‘De hele maatschappij schreeuwt: doe iets met die baarmoeder!’ Doortje Smithuijsen beschrijft in het pamflet Kapitalisme is seksisme hoe de ongelijkheid tussen mannen en vrouwen ingebakken zit in onze economie en in ons denken. ‘Alleen het ideaalbeeld van de mooie zorgende moeder verkoopt.’
Yannick Dangre – De Morgen
‘‘Het kapitalisme is gestoeld op eeuwige groei, en heeft steeds nieuwe werkkrachten nodig.
Lees: er moeten kinderen gekweekt worden.’Doortje Smithuijsen
Filosofe
Het is – bijna tien jaar na #MeToo – soms verleidelijk om te denken dat vrouwen vandaag evenveel kansen hebben als mannen.
Ook filosofe en journaliste Doortje Smithuijsen vertelt dat ze als twintiger in Amsterdam dacht dat het feminisme zijn taak wel ongeveer had volbracht.
“Ik had het idee dat ik one of the guys was en stevig aan mijn carrière kon werken terwijl ik in de liefde alles op mijn eigen tempo mocht uitzoeken.
“Tot ik 30 werd en de hele samenleving me plots begon te wijzen op het feit dat ik een baarmoeder heb en daar wat mee moest.
“Het is, om het met Simone de Beauvoir te zeggen, de leeftijd waarop je tot vrouw wordt gemaakt.”
Hoe merkte je dat concreet?
“Het eerste moment was toen ik met mijn toenmalige vriend ging samenwonen.
“Plots vroeg iedereen wanneer er een kind zou komen. Dat vroegen ze trouwens alleen aan mij, alsof ik de woordvoerster was op dat domein.
“Het tweede moment was toen die relatie uit raakte en mijn sociale omgeving in paniekmodus ging.
“Iedereen begon me opzichtig gerust te stellen dat er snel weer iemand nieuw zou komen, dat er datingapps bij de vleet waren.
“Ik bevond me, als vrouwelijke single van 30, kennelijk op gevaarlijk terrein.
“Ik heb me toen vaak afgevraagd: zouden de vrienden van mijn ex dit ook bij hem doen? Natuurlijk is het antwoord nee, want een man van 30 hoeft helemaal nog niet naar een gezin toe te werken, terwijl dat als vrouw erg van je wordt verwacht.
“Pas op dat moment begreep ik met terugwerkende kracht: mijn god, we zijn helemaal niet gelijk.”
Auteur Nell Frizzell noemt die periode de panic years, iets wat veel vrouwen van begin 30 ongetwijfeld herkennen.
“Het is het moment waarop je de eindigheid van je vruchtbaarheid inziet en het inderdaad alle hens aan dek is.
“Het is ronduit absurd hoe plots die verandering gaat: als twintiger kun je erop los leven en is het absoluut niet cool om met kinderen bezig te zijn, en op je dertigste zie je op je telefoon plots elke dag advertenties voor zwangerschapstesten en babyspullen opduiken.
“In mijn sociale omgeving net hetzelfde: hoeveel mijn vriendinnen en ik ook hebben om over te praten, het ging alleen nog over kinderen krijgen. De hele maatschappij schreeuwt: doe iets met die baarmoeder!
“Mannen, die op hun vijftigste nog aan een gezin kunnen beginnen, ervaren die externe druk niet.
“De verantwoordelijkheid voor de voortplanting ligt in de praktijk volledig bij de vrouw.
“Niet voor niets hoor je veel vaker dat de vrouw de man moet overtuigen dan omgekeerd.”
In je pamflet betoog je dat die focus op het moederschap een economisch doel dient.
“Het kapitalisme is gestoeld op eeuwige groei, en daarvoor heeft het steeds nieuwe werkkrachten nodig.
“Lees: er moeten kinderen gekweekt worden.
“Voorts is het natuurlijk een realiteit dat gezinnen meestal kapitaalkrachtiger zijn dan singles, dus ook dat is gunstig voor het systeem: gezinnen consumeren meer.
“Maar nog belangrijker is dat er aan die moederschapsverwachting ook een zorgverwachting is gekoppeld.
“We veronderstellen met z’n allen – en zien het ook in de praktijk, hoe vaak koppels zich in het begin ook het tegendeel voornemen – dat de vrouw de meeste zorgtaken binnen het gezin opneemt.
“Aan die zorgtaken wordt geen beloning of status toegekend, terwijl die het nu juist mogelijk maken dat de man voltijds buitenshuis kan werken. Dat schema werkt vandaag nog steeds door.
“In Nederland werkt 73 procent van de vrouwen deeltijds om de combinatie met hun zorgtaken bol te werken, tegenover maar 23 procent van de mannen.”
Welk effect heeft die ongelijke verdeling?
“Het maakt vrouwen in de eerste plaats financieel kwetsbaar.
“Dat is een eenvoudige optelsom: vrouwen besteden gemiddeld 26,5 uur per week aan het huishouden en 25 uur aan hun betaalde werk, terwijl dat bij mannen 17,4 uur en 33 uur is.
“In totaal zijn vrouwen dus meer uren in de weer, terwijl ze met veel minder financiële beloning achterblijven.
“Daardoor komen ze in de knel: ofwel werken ze te weinig en blijven ze financieel afhankelijk van hun man, ofwel werken ze te veel en komen hun zorgtaken in het gedrang.
“En bij vrouwen is dat een probleem, want zij worden dan meteen voor ‘slechte moeders’ versleten, terwijl we zelden iets zeggen als vaders te weinig thuis zijn.
“Daar zit de kern van de ongelijkheid: vrouwen hebben minder manoeuvreerruimte omdat er veel meer eisen aan hen gesteld worden.
“De maatschappelijke verwachtingen zijn heel duidelijk gendergebonden.”
Ze zijn bovendien niet politiek neutraal, schrijf je.
“Dat specifieke beeld van de goede, zorgende moeder die minstens deeltijds thuisblijft voor de kinderen is doelbewust gecreëerd.
“Elisabeth Badinter bestudeerde in De mythe van het moederschap vier eeuwen aan moederliefde en stelde vast dat er helemaal niet zoiets bestaat als moederinstinct.
“In de 17de en 18de eeuw werden kinderen bijvoorbeeld al heel vroeg naar internaten gestuurd en zagen ze hun ouders nauwelijks.
“In de 19de eeuw werden baby’s steevast gevoed door een min. Kortom, kinderen werden al vanaf de eerste dag uitbesteed, en daar kraaide geen haan naar.
“Die ‘natuurlijke oermoeder’ is simpelweg een construct dat het kapitalisme goed uitkomt, want het kan perfect anders.”
Je zou kunnen tegenwerpen dat er ook vrouwen zijn die doelbewust voor die klassieke moederrol kiezen. Sommigen noemen het zelfs empowering dat ze in alle vrijheid voor om het even welke rol kunnen kiezen, ook die van traditionele huisvrouw.
“Dat is inderdaad het model dat het keuze feminisme voorstaat. Terwijl het traditionele feminisme vrouwen wil emanciperen, is keuzefeminisme een neoliberale variant waarin vrouwen alles zelf mogen kiezen, ook niet-emanciperende paden.
“Natuurlijk heb ik niks tegen mensen die voor het traditionele plaatje kiezen, maar het is een denkfout dat die vrouwen dat in alle vrijheid zouden doen.
“De kapitalistische maatschappij propageert immers voortdurend een bepaald moederschaps- en schoonheidsideaal.
“Hoe vrij kun je nog kiezen als je, bewust en onbewust, voortdurend ingefluisterd wordt wat je hoort te doen en hoe je er moet uitzien?”
Je noemt het schoonheidsideaal de tweede grote mal – naast het moederschap – waarin vrouwen gestopt worden.
“Dat schreef De Beauvoir al: een vrouw moet, naast haar persoonlijke ontwikkeling, er ook altijd nog voor zorgen dat ze ‘mooi’ is.
“Ik vind het altijd zo treffend als ik naar de sportles ga in de Zuidas (grote kantoorwijk in Amsterdam, red.).
“Daar zie je om vijf uur drommen vrouwen uit de gebouwen naar de sportles rennen, om vervolgens om zes uur weer naar hun kantoor terug te keren, terwijl de mannen daar dus al die tijd rustig zijn blijven zitten.
“Zij hoeven immers niet fit of knap te zijn om zich comfortabel te voelen binnen het systeem.
“Die voortdurende druk op vrouwen om er goed uit te zien, leidt tot women guilt, net zoals er sprake is van mom guilt.
“Omdat er permanent zoveel verwachtingen op hen geprojecteerd worden, voelen vrouwen zich schuldig dat ze niet voldoen.
“De meeste vrouwen zijn voortdurend bang om tekort te schieten.”
Je suggereert dat dat ook exact de bedoeling is.
“Zeker, want het kapitalisme verkoopt ons oplossingen voor die angst.
“Als we maar genoeg yogalessen nemen of reisjes boeken, vinden we mentale rust.
“Als we maar voldoende fitnessen, kunnen we het schoonheidsideaal bereiken. Zo blijven we almaar consumeren.”
Ook hier zou je kunnen pareren dat mensen het gewoon fijn vinden om er goed uit te zien en het dus eerder voor zichzelf doen dan om aan verwachtingen te beantwoorden.
“Het lijkt me vooral dat we die verwachtingen zo geïnternaliseerd hebben dat we ze onszelf opleggen.
“Dat is het verschil tussen Marilyn Monroe en Kim Kardashian.
“Waar de eerste nog onomwonden zei dat ze er knap wilde uitzien voor de mannen, beult de tweede zich in de gym naar eigen zeggen vooral af om er ‘fit’ en ‘empowered’ uit te zien.
“Terwijl dat laatste natuurlijk ook gewoon draait om het beantwoorden van verwachtingen van buitenaf. Waarom zou ze het anders moeten posten?”
