Door zijn verraad aan de verlichting is links op sterven na dood, schrijft filosoof Maarten Boudry (40) in een nieuw boek. De hoogste tijd voor een nieuwe progressieve beweging. Een gesprek over ggo’s, uw gsm en Gaza. ‘50.000 doden? Dat weet je niet. Dat is een Hamas-cijfer.’
Sofie Mulders – De Morgen
10 mei 2025
Leestijd: 20 min
Misschien ligt het aan het weer of aan de setting − het is een prachtige lentedag en we bevinden ons in een leuke koffiebar in Schaarbeek − maar tijdens ons gesprek is filosoof Maarten Boudry ietwat milder dan in zijn boek. Niet dat een boek mild moet zijn, uiteraard niet, maar in Het verraad aan de verlichting gaat Boudry wel heel hard.
De bedoeling van zijn boek, schrijft hij, is om een nieuwe progressieve beweging op gang te trekken die de verlichtingswaarden en het geloof in de vooruitgang weer centraal stelt. Maar die bedoeling doet hij wel pas in het laatste hoofdstuk uit de doeken. De 250 pagina’s ervoor zijn één lange afrekening met links. Geen spaander laat hij ervan heel.
Bio Maarten Boudry
- Geboren in Moorslede op 15 augustus 1984.
- Filosoof en ex-onderzoeker aan de UGent.
- Auteur van De naakte keizers van de psychoanalyse en De ongelovige Thomas heeft een punt, en opiniemaker in diverse media.
- In 2019 eerste houder van de Etienne Vermeersch-leerstoel.
Maarten Boudry is bekend om zijn uitgesproken standpunten over religie, Israël en academische vrijheid en in zijn boek lezen we ondermeer:
- Links is schuldig aan het feit dat de klimaatopwarming niet verbetert en dat figuren zoals Trump aan de macht komen
- Linkse academici doen selectief aan wetenschap
Links is tegen de westerse beschaving - Links houdt delen van de wereld arm
en zo kunnen we nog wel even doorgaan.
“Als je iets nieuws wilt opbouwen, moet je eerst aantonen wat er gesloopt moet worden”, legt hij zijn keuze uit.
“Pars destruens, pars construens, heet dat in de filosofie.”
Links moest dus gesloopt worden?
“Niet per se. Ik heb nog altijd veel linkse vrienden. En ik noem mezelf ook nog steeds progressief. Vooral wat de doelstellingen, idealen en waarden betreft heb ik nog voldoende gedeelde grond met de linkse, progressieve mensen van vandaag.
“Maar ik vind wel dat veel linkse mensen verraad hebben gepleegd. Eigenlijk is dat een compliment aan links, omdat de aanvallen op de verlichting vanuit rechtse en conservatieve hoek mij minder verwonderen dan die van links. Van oudsher wantrouwt rechts de verlichting.
“Het is een frustratie van mij dat de conservatieven op dit moment bijna betere bondgenoten zijn in de verdediging van de verlichting. Als ik bijvoorbeeld naar kernenergie kijk, zijn het mensen als Bart De Wever (N-VA) en Georges-Louis Bouchez (MR) die daar de laatste jaren voor gepleit hebben, niet de linkse partijen.
“Maar als ik dan in debat ga met De Wever, zoals op mijn boekvoorstelling, weet ik weer waarom ik progressief ben.”
Hoezo?
“De Wever is ervan overtuigd dat de verlichting aan het christendom ontsproten is, maar dat klopt niet. Dat is wat ik ‘achterafgoderij’ noem, een soort projectie op het verleden.
“Er zijn Aziatische landen die niet christelijk zijn en waar de verlichting ook wortel schoot.
“Een echte conservatief verdedigt de verlichting vooral omdat die ‘van ons is’, maar dan sluit je andere volkeren uit.
“Van oudsher was het christendom trouwens even regressief en autoritair als de islam. De christelijke autoriteiten hebben nota bene zelf lang tegen de verlichting gevochten. Daar schrijf ik ook over in mijn boek. Dus af en toe zitten er toch sneren naar rechts in?”
Heel af en toe.
(lacht) “Goed, ik handel ze sneller af, dat klopt.”
