Europa-correspondent Caroline de Gruyter stelt vast dat de aantrekkingskracht voor het Europese project zelden zo groot was. “Bij elke crisis komen de nationale leiders naar Brussel met de vraag: ‘Help ons uit de puree, want we redden het niet in ons eentje.’”
Caroline De Gruyter – De Standaard
“Als Europa zich krampachtig vasthoudt aan morele principes alleen, krijgt het niets meer voor elkaar in de wereld”
Caroline de Gruyter
Jarenlang moest Caroline de Gruyter vaststellen dat de aandacht voor Europa tanend was. Maar die tijd is definitief voorbij, stelt de Europa-watcher vast. Vooral Vladimir Poetin bracht ons dichter bij elkaar dan ooit.
“De oorlog in Oekraïne geeft ons een gevoel van ‘let’s stick together’. We worden met z’n allen van buitenaf bedreigd en dat leidt tot een gedeelde behoefte aan veiligheid en bescherming.
“Die oorlog brengt ons terug naar de fundamenten van de Europese Unie.
“Europa was van in het begin een veiligheidsproject: we wilden nooit meer oorlog tussen Duitsland en Frankrijk. Maar het ontstaan van de totalitaire Sovjet-Unie was een even belangrijke katalysator voor de Europese eenmaking.
“We hadden een gemeenschappelijke vijand die ons tot Europese samenwerking dwong.
“Na de val van de Berlijnse Muur is dat een tijd helemaal weggeweest: Oost- en West-Duitsers waren niet meer bang van elkaar en zelfs de Russen leken ineens heel aardig.
“Het was het toppunt van het vredesdividend; het idee dat Europa er was om oorlogen te vermijden, raakte in de vergetelheid. Velen dachten dat we op zoek moesten naar een nieuwe raison d’être.
“Het was de tijd dat er allerlei seminaries werden georganiseerd om een nieuw narratief voor Europa te zoeken.
“We wilden in die periode vooral dat Europa voor meer vrijheid en individuele ontplooiing zorgde. En daarnaast was Europa goed om de niet onbelangrijke maar oersaaie gemeenschappelijke belangen te regelen.
“De discussie over de visquota hield de Europese technocraten jarenlang bezig, maar kon de burger niet boeien. Welke kiezer kan zich met visquota identificeren?
“Net zomin als wij ooit wakker hebben gelegen van de zoveelste chemische richtlijn. De EU werd een ver-van-mijn-bedshow.”
Wie is Caroline de Gruyter?
- Zwolle, 1963.
- Studeerde taal en letterkunde aan de Universiteit Utrecht.
- Voormalig buitenlandredacteur en chef Buitenland van Elsevier Weekblad.
- Sinds 1994: correspondent bij NRC in Gaza, Jeruzalem, Brussel, Genève, Wenen, Oslo en nu weer Brussel.
- Momenteel Europa-correspondent en columnist voor NRC en columnist voor De Standaard en Foreign Policy.
- Medewerker van internationale denktanks als Carnegie Europa en European Council on Foreign Relations.
- Auteur van onder meer Je zult maar met iedereen ruzie hebben. Observaties over Europa (2022).
Die tijd is voorbij?
“Helemaal. Poetin viel Oekraïne binnen en dreigt ermee om EU-landen binnen te vallen. Nu beseffen we dat we Europa nodig hebben tegen nieuwe bedreigingen.
“Poetins Rusland is trouwens niet het enige gevaar dat op ons afkomt.
“Ook tegen covid, de Chinese economische pletwals en de zeven digitale techreuzen kun je als individuele lidstaat niets beginnen.
“Google is in staat om de Belgische of de Nederlandse markt in no time te vermorzelen, maar om de Europese Unie en haar markt van 450 miljoen inwoners kunnen de techreuzen niet zomaar heen.
“Europa draait behalve om visquota ook steeds meer om veiligheid, gezondheid en welvaartsbescherming. Steeds meer burgers beseffen dat. Zelfs de extreemrechtse populisten hebben dat nu door.”
Zijn Giorgia Meloni en Marine Le Pen nu plotseling pro-EU geworden?
‘Ze zijn van strategie veranderd. Nog niet zo lang geleden ging Le Pen tijdens een tv-debat met Emmanuel Macron ten onder omdat ze verkondigde dat ze uit de eurozone wou stappen.
“Macron veegde de vloer aan met haar argumentatie en won vrij gemakkelijk de presidentsverkiezingen.
“Die fout zal Le Pen niet meer maken.
“Ook Geert Wilders en de Oostenrijkse FPÖ beseffen dat de EU enorm belangrijk is geworden en springen op het podium.
“Ze willen het systeem van binnenuit veranderen. Dat is behoorlijk eng want ze doen dat met veel kabaal, met al hun overdrijvingen, oversimplificaties en fakenieuws.
“Tegelijk zorgen ze daarmee voor politiek drama waarvan veel burgers denken: Hé, er gebeurt daar eindelijk iets. Het wordt tijd dat ik de Europese politiek begin te volgen.
“Een democratie heeft ook nood aan politiek drama. Bij een steriele technocratie vallen de burgers in slaap.
“Dat blijkt ook uit de recente Eurobarometer waar 72 procent van de mensen aangeeft effectief te willen stemmen bij de komende Europese verkiezingen.
“Een cijfer dat sinds de eerste Europese verkiezingen van 1979 was gedaald, in 2019 voor het eerst omhoog ging, met een sprong van 20 procent, en nu waarschijnlijk weer omhoog gaat.
“Ik merk het ook tijdens mijn lezingen: de zalen zitten nokvol, dat is ooit wel anders geweest. Maar ook de intensiteit van die lezingen is toegenomen; aanwezigen stellen me fundamentele, superinteressante vragen.
- Moet Hongarije in de EU blijven of moeten we ze eruit schoppen?
- Hoe moet het verder met Oekraïne?
- Hoe moeten we het migratievraagstuk aanpakken?
- Moet ik binnenkort aandelen kopen in de Europese defensie-industrie?
“Europa wordt tegenwoordig in zijn waarde erkend.”
Burgers verwachten dat Europa voor veiligheid, defensie, gezondheid en welvaart zorgt. Dat is een enorme verantwoordelijkheid. Kan de EU die rol wel waarmaken?
“Europa is nooit ergens klaar voor en hobbelt altijd achter de feiten aan. Logisch als je met 27 achter het stuur zit.
“Dat maakt dat Europa het moeilijk heeft om vooruit te denken en een helder pad uit te stippelen. Maar dat alles verandert radicaal als zich een noodsituatie voordoet.
“De oorlog in Oekraïne, de vluchtelingencrisis van 2015, de covid-crisis: dan wordt Europa sneller en lenig.”
Europa wordt pas wakker in momenten van crisis?
“Founding father Jean Monnet heeft het ooit preciezer gezegd: ‘Europa wordt groter op momenten dat de nationale leiders niet meer weten wat ze moeten doen.’
“Op zulke momenten komen de nationale leiders naar Brussel met de vraag: ‘Help ons uit de puree, want we redden het niet in ons eentje.’ En dan zie je dat ze snel afspraken kunnen maken.
“Neem de besluiten die net na de Russische inval in Oekraïne zijn genomen: in amper vier dagen tijd besloten de Europese staats- en regeringsleiders dat:
- Oekraïense vluchtelingen de ontheemdenstatus kregen
- Ze in de EU mochten werken
- Hun kinderen hier onderwijs konden volgen
- Ze in ons zorgsysteem werden opgenomen
“Een totaal ander voorbeeld: door de oorlog in Oekraïne kwamen de Spaanse veeboeren vrijwel meteen in de problemen omdat die al hun veevoeder uit Oekraïne importeerden.
“Meteen kwamen de Europese ministers van Landbouw samen om ervoor te zorgen dat de veehouders via alternatieve kanalen aan voeder geraakten.”
De kans dat er na de verkiezingen van 9 juni meer uiterst rechtse politici in het Europees Parlement komen, is groot. Hoe zwaar zal dat de koers van de EU beïnvloeden?
“De christendemocratische Europese Volkspartij zal de grootste fractie blijven.
“Wat je nu al ziet, is dat de Europese christendemocraten aan het aftasten zijn met welke uiterst rechtse politici ze kunnen samenwerken en welke populisten off limits zijn.
“Extreemrechtse partijen die anti-Amerikaans, pro-Russisch en anti-EU zijn, worden compleet gemarginaliseerd en geïsoleerd.
“Maar als uiterst rechtse politici pro-Amerikaans en pro-Oekraïens zijn én de Europese instellingen respecteren, dan zijn zij voor de meeste centrumrechtse partijen wél salonfähig.”
Met Meloni als modelvoorbeeld?
“Inderdaad. Voor Meloni Italiaans premier werd, had zij maar één thema: ‘Stop de vluchtelingenboten!’ Dat was het enige wat ze kon schreeuwen.
“Maar toen ze premier werd, besefte ze al snel dat het geen zin heeft om op een Europese top te staan schreeuwen.
“Ze wierp zich op als pro-Oekraïens en omschreef de euro plotseling als ‘de grootste levensverzekering van Italië’.
“En, misschien wel het meest opvallende aan de herboren Meloni, ze ruilde haar ruwe anti-migratie-retoriek in voor een slimme aanpak.
“Als leider van een aankomstland aan de Middellandse Zee zocht zij contact met de leiders van noordelijke landen van eindbestemming: Duitsland, Nederland, Zweden.
“Al een kwarteeuw bikkelen de Noord-Europese lidstaten met Italië over een gemeenschappelijk migratiebeleid. De belangen stonden al die tijd lijnrecht tegenover elkaar: Italië zag de migranten aankomen maar liet ze oogluikend doorreizen naar Duitsland, Nederland, België, Zweden.
“Meloni was de eerste die de tegenstelling doorbrak.
“‘Onze belangen zijn gelijklopend’, zei ze.
“‘We willen allemaal minder migranten. Laten we samenwerken. We hebben elkaar nodig.’”