Die ideaalbeelden trekken de arbeidssituatie volledig scheef. Een stijgende loonkloof, de koopkracht van vrouwen die na een scheiding drastisch daalt terwijl die van mannen op peil blijft, 53 procent van de vrouwen die financieel afhankelijk is van hun man of van de overheid. Het zijn confronterende cijfers.
“Ja, en zo kunnen we nog wel even doorgaan. Het kapitalisme zorgt ervoor dat vrouwen een minderwaardige groep worden.
“Het treffendst is nog wel het feit dat zodra er meer vrouwen dan mannen actief worden in een bepaald beroep, dat beroep slechter betaald krijgt en aan prestige inboet.”
Kun je dit mannen verwijten?
“Vaak niet, want ook zij groeien nu eenmaal op binnen dit systeem.
“Ze hebben bovendien geen voorbeelden van hoe het anders kan, terwijl er voor vrouwen een hele huismoederesthetiek bestaat.
“In welke film of serie zie je dat het de man is die bij thuiskomst van zijn echtgenote een drankje maakt en vraagt hoe de werkdag was?
“Net zoals mannelijke dertigers nooit gebombardeerd worden met advertenties voor babyspullen.
“Het zou interessant zijn om te zien wat er gebeurt als je dat zou omdraaien.
“Ik denk dat het ook voor mannen bevrijdend kan werken om niet altijd maar de kostwinner met de prestigieuze baan te moeten zijn.”
Heb je zelf in je professionele leven al last gehad van die ongelijkheid?
“Best wel. Mannelijke collega’s die na een paar maanden samenwerken zeiden dat ze eigenlijk met me naar bed wilden, waardoor je aan je competenties gaat twijfelen.
“Mannelijke opdrachtgevers die me zeiden dat ik de bedragen die ik vroeg ‘absoluut niet waard ben’.
“Net zoals ik overal nul op het rekest kreeg toen ik een podcast wilde maken over vrouwen die minder klassieke paden bewandelen.
“Geen markt voor, kreeg ik dan telkens te horen. Alleen het ideaalbeeld verkoopt.”
En in je relaties?
“Ik kreeg, als ik gepassioneerd over een project vertelde, weleens te horen: ‘nou, je praat wel héél veel over je werk’, terwijl mannen bij wijze van spreken niets anders doen.
“In dat hele zorgideaal zit kennelijk ook het steunen van je partner in zijn ambities, iets wat mannen omgekeerd toch veel minder doen, merk ik.
“En helaas moest ook ik vaststellen dat ik in een relatie automatisch toch degene ben die vaker boodschappen doet en wil dat het huis een beetje gezellig is.”
Het effect op relaties in het algemeen is best groot, en de conclusie deprimerend.
“Ja, alle sociologische studies wijzen hetzelfde uit: hoe succesvoller de vrouw, hoe minder succesvol de relatie.
“Zowel mannen als vrouwen worden minder tevreden over de relatie zodra de vrouw substantieel meer begint te verdienen.
“Uit experimenten met een fictief koppel bleek dan weer dat we relaties waarin de vrouw succesvoller is als minder positief beoordelen.
“Die vooroordelen en ideaalbeelden zitten dus extreem diep ingebakken: voor sterke vrouwen en zorgende mannen zijn we kennelijk niet klaar.”
Dat klinkt alsof er geen uitweg is. Of zie jij die wel?
“Natuurlijk ga ik – of om het even wie – niet op m’n eentje een groot vervangend systeem voor het kapitalisme bedenken, maar ik denk dat bewustwording een belangrijke eerste stap is.
“Je kunt vrijer handelen als je beseft hoezeer je gestuurd wordt.
“Veel vrouwen denken bovendien dat het hun eigen probleem is of aan hun specifieke partner of baas ligt, terwijl het duidelijk een systemisch iets is.
“Ook technologie kan ons helpen om een gelijker speelveld tussen mannen en vrouwen te creëren.”
Je geeft het voorbeeld van het invriezen van eitjes, zodat vrouwen zichzelf meer tijd en vrijheid kunnen kopen. Zou je dat zelf overwegen?
“Ik sta op een wachtlijst om het te doen, want ik vind dit absoluut een vorm van vooruitgang.
“Vruchtbaarheidsonderzoek heeft veel te lang stilgestaan.
“In de jaren 1960 kregen vrouwen de pil en daarmee was het onderwerp eigenlijk klaar.
“Als er breed toegankelijke manieren waren om langer vruchtbaar te zijn, zou dat vrouwen van die tijdsdruk verlossen en dezelfde wendbaarheid geven als mannen. Dan zou er veel verschuiven.
“Al blijft ook dit dubbel: het is duur en het legt wéér de verantwoordelijkheid voor de voortplanting bij de vrouw.
“Overigens vind ik best ironisch dat dit zo’n hot item is in de media, terwijl het in Nederland maar om 2.200 vrouwen gaat die zo’n behandeling ondergaan hebben.
“Het is tekenend dat, zodra vrouwen iets meer zeggenschap willen houden over hun vruchtbaarheid, iedereen meteen op dat onderwerp springt.”
Beeld Getty Images
Bron: De Morgen