Waarom eigenlijk die obsessie met links? Terwijl ze al decennialang niet meer dominant zijn in de politieke besluitvorming of het maatschappelijke debat?
“Juist om de reden die je aangeeft: links is zieltogend, ergens is er dus iets grondig fout gelopen. Links kan de mensen niet meer aanspreken.
“Niet dat ik wil meestappen in het tribale denken dat links weer verkiezingen moet winnen omdat zij sowieso ‘de goeden’ zijn. Ik ben voor goede ideeën.
“Als er een rechtse politicus opstaat die voor kernenergie en groei is, ben ik pragmatisch genoeg om met hem of haar mee te heulen.
“Ik schreef dit boek niet om recepten aan te reiken waarmee linkse partijen weer stemmen kunnen winnen. Daarvan zijn er al genoeg boeken. Nee, er moet een nieuwe beweging komen, waarin iedereen welkom is.
“Er zijn zeker mensen aan de linkerflank, zoals Jan Deschoolmeester en Thomas Rotthier (ecomodernisten, red.), die zich aangesproken voelen door zo’n UpWing-beweging
(Die term UpWing is afkomstig van de Perzische futurist Fereidoun Esfandiary, legt Boudry in zijn boek uit. Esfandiary betoogde dat de klassieke tegenstelling tussen links en rechts achterhaald was, en sprak liever over UpWing-mensen, die naar de sterren kijken en naar de toekomst, en DownWing-mensen, die naar de aarde en naar het verleden kijken, red.).
“Maar er zullen ook rechtse mensen bij zijn. Ik heb bijvoorbeeld goede contacten bij het Cato Institute (een Amerikaanse, libertarische denktank, red.), die economisch heel rechts zijn, maar wel zoals ik naar groei en overvloed streven.
“Zo’n UpWing-beweging is volgens mij de échte erfgenaam van de verlichting en van de progressieve beweging zoals die er tot een halve eeuw geleden uitzag.
“Juist omdat ik met een alternatief kom, vond ik het belangrijk om in mijn boek duidelijk te maken waarom de huidige progressieven níét progressief zijn, ook al zeggen ze van wel.”
Anton Coene
De verlichting staat voor wetenschap, menselijke rede, vrijheid, zelfbeschikking en secularisatie, schrijft u, maar die waarden zijn we aan het kwijtraken en moeten we dringend terugvinden. Waarom?
“Als je kijkt naar de maatstaven van menselijke ontwikkeling − gezond, geletterd en vrij zijn −, zie je dat we de afgelopen twee eeuwen iets ongelooflijk bijzonders tot stand hebben gebracht. Alle gouden tijdperken uit het verleden verzinken hierbij in het niets. En ik denk dat de verlichting, met de ingrediënten die je daarnet hebt opgesomd, daar in grote mate verantwoordelijk voor is, samen met de wetenschappelijke revolutie.
“Maar het is niet omdat we die vooruitgang gekend hebben, dat ze voor altijd verworven is. Vooruitgang hangt af van de inspanningen die we daartoe leveren. En dat is wat mij grote zorgen baart.
“Er bestaan heel interessante grafieken over hoeveel mensen denken dat het de goede kant opgaat met de wereld. In China is dat meer dan 40 procent, in westerse landen gaat het gemiddeld om 5 procent.
“Dat is heel verontrustend. Als we niet meer beseffen hoe goed we het hebben en hoe we dat hebben klaargespeeld, vrees ik dat we zullen stagneren en achteruitgaan. En daarom is een hernieuwd pleidooi voor de verlichting nodig, denk ik. Omdat niets vanzelf gaat.”
Vooruitgang betekent voor u: overvloed voor iedereen. Daarom houdt u een pleidooi voor groei en dus een toename van het bnp (bruto nationaal product). Maar neem bijvoorbeeld de uitbreiding van een luchthaven: goed voor het bnp, slecht voor de omwonenden en voor het milieu. Moeten we die schadelijke neveneffecten dan zomaar aan de kant schuiven?
“Natuurlijk niet, maar we moeten een evenwicht zoeken, en dat is er niet meer. Evenwicht krijg je ook niet door het voorzorgsprincipe te hanteren, zoals Europa doet: niets nieuws proberen tot je hebt bewezen dat het veilig is.
“Men zal bijvoorbeeld nooit vertrekken van het idee dat ggo’s wellicht toch veilig zijn, en dat ze de wereld ongelooflijk veel voordelen kunnen bieden. Nee, Europa zegt dat er misschien een kans bestaat dat ze niet veilig zijn, en dus worden ze niet toegelaten.
“Aandacht besteden aan de neveneffecten van vooruitgang vind ik goed, voor alle duidelijkheid.
“Zoals David Deutsch (Israëlisch-Britse natuurkundige, red.), een van mijn intellectuele voorbeelden, het zei: elke oplossing van een probleem zorgt voor nieuwe problemen. Er bestaat met andere woorden geen magische oplossing zonder neveneffecten.
“Alles wat we doen − van de vroegste industriële activiteiten twee eeuwen geleden tot elke handeling die we nu met onze telefoon doen − veroorzaakt een bepaalde schade aan onze omgeving.
“Vooruitgang betekent voor mij juist het stelselmatig wegwerken van die neveneffecten met nieuwe oplossingen. Zolang de nieuwe oplossing minder schadelijk is dan het oorspronkelijke probleem, is het voor mij vooruitgang.
“Neem nu het Ventilus-tracé (een nieuwe hoogspanningsverbinding in West-Vlaanderen, red.).
“Natuurlijk zijn er mensen die door de bovengrondse lijnen van dat tracé getroffen zullen worden. Dan doel ik niet op kanker en zo, want dat zijn fabeltjes, maar onteigend worden of een lelijke hoogspanningsmast in je achtertuin krijgen is nu eenmaal niet aangenaam.
“Iedereen erkent dus dat er nadelen aan die leidingen zijn. Maar voor de rest van de samenleving zijn er wel grote baten.
“De mensen die benadeeld zijn door die masten moeten ruimschoots gecompenseerd worden, maar we kunnen niet toelaten dat we door enkelingen de vooruitgang tout court stilleggen.”
via Getty Images
Groei is noodzakelijk om vooruitgang en een klimaatneutralere maatschappij te bereiken, betoogt u: zonder groei van het bnp geen financiële middelen voor het verder ontwikkelen van zuinigere mobiele telefoons of zonnepanelen. Maar de materialen voor die producten, zoals kobalt en lithium, worden vooral in landen als Congo gewonnen, in zeer schrijnende omstandigheden. Die mensen worden door niemand gecompenseerd.
“Dat klopt. De vraag is, wat doen we eraan?
“Er zijn mensen die zeggen: zo werkt het kapitalistische systeem nu eenmaal, altijd worden mensen uitgebuit.
“Dat klopt niet. Het is perfect mogelijk om een economie te hebben waarbij we op een verantwoorde manier materialen uit de grond halen, zonder uitbuiting en onveiligheid. Daar moeten we naar streven.
“Ik ben het ermee eens dat de huidige toestand absoluut niet in de buurt komt daarvan, toch niet in Congo. Op dit moment is er heel veel uitbuiting. En toch moeten we ook hier opletten.
“Dit is een punt dat heel gevoelig ligt bij linkse mensen, maar stel dat we geen kobalt uit Congo meer importeren, zijn we dan zeker dat de Congolezen daarbij gebaat zijn? Zouden we dan niet beter toezicht gaan houden bij die mijnen en ervoor zorgen dat het werk menswaardig en veilig is?
“Hetzelfde geldt voor sweatshops: mensen die in zulke fabrieken werken doen dat vaak omdat de alternatieven slechter zijn, zoals op het land werken.
“Wanneer wij als westerling die fabrieken boycotten omdat mensen er worden uitgebuit, moeten we oppassen dat we daardoor onwillekeurig mensen niet weer in de armoede duwen.
“Voor alle duidelijkheid: groei betekent voor mij dat de welvaart stijgt, niet dat er per se meer mineralen uit de grond gehaald worden.
“Het is perfect mogelijk om met steeds minder grondstoffen steeds meer welvaart te bereiken. Een mobiele telefoon van nu is het equivalent van een tv, fototoestel, fax en telefoon samen. Nu zitten al die dingen in één klein toestel. Meer groei dus, maar minder grondstoffen.
“En ik zeg er toch ook nog eens bij dat dit de reden is waarom ik voor kernenergie ben: als je heel de wereld op kernenergie zou laten draaien, hoef je nog maar heel weinig uit de grond te halen.
