Yale-historicus Timothy Snyder waarschuwt voor duidelijk fascistische tendensen in het Amerika van Trump, onder invloed van christelijke extremisten en een kleine groep bevoorrechten.
Maarten Rabaey – De Morgen
31 januari 2025
Leestijd: 16 min
‘De almacht van oligarchen is niet langer alleen Amerika’s probleem, ze is ieders probleem.’
Timothy Snyder
Timothy Snyder (55) is net terug van het Wereld Economisch Forum in Davos. Daar was de Amerikaanse historicus uitgenodigd voor een debat over Oekraïne.
Over deze oorlog in Europa’s ‘Bloedlanden’ – ook de titel van zijn eerste boek over Midden-Europa, waarmee hij naam maakte – zullen we het later in ons gesprek hebben.
Op het festival Writers Unlimited in het Nederlandse Den Haag kwam Snyder spreken over zijn recentste boek Over vrijheid, een stichtend principe van ‘zijn’ Verenigde Staten dat nu voor het eerst in lange tijd zwaar onder druk staat.
“Wat me bijbleef uit de inaugurele rede van Donald Trump, was dat niet alleen de Amerikaanse politiek om hem moet draaien, maar nu ook de vrijheid”, vertelt hij ons en hij wijst op het wezenlijke verschil tussen positieve en negatieve vrijheid, dat de nieuwe president op de spits drijft.
“Daar waar het beleid van president Biden nog veel elementen van positieve vrijheid bevatte – vrijheid als ultieme waarde en een overheid die de vrijheid van mensen dient – definiëren Trump en zijn sponsor Elon Musk vrijheid uiterst negatief.
“Vrijheid draait voor hen alleen om het wegnemen van belemmeringen, om te doen wat ze willen. Zelfs waarheden zijn voor hen een obstakel.”
Wat dacht u toen u president Trump bij zijn eedaflegging hoorde zeggen dat ‘hij door God was gered om Amerika weer groots te maken’?
“Zijn opmerking dat hij zijn moordaanslag overleefde door een goddelijke interventie was schokkend.
“Wie stelt dat de leider van een land lijdt voor zijn volk, wie doet uitschijnen dat God beslist over verkiezingen, wie beweert te doen wat God hem opdraagt, geeft de aanzet tot een christelijk-fascistische staat.”
Ook kersvers defensieminister Pete Hegseth, die deze week op last van Trump transgenders uit het leger bande, komt uit christelijk-fundamentalistische kringen. Geen toeval?
“Hegseth is aanhanger van een calvinistisch-christelijke strekking die we in de VS het reconstructionisme noemen.
“Zij stellen zich tot doel de huidige Amerikaanse wetten en grondwet te ontmantelen. Ze willen de staat opnieuw opbouwen vanuit Bijbelse overtuigingen, die in alle dagelijkse aspecten van het leven moeten gelden.”
(Ook de mannen die in ‘The Handmaid’s Tale’ van Margaret Atwood vrouwen onderdrukken, zijn christelijke reconstructionisten, red.)
Tot Trumps eerste decreten behoorde de vrijlating van zo’n 1.500 bestormers van Capitol Hill op 6 januari 2021, onder wie de leiders van de Proud Boys en de Oath Keepers. Deze gewapende milities streefden in 2021 naar een gewelddadige machtsoverdracht. Welke boodschap geeft Trump met deze amnestie?
“President Trump ondermijnt zo de rechtsstaat. Aan de ene kant zegt hij tegen mensen dat ze vrijuit gaan als ze voor hem de wet overtreden.
“Aan de andere kant kan dit het doel dienen om ook trumpiaanse milities op de been te brengen.
“We leerden uit de geschiedenis dat dit een hellend vlak kan zijn in de richting van fascisme.
“We zien dan typisch een beweging waarbij gewapende milities uit de illegaliteit gehaald en gelegaliseerd worden door de leider, die de legale ordehandhavers, zoals politie en leger, vervolgens ook aanzet om ongrondwettelijke dingen te doen.
“In een fascistisch regime treden beide samen op of smelten ze zelfs samen.”
Aan de Mexicaanse grens dreigt al zo’n situatie. Daar patrouilleren soms burgermilities. President Trump stuurt er nu 1.500 militairen naartoe. Vreest u dat het leger, dat volgens de Amerikaanse grondwet eigenlijk niet voor civiele wetshandhaving mag worden ingezet, gemobiliseerd kan worden om in sommige Amerikaanse steden illegale immigranten op te pakken?
“Het leger mag door de uitvoerende presidentiële macht normaal alleen aan de zuidelijke grens worden ingezet als gevreesd wordt voor een militaire invasie vanuit Mexico. Dit wordt nu inderdaad toegepast rond het immigratiethema.
“Gevaarlijk wordt het als dit soort ontplooiing zou worden doorgetrokken naar een grootstad als Chicago.”
Nog een van zijn eerste beslissingen was een uitvoerend bevel om het grondwettelijke geboorterecht af te schaffen. Wat zijn de gevolgen voor de identiteit van de VS, een migratieland, als Trump erin slaagt om jus soli (geboorterecht) te vervangen door jus sanguinis (bloedrecht)?
“De macht van de president is hier beperkt. Presidentiële decreten kunnen noch de wet noch de grondwet veranderen (daarvoor heb je een tweederdemeerderheid nodig in het Congres of van de staten, red.).
“Een federaal rechter heeft deze beslissing dan ook al meteen opgeschort.
“Het klopt wel dat het raken aan dit principe de basis van de VS ondergraaft, want het zou voor veel Amerikanen tellen. Als je het exact toepast, zouden de voorouders van Donald Trump misschien nooit Amerikanen zijn geworden.
“Ook Usha, de echtgenote van vicepresident J.D. Vance, geboren in San Diego als dochter van Indiase immigranten, zou zonder het geboorterecht geen Amerikaanse zijn geweest.
“Zelfs een jonge Elon Musk zou vandaag het risico lopen te worden gedeporteerd als Trumps nieuwe migratiebeleid naar de letter wordt uitgevoerd.
“Hij is niet in de VS geboren en werkte een tijd als ‘illegale immigrant’, zonder de juiste papieren.
(Musk werkte in 1995 zonder toestemming in de VS nadat hij Stanford University had verlaten om aan zijn eerste bedrijf te werken, wat hij zelf zijn ‘grijze periode’ noemt, red.).
“De essentie van dit alles is dat het voornemen om het geboorterecht af te schaffen spektakelpolitiek is, waarmee ze immigranten willen afschrikken.”
The Economist schreef dat Amerika nu een ‘imperiaal presidentschap’ heeft, verwijzend naar Trumps expansionistische ambities en binnenlandse imago als sterke man. Bent u het daarmee eens?
“Ja, de ambitie is er, al stroken de historische parallellen met keizerrijken niet helemaal.
“Het grote verschil met de wereldrijken uit de 19de en 20ste eeuw, zoals de Britten en Fransen, die vreselijke dingen deden in Afrika, is dat zij nog een logica hanteerden in hun koloniale oorlogen.
“In de Verenigde Staten daarentegen bedreigt president Trump nu, naast Mexico en Panama, zowel Denemarken (over Groenland) als Canada.
“De laatste twee zijn NAVO-lidstaten met wie we historisch op vriendschappelijke voet leven. Dit valt niet helemaal te rijmen met de theorie van machtspolitiek.
“Met vrienden de confrontatie opzoeken maakt de VS niet sterker, eerder zwakker.
“Er is geen enkele rationele reden om die goede relaties vandaag op het spel te zetten, tenzij je in de kaart wilt spelen van landen die de internationale rechtsorde en staatsgