd, is raar. Het is niet zozeer merkwaardig dat ik daar was, want ik ben graag te gast bij mijn schoonmoeder, en het is in Italië evenmin opmerkelijk dat de verkiezingscampagne zich voor een groot deel afspeelt in de beslotenheid van elegante salons, waar invloedrijke genodigden worden gefêteerd, van wie kan worden verwacht dat zij per persoon niet één, maar tientallen of honderden stemmen garanderen.
Wat wel raar is, is dat mijn schoonmoeder zich heeft ingezet voor een kopstuk van het rechtse blok.
Zij is de dochter van advocaat Isetta, de beste vriend van Sandro Pertini, verzetsheld en oud-president van Italië, het geliefde en onaantastbare boegbeeld van de socialisten, bij wie zij als meisje op schoot heeft gezeten.
Zij is naar hem vernoemd, want zij heet Sandra. De pijp van Pertini ligt op een dressoir in haar keuken. Zij is van socialistische adel, als ik dat zo mag uitdrukken.
Maar zij is ook een vriendin van Ilaria Cavo, met wie zij in het verleden meermaals heeft samengewerkt, en in haar elegante presentatiespeech benadrukte zij dat haar steun voor haar de mogelijke ideologische verschillen overbrugt en zijn fundament vindt in vertrouwen in de persoon, hetgeen mij, in weerwil van de 19de-eeuwse ambiance van goedgeklede bourgeoisie, trof als een hypermoderne redenering, want in onze hedendaagse democratieën zijn persoonlijkheden beslissender dan verkiezingsprogramma’s.
Brandend huis
Met de fatsoenlijke rechtse burgers, die zich tegoed deden aan geselecteerde wijnen en hapjes, waren ook een paar fatsoenlijk ogende extreemrechtse onverdraagzamen meegekomen.
Ik raakte op een gegeven moment in gesprek met een ouder echtpaar, dat beleefd naar mijn literaire activiteiten informeerde.
Toen ik zei dat de Italiaanse vertaling van mijn roman Alkibiades binnenkort uitkomt, raakte de heer geïnteresseerd. Hij vroeg mij waarom dat personage mijn belangstelling had.
Ik legde uit dat Alkibiades een protagonist was in een periode waarin de Atheense democratie in verval raakte, dat de symptomen die in die tijd op dat verval wezen voor ons vandaag de dag angstaanjagend herkenbaar zijn en dat de historische roman in feite over uiterst actuele ontwikkelingen gaat.
Het is een boek dat wil waarschuwen voor de ondergang van onze democratie.
Het oudere echtpaar was het volledig eens met mijn risicoanalyse. Ook volgens hen loopt de democratie groot gevaar.
“Kijk bijvoorbeeld alleen al naar wat er vandaag in Frankrijk is gebeurd”, zei zij.
“Marine Le Pen is veroordeeld en uitgesloten van deelname aan de verkiezingen.”
“Net als in Amerika”, zei hij. “Daar zie je hetzelfde. Ongekozen rechters proberen bij voortduring het beleid van Trump te saboteren.”
“Het is de binnenlandse vijand”, zei zij.
“Precies zoals J.D. Vance dat zei in München. The enemy within maakt onze democratie kapot.”
Het is alsof brandstichters en brandweermannen voor een brandend huis met elkaar in gesprek raken en het roerend met elkaar eens zijn in hun analyse dat het huis naar alle waarschijnlijkheid zijn beste tijd heeft gehad.
Maar zelfs deze vergelijking doet geen recht aan de absurditeit van de situatie.
Het is alsof de blussers en de pyromanen elkaar de schuld in de schoenen schuiven van de deplorabele staat waarin het huis zich bevindt, waarbij de brandweer de vernietigende kracht van het vuur als oorzaak ziet, terwijl de brandstichters de aandacht vestigen op de enorme waterschade.
De democratische legitimatie waarop een volksvertegenwoordiger kan bogen, geeft hem of haar de mogelijkheid om via de geëigende procedures de wet te veranderen, maar het biedt geen vrijbrief om de wet te overtreden
Het is zoals bij de Amerikaanse verkiezingen van 5 november vorig jaar, waarbij zorgen over de staat van de democratie volgens alle opiniepeilers veruit het belangrijkste issue vormden in de ogen van het electoraat, maar waarbij die bezorgdheid zowel leefde onder kiezers die Trump als een gevaar zagen als onder hen die meenden dat hij in 2020 van zijn overwinning was beroofd.
Zowel zij die de democratie aanvallen als zij die haar verdedigen, beschouwen zichzelf als de verdedigers van de democratie en de anderen als haar grootste bedreiging, omdat zij een andere definitie van democratie hanteren.
Voor de ene groep is de democratie een per definitie nimmer volmaakt systeem van instituties en rechtsstatelijke garanties waarbinnen dient te worden gestreefd naar een evenwicht tussen alle deelbelangen.
Terwijl de andere groep haar definieert als een dictatuur van de meerderheid, waarbij de winnaar van de verkiezingen het mandaat heeft om de instituties en de rechtsstaat uit naam van het volk te negeren, te overrulen of te ontmantelen.
Duizelingwekkend tempo
Maar dat beide definities even goed in woorden zijn uit te drukken, wil niet zeggen dat zij gelijkwaardig zijn.
De tweede definitie leidt onherroepelijk tot destructie van de democratie uit naam van de democratische meerderheid, tot aantasting van het gelijkheidsideaal dat door de rechtsstaat wordt gewaarborgd, tot dictatoriale willekeur en tot tirannie.