“Want voor hernieuwbare energie, zoals wind- en zonne-energie, ben je nog meer afhankelijk van grondstoffen als kobalt en lithium.
“Kijk, het fundamentele verschil tussen degrowthers (mensen die voor ontgroeien zijn, red.) en ik is dat als je voor minder consumptie pleit, je de motor van innovatie stillegt.
“Als je voor ‘Minder, minder, minder’ bent, zullen we onvoldoende middelen hebben om bijvoorbeeld te investeren in onderzoek naar batterijen die geen kobalt en lithium meer nodig hebben.
“Op die manier bestendig je dus de huidige onaanvaardbare toestanden in Congo in plaats van ze te bestrijden.
“De problemen waar degrowthers van wakker liggen zijn grotendeels dezelfde als die van mij. Die wil ik ook oplossen.
“Intuïtief is hun verhaal ook aantrekkelijker: de planeet is eindig, dus we moeten het met minder doen. Ik vertel het omgekeerde: om minder schade en negatieve effecten te hebben, moeten we meer groeien.
“Ik snap dat dat raar is. Maar wetenschap druist vaak in tegen intuïtie.”
Als groei op dit moment nog meer vervuilende kleren, vlees, olie en gas betekent, is dat toch niet alleen intuïtief maar ook in de feiten moeilijk met klimaatoptimisme te rijmen?
“Ik ben blij dat je over vlees begint. Hebben de vegetariërs en veganisten onder ons al veel succes gehad in het overtuigen van de brede bevolking om minder vlees te eten? Niet echt.
“Pas wanneer we kweekvlees kunnen ontwikkelen − dat precies zoals echt vlees is maar dan zonder al het dierenleed − kun je een fundamentele breuk met de huidige situatie bekomen. En, ik herhaal mezelf, daarvoor heb je innovatie nodig, en dus groei.
“Republikeinse Amerikanen kopen geen Tesla omdat ze iets voor het klimaat willen doen, maar omdat ze het een coole auto vinden. Maar ondertussen doen ze wel iets voor het klimaat.
“De vegetarische alternatieven voor vlees zijn ondertussen ook al een stuk verbeterd. Vroeger vond ik vleesvervangers niet te vreten, maar ondertussen ga ik in Gent af en toe wel eens een tofuburger eten.”
Het klinkt alsof u nu een compliment verwacht.
(lacht) “Nee, zeker niet, ik bedoel gewoon dat technologische innovatie de ideale manier is om gedragswijziging te faciliteren.”
U schrijft ergens: ‘De afgelopen decennia brachten we steeds meer welvaart tot stand door een steeds kleiner beslag te leggen op de natuur: minder materiaalverbruik, minder energie, minder uitstoot.’ In Europa is de uitstoot gedaald, maar op wereldschaal stijgt die nog altijd. Om nog maar te zwijgen van het dramatische biodiversiteitsverlies, het teveel aan stikstof of pfas. We stevenen af op 2 graden opwarming, met mogelijk dramatische gevolgen, en u pleit voor business as usual.
“Maar we kunnen toch niet gaan zeggen dat de gevolgen van klimaatopwarming belangrijker zijn dan de ontwikkeling van arme landen? Economische ontwikkeling is de allerbeste bescherming tegen natuurgeweld.
“Op wereldschaal daalt de uitstoot inderdaad nog niet, daar heb je gelijk in, maar het is wel belangrijk om te zien dat de uitstoot in rijke landen gestaag daalt. We kunnen dus verwachten dat ook landen zoals China hun steenkoolcentrales zullen afbouwen en hun uitstoot na verloop van tijd naar beneden krijgen. Dat is op zich hoopgevend.
“Natuurlijk zal de ontwikkeling van arme landen intussen zeer veel uitstoot met zich meebrengen, maar ik zie niet in hoe we daaraan kunnen ontsnappen zonder de ontwikkeling in die landen tegen te houden. Dat zou immoreel zijn.”
Iets anders. In uw boek citeert u filosoof Immanuel Kant, die de verlichting samenvatte met het motto ‘Sapere aude’, oftewel ‘Durf te denken’. Uw advies aan de lezer is: ’Durf je te bevrijden van onwetendheid en vastgeroeste dogma’s.’ Doet u dat zelf consequent?