Met als gevolg dat de Nederlandse premier Mark Rutte, Commissie voorzitter Ursula von der Leyen én Meloni naar Tunesië trokken om een migratiedeal met dictator Kais Saied af te sluiten. Waarna Saied duizenden migranten terug richting woestijn joeg.
“Dat is zo, maar tegelijk verloopt het vluchtelingendebat iets minder gepolariseerd.
“Jarenlang was de tegenstelling tussen de rechtse ‘grenzen dicht’-nationalisten en de open kosmopolieten totaal.
“Maar nadat Poetin duizenden vluchtelingen uit het Midden-Oosten ‘als geopolitiek wapen’ op de Poolse en Finse grenzen had afgestuurd, beseften ook de kosmopolieten dat er iets moest gebeuren.
“Poetin gebruikte vluchtelingen als oorlogswapen, dat kon de EU niet zomaar laten gebeuren.
“Tegelijk werden ook de diehards van de gesloten grenzen-aanpak door de realiteit ingehaald. Ook hier bleek de Oekraïne-oorlog een gamechanger.
“Midden- en Oost-Europese landen bleken in staat om honderdduizenden Oekraïense vluchtelingen op te vangen.
“Oké, het gaat niet om Syrische moslimmannen maar vooral om christelijke vrouwen en kinderen. Dat doet niets af aan de enorme inspanningen van landen als Polen en Tsjechië.
“Plotseling merkten de Polen en de Tsjechen dat het geen sinecure is om zoveel getraumatiseerde mensen die een andere taal spreken op te vangen.
“Zij moesten een integratie-beleid optuigen en merkten ook al snel dat Oekraïners de enorme gaten op de arbeidsmarkt begonnen te vullen die door hun eigen braindrain naar het Westen was veroorzaakt.
“Polen en Tsjechië maakten kennis met de problemen én de voordelen van migratie.
“Zo groeide er tussen de Oost- en de West-Europese lidstaten meer empathie voor elkaars vluchtelingendilemma’s.
“We zijn toch een beetje dichter bij elkaar gekomen.”
En wat met de morele dilemma’s over verdrinkingen en pushbacks rond de Middellandse Zee?
“Iedereen begrijpt intussen dat we de zuidelijke grens nooit helemaal dicht krijgen en dat het geen zin heeft om miljarden te blijven pompen in Fort Europa.
“De smokkelroutes worden duurder en gevaarlijker en toch blijven mensen naar Europa komen.
“Het heeft geen zin om hier alleen maar de stok te hanteren, we zullen landen van herkomst en doorreislanden als Tunesië en Egypte ook wortels moeten aanbieden.”
Met die wortel bedoelt u dan een zak geld voor autoritaire leiders als Saied van Tunesië en Abdel Fatah al-Sisi van Egypte?
“Ja, maar Europa moet hier toch wel een beetje wakker worden.
“Als we alleen maar krampachtig aan onze morele principes vasthouden, krijgen we niks voor elkaar in de wereld. Meer nog: dan dreigt Europa nog meer invloed te verliezen.
“Kijk naar het Afrikaanse continent: de Chinezen stellen geen morele eisen maar bouwen wel bruggen en geven goedkope leningen.
“En de Russen beloven bepaalde Afrikaanse leiders militaire steun en bescherming.
“Voor we het goed en wel beseffen, zit heel Afrika in de zak van de Chinezen en de Russen.
“Je kan als Europeanen dan wel roepen ‘goed bestuur’, ‘democratie’ en ‘geen kinderarbeid’ maar als we die Afrikaanse leiders alleen maar een opgeheven vingertje kunnen bieden, zal het Europese verhaal in Afrika snel ten einde zijn. Die leiders eisen boter bij de vis.”
Wat bedoelt u daarmee?
“Ik heb het dan niet over ‘zakken geld’ maar over slimme maatregelen.
“Als Afrikaanse leiders een soepeler visabeleid eisen en nieuwe vormen van legale migratie, dan moeten wij die vraag inventief bekijken.
“Onze Europese economieën smeken om extra arbeidskrachten. Gaan we die via levensgevaarlijke rubberbootjes laten komen, of gaan we die mensen legale werk- en verblijfsvergunningen geven?
“Duitsland en Italië zijn daarmee aan het experimenteren.
“Zelfs Viktor Orban laat jaarlijks tienduizenden Thai en Filipijnen invliegen.
“Geen land schreeuwt dat van de daken, maar ze doen het allemaal wel.
“Waarom kunnen we geen heldere afspraken maken met Afrikaanse landen?
“We zouden Afrikaanse plukkers tijdelijke arbeidscontracten kunnen aanbieden van acht maanden.
“Als ze het jaar daarna opnieuw in Europa willen werken, krijgen ze voorrang in de visumprocedure. Zo zorg je ervoor dat zij terugkeren naar hun land van herkomst en organiseer je circulaire migratie.
“De volwassenwording van het migratiedebat, noem ik dat.”
Caroline de Gruyter is Europa-correspondent, standplaats Brussel.
Lees ook
Bron: De Standaard