De aanvankelijk voorbeeldig democratisch gelegitimeerde dictators in wier naam Europa in het midden van de vorige eeuw werd verwoest, vormen een krachtig historisch exemplum voor de gevaren van deze vervormde opvatting over het wezen van de democratie.
Toen Charles de Montesquieu in 1748 een staatsbestel ontwierp dat een alternatief voor en een garantie tegen absolutisme wilde bieden, formuleerde hij het principe van de trias politica.
De door hem noodzakelijk verklaarde scheiding van de wetgevende, de uitvoerende en de rechterlijke macht heeft zich sindsdien bewezen als fundament van de evenwichtige democratische rechtsstaat.
Maar in de polarisatie tussen de pyromanen en de brandblussers is ook dit principe van de scheiding der machten onderhevig aan tegengestelde interpretaties.
Volgens de klassieke zienswijze is het feit dat een invloedrijke politica als Marine Le Pen is veroordeeld voor bewezen wetsovertredingen een demonstratie van de kracht van het principe van de trias politica, omdat dit vonnis bevestigt dat niemand boven de wet staat en omdat het een demonstratie is van de corrigerende taak van de rechterlijke macht ten opzichte van een vertegenwoordigster van de wetgevende macht.
Maar zij en haar aanhangers spreken over een politiek proces en achten het een grove schending van de trias politica dat een ongekozen rechter zich uitspreekt over een parlementariër, die beschikt over een mandaat van het volk.
Wederom zijn deze beide interpretaties niet gelijkwaardig.
De democratische legitimatie waarop een volksvertegenwoordiger kan bogen, geeft hem of haar de mogelijkheid om via de geëigende procedures de wet te veranderen, maar het biedt geen vrijbrief om de wet te overtreden.
De rechter handhaaft de wetten die door de volksvertegenwoordiging zijn aangenomen en straft overtreders van die wetten, ook als zij volksvertegenwoordigers zijn.
Het is wrang dat de Verenigde Staten van Amerika, die de trias politica van Montesquieu in 1787 als eerste natie op aarde in hun grondwet verankerden, sinds het aantreden van het regime van Donald Trump in duizelingwekkend tempo het afschrikwekkendste voorbeeld zijn geworden voor de gevaren die gepaard gaan met een verstoring van het evenwicht tussen de drie machten.
Voor sommigen is het het toppunt van democratie om de democratie uit naam van de democratie te ontmantelen
Ik zou dit ook iets kwaadaardiger kunnen formuleren.
Voor een politicus met absolutistische ambities vormt de scheiding der machten het obstakel dat als eerste moet worden geslecht.
Trump heeft als leider van de uitvoerende macht de wetgevende macht buitenspel gezet door bij decreet te regeren, waarbij nadrukkelijk dient te worden opgemerkt dat zijn partijgenoten, die in beide huizen van het parlement een meerderheid hebben, dit laten gebeuren.
Tevens investeert hij er veel energie in om de rechterlijke macht onder controle te brengen.
Tijdens zijn eerste termijn had hij zich al weten te verzekeren van een conservatieve meerderheid in het federale hooggerechtshof.
Op 8 februari, 18, 20, 21 en 23 maart viel hij verschillende individuele rechters aan.
Op 8 februari, 9, 22 en 27 maart bedreigde hij de openbare aanklagers en rechters die hadden meegewerkt aan rechtszaken tegen hem.
Op 9 februari claimde hij dat de president absolute macht heeft over het juridische systeem.
Op 14 februari dwong hij een rechter om een zaak tegen de burgemeester van New York te seponeren.
Op diezelfde dag ontsloeg hij achttien immigratierechters.
Op 15 februari verklaarde hij dat hij als zelfverklaard redder van het land boven de wet staat.
Op 16 februari vroeg hij het hooggerechtshof om een vonnis van een lagere rechtbank terug te draaien en op 13, 24 en 26 maart deed hij vergelijkbare verzoeken.
Op 14 maart stelde hij de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht ter discussie.
Op 15 maart legde hij een vonnis naast zich neer.
Op 17 en 24 maart weigerde hij zich te verantwoorden voor rechters die vragen hadden over zijn immigratiebeleid.
Een wonder
Deze week nog, op 1 april, vonden er verkiezingen plaats voor een van de zeven zetels in het hooggerechtshof van Wisconsin, waarbij Elon Musk de conservatieve kandidaat met een massieve miljoenendonatie had ondersteund en zelfs geld had beloofd aan kiezers die een selfie konden overleggen met de juiste stem op hun stembiljet.
Dat de liberale kandidate desondanks won, mag een wonder heten.
Voor sommigen is het het toppunt van democratie om de democratie uit naam van de democratie te ontmantelen.
Trump heeft intussen al laten weten dat hij geen grap maakte toen hij openlijk speculeerde op een derde termijn, die krachtens het 22ste amendement op de grondwet onwettig zou zijn.
In de gentlemen’s clubs van de Republikeinse partij heeft niemand het nog over principes of recht, en terwijl men zich tegoed doet aan geselecteerde wijnen en hapjes, scharen de partijbonzen zich zwijgend achter de persoon die hun deze buitenkans op zelfverrijking verschaft.
Als wij dat echt willen, verzinnen ze daar ook een definitie van de democratie bij die dat rechtvaardigt.
Maar hoewel alles een mening is tegenwoordig, zelfs de feiten, bestaat er een verschil tussen brandblussers en pyromanen.
Er bestaat een verschil tussen goed en kwaad.
NYT / Mauricio Lima
Lees ook
Klik op de hyperlinks hieronder
en vind andere berichten van
Bron: De Morgen