“Ongetwijfeld niet. Het zou overmoedig zijn om te denken van wel. Ga je nu het hoofdstuk Israël aansnijden?”
U hebt mijn bruggetje uiteraard door, maar ik wil u inderdaad vragen of u ook blijft nadenken als het gaat over uw standpunt over Israël en Gaza?
“Laat me eerst dit zeggen: ik erken dat de situatie in Gaza absoluut verschrikkelijk is. Het is momenteel een van de ergste plekken op aarde.
“Maar om op je vraag te antwoorden: iedereen heeft de neiging om alleen maar zaken te lezen die bij zijn eigen visie aansluiten, maar aan die neiging moet je actief weerstand bieden, vind ik. Ik lees dus bijvoorbeeld pro-Palestijnse boeken. Of anti-Israëlische krantenstukken.
“Bijna elke dag stel ik mezelf de vraag: ‘What if I’m wrong?’
(denkt even na) “Mijn wereld is na 7 oktober 2023 veranderd. Het zet mijn vriendschappen onder druk.”
Sommige intellectuele vrienden van u zeggen inderdaad: als het over Israël gaat, is Boudry het kwijt.
“Precies.”
Ik vond de passages over Israël en Gaza in uw boek heel ongemakkelijk, omdat er nergens een kritisch woord over Israël te bespeuren valt. Zo schrijft u dat Israëlische soldaten gebonden zijn aan een interne gedragscode ‘die de menselijke waardigheid beschermt en die hun verbiedt om opzettelijk onschuldige burgers te doden’. Ondertussen zijn er 50.000 doden gevallen en kregen we talloze beelden van uiteengereten kinderen te zien. Is dat de menselijke waardigheid beschermen?
“Daar citeer ik gewoon uit de gedragscode van het Israel Defence Forces (IDF). Een morele gedragscode zoals Hamas die niet heeft. Natuurlijk niet, want Hamas is een jihadistische terreurgroep en onze verlichte moraal kan hen gestolen worden.
“Neemt niet weg dat je je de vraag kunt stellen hoe vaak het IDF zijn principes schendt en of het er in praktijk helemaal anders uitziet.”
Anton Coene
Dat laatste schrijft u niet in uw boek.
“Toch wel, ik schrijf dat Israëlische soldaten zich soms schandelijk misdragen. Maar de morele kloof begint al bij de morele principes en de gedragscode. Israël lijkt wat dat betreft veel meer op een land als de VS of België.
“Natuurlijk zijn er in de praktijk wantoestanden. Zoals wat er met die ambulanciers gebeurd is: voor mij is dat een van de ergste dingen die Israël in de oorlog heeft gedaan.
“Maar door die gedragscode kan er dus wel tegen dergelijke wantoestanden opgetreden worden.
“De militaire officier die verantwoordelijk was voor de dood van de ambulanciers, is ondertussen ontslagen.”
Eén ontslag tegenover 15 moedwillig gedode humanitaire hulpverleners.
“In elke oorlog gebeuren vreselijke fouten, maar Hamas zou zo’n ontslag niet eens overwegen.”
In uw boek schrijft u herhaaldelijk dat Israël een liberale democratie is, en dat dat het grote verschil met Hamas is. Je kunt je toch afvragen wat voor liberale democratie je bent als je zoveel gruwel en geweld op je geweten hebt.
“Waren de VS dan plots geen liberale democratie meer toen ze de atoombom op Hiroshima dropten? Die zaken staan los van elkaar.
“Kijk, veel van mijn linkse vrienden begrijpen mijn steun voor Israël niet, maar dat is omdat wij ons niet meer kunnen voorstellen wat het is om, zoals Israël, existentieel bedreigd te worden. De laatste keer bij ons was 80 jaar geleden.
“Als wij in België zouden meemaken wat Israël meemaakt qua bedreiging van buitenaf, zouden wij ook de oorlog steunen, zoals veel Israëli’s dat vandaag de dag doen. Ook linkse Israëli’s. Zij vinden ook dat Hamas verslagen moet worden.”
En Hamas verslaan kan niet zonder 50.000 doden te maken?
