In Voornamelijk vrouwen schrijft Connie Palmen over – welja – voornamelijk schrijfsters, die ze elk bewondert om een specifieke eigenschap. Tel die bij elkaar op en je komt uit bij de schrijfster die Palmen zelf wil zijn.
Jozefien Van Beek – De Standaard
Identiteit, de creatie van een papieren personage, de macht van taal, het zijn thema’s die Connie Palmen al haar leven lang interesseren.
Ook in haar nieuwste essaybundel, Voornamelijk vrouwen, vormen ze de rode draad in de korte biografische schetsen van een aantal vrouwen – en Philip Roth.
Al in haar doctoraalscriptie schreef Palmen over het ‘Het weerzinwekkende lot van de oude filosoof Socrates’, die zelf zijn ideeën niet te boek wilde stellen. Hij wilde zichzelf bewaren zoals hij was en had daarom weerzin voor de weergave.
Maar als je jezelf niet op schrift stelt, dan zullen anderen het wel doen, en dan heb je geen vat meer op het narratief. Dus werd Socrates een personage in het verhaal van anderen.
Net daarom was Philip Roth – Palmen bewondert zijn opstandigheid – als de dood voor zijn eigen biografie.
‘Naarmate hij ouder werd kwam het schrikbeeld om onderwerp te worden van het gewantrouwde genre steeds dichterbij’, schrijft Palmen.
‘Het is alsof Philip Roth zich na het schrijven van Exit geest voorneemt om de biografie van Philip Roth niet zomaar uit handen te geven.’
Ze voegt toe: ‘Van de twee beste biografieën van Roth heb ik op z’n minst kortstondig vermoed dat hij ze zelf had geschreven.’
Het drama van de zondige vrouw
De eigenschap die Palmen bewondert in journalist en biograaf Janet Malcolm is meedogenloosheid. Schrijven gaat gepaard met morele dilemma’s.
‘Malcolms huiver en liefde voor het schrijven komen voort uit een zelfkritisch bewustzijn van de macht van het woord, van de verwoestingen die het in een leven kan aanrichten’, schrijft Palmen.
‘Ze weet dat de waarheid het verliest van een sterk verhaal als de harde feiten ontbreken, en ze weet ook dat zelfs harde feiten niets zijn zonder interpretatie.’
Palmen eigent zich – even meedogenloos als Janet Malcolm – in het tweede deel van Voornamelijk vrouwen de levens van vier vrouwen toe in het lange essay ‘De zonde van de vrouw’, dat in 2017 al apart verscheen als het Boekenweekessay.
In vier korte biografische schetsen gaat ze op zoek naar een verklaring voor het zelfdestructieve gedrag van Marilyn Monroe, Marguerite Duras, Patricia Highsmith en Jane Bowles.
In deze rake stukken komt de sterke verhalenverteller Palmen het meest naar boven, ze doen denken aan het beste werk van Katie Roiphe.
Palmen schrijft slim en ontroerend over het leven en de psyche van haar onderwerpen, en soms geeft ze tussendoor gevatte opmerkingen.
Zo schrijft ze over Marilyn Monroe: Monroe ‘wilde weten wie ze echt was.
“Ik ben bang dat ik een fantasieproduct ben,” zei ze over zichzelf. Ik ken vrouwen die het met minder zelfinzicht moeten doen.’
Monroe, Duras, Highsmith en Bowles groeien alle vier vaderloos op, hebben een complexe relatie met hun moeder, en kiezen een andere naam waarmee ze bekend werden.
‘Ze overschrijden de grenzen van de wellevendheid, van hun sekse, van de heersende moraal. Ze doen dit om vrij, soeverein en autonoom te zijn, om zichzelf de wet te kunnen stellen.
´Voor alle vier geldt wat Marilyn Monroe in haar laatste interview tegen een journalist zei:
“Als ik me aan alle regels had gehouden, had ik nooit iets bereikt.”’
Maar het drama van de zondige vrouw, zo schrijft Palmen, is ‘dat ze zich onderwerpt aan een strengere rechter dan God, namelijk aan zichzelf.’
Ze kiest vrijwillig voor de verbanning uit een voorgeschreven, huiselijk bestaan en straft zichzelf door trage zelfvernietiging met alcohol, drugs of zelfdoding.
Post-it
De zogenaamde zonde van de vrouw is het anders zijn, het verlangen naar een ànder leven, en het is volgens Palmen de zonde van alle schrijfsters:
‘Voor Virginia Woolf en voor alle vrouwelijke schrijvers is het oorspronkelijke drama juist het drama van hun oorspronkelijkheid, van de originaliteit van hun geest, de genialiteit van hun rede.
´De eigenheid van hun karakter en daardoor van hun taal, de onnavolgbaarheid van hun denken, alles wat hen apart zet, maakt van hen een buitenstaander, ongeschikt voor een gevaarloos, gewoon leven.’
Het is de autonomie die Palmen het meest bewondert in Virginia Woolf.
Woolf beweerde in haar beroemde essay ‘A room of one’s own’ dat een vrouw een eigen kamer, geld en ledigheid nodig heeft om schrijver te kunnen zijn, om zelfstandig te denken.
‘Het is al heel wat dat iemand eindelijk beweert dat zelfstandig denken een vermogen is dat je moet ontwikkelen’, schrijft Palmen, ‘dat het iets is waarvoor je ledigheid nodig hebt, waarvoor je de tijd en de ruimte moet nemen, dat het niet iets is wat je ’s ochtends even onder de douche doet, voordat je het ontbijt maakt voor de kinderen of naar je echte werk gaat. Denken is het werk.’
Denken is het werk. En schrijven natuurlijk. En schrijven eist zijn tol.
Philip Roth krabbelde in 2012 op een post-it: ‘The battle is over’ en plakte die op zijn computer.
‘De apologieën, aanmoedigingen en manifesten verraden hoe intensief, wezenlijk en eenzaam het leven als schrijver is geweest. Vreugde en last ineen, een vervulling die hem alles schonk, en alles van hem vroeg.’
In het essay ‘Het geluk van de eenzaamheid’, dat gepubliceerd werd in Palmens vorige essaybundel Het drama van de afhankelijkheid, en volgens Palmen het beste essay is dat ze ooit schreef, formuleert ze wat een goede roman is.
´Een schrijver moet bekende paden verlaten, breken met familie, in het onbekende duiken. Hij moet zichzelf búíten de groep plaatsen, er níét bij horen.’
Dat is het geluk – en ongetwijfeld ook de kwelling – van de eenzaamheid. Een geluk en kwelling die alle schrijfsters uit Voornamelijk vrouwen gekend hebben.
Nieuwe inzichten biedt Palmen in Voornamelijk vrouwen niet. Ze gaat aan de slag met dezelfde thema’s als in Het drama van de afhankelijkheid, maar maakt die concreet aan de hand van leven en werk van een aantal boeiende vrouwen.
Dat zorgt ervoor dat deze nieuwe essays misschien wat lichter wegen (ze verschenen eerder in kortere versies in De Volkskrant), maar het maakt ze tegelijkertijd wel prettiger om te lezen. Bovendien geven ze veel zin om het werk van de vrouwen – en die ene man – zelf te gaan (her)lezen.
Lees ook
- Tinneke Beeckman
Zelfkennis haal je niet uit een selfie - Jorn De Cock
Welke boeken leest u het best om te begrijpen wat in Israël gaande is - Stefan Hertmans en Arnon Grunberg
De essays - Leer jezelf kennen door literatuur en filosofie
Dit zijn de beste non-fictieboeken van het moment
Bron: De Standaard