“Mogelijk, maar dan moet je wel met een beter plan op de proppen komen. Daarvoor moet je militair expert zijn.
“Toen Europa volop door IS bedreigd werd, was iedereen het erover eens dat IS verschrikkelijk was en uitgeschakeld moest worden, zelfs als dat duizenden burgerslachtoffers kostte.
“En IS was nog maar een fractie van het geweld dat Israël heeft meegemaakt op 7 oktober 2023.
“Bovendien, die 50.000 doden, dat weet je niet. Dat is een Hamas-cijfer.”
Het is een cijfer dat ook door alle ngo’s en andere landen wordt gebruikt.
“Omdat iedereen het van Hamas heeft overgenomen.”
U twijfelt eraan?
“Natuurlijk. En ik twijfel er zeker aan dat het, zoals Hamas zegt, om 70 procent vrouwen en kinderen gaat die allemaal door het Israëlische leger zijn gedood.
“Waar ik niet aan twijfel, is dat er onschuldige mensen en kinderen zijn vermoord, en dat het er duizenden zullen zijn.
“Natuurlijk is het vreselijk als je die beelden ziet. Dus ik snap wel dat mijn verhaal over de rechtvaardige strijd die Israël daar voert heel moeilijk is.
“Maar ik zeg er ook bij: als je beelden had kunnen zien van kinderen die uit het puin werden getrokken na de geallieerde bombardementen in Normandië of Dresden, zou dat even verschrikkelijk zijn geweest en zou niemand het in zijn hoofd hebben gehaald om te zeggen: Churchill, hou er alstublieft mee op. Integendeel, hij werd aangemoedigd om het naziregime uit te schakelen. Nu vinden we hem een held.
“Dat wil ik mijn linkse vrienden toewerpen: ik snap dat jullie het verschrikkelijk vinden wat er in Gaza gebeurt, maar zijn jullie het erover eens dat Israël zelf, op internationaal erkend grondgebied, een samenleving is die qua vrijheid en liberalisme heel sterk op die van ons lijkt, en dat we moeten hopen dat andere landen in het Midden-Oosten er meer op gaan lijken?”
Ik begrijp nog altijd niet dat die vraag tienduizenden doden rechtvaardigt. Zelfs als het antwoord ‘ja’ zou zijn.
“Maar het is geen oorlog die ze zelf hebben gezocht. Tot 6 oktober was er een wapenstilstand. In 2005 heeft Israël zich eenzijdig en volledig teruggetrokken uit de Gazastrook, en hoopten ze op vrede.”
Israël heeft het de Palestijnen wel erg moeilijk gemaakt in Gaza. Ze werden van zo goed als alles afgesneden.
“Omdat Hamas in 2007 aan de macht is gekomen en raketten op Israël begon af te vuren. Israël kon dus niet anders dan blokkades instellen.”
Er is veel kritiek op Europa en het Westen omdat het wegkijkt van deze oorlog. Begrijpt u dat?
“Natuurlijk vinden velen dat de autoriteit van het Westen is aangetast door wat er in Gaza gebeurt. Nu, dat werd ook gezegd na de oorlogen in Irak en Afghanistan.
“Laten we er overigens ook niet van uitgaan dat het Zuiden hier automatisch anders over denkt. India, bijvoorbeeld, heeft veel meer sympathie voor Israël, omdat het zelf met islamitisch fundamentalisme kampt.
“Maar Europa is inderdaad hypocriet. Formeel blijft het Israël steunen. Aan het Horizon-programma (het Europese programma voor de financiering van wetenschappelijk onderzoek, waarbij ook Israël betrokken is, red.) wordt niet getornd. Als Europa echt gelooft dat Israël genocide pleegt, moet je dat verdrag opblazen.
“Ik weet uit eerste hand dat Europese diplomaten onder vier ogen tegen hun Israëlische collega’s zeggen: we staan aan uw kant, maar u weet dat we voor de camera’s iets anders moeten vertellen.
“Dat is inderdaad morele hypocrisie. Als je Israël wilt blijven steunen, moet je het ook durven uit te leggen. En niet wat stemmen rapen door met je deugdelijkheid te pronken en te doen alsof je pro-Palestijns bent.”
Lees ook
Overzicht
Lees alle berichten in deze categorieën
Bron: De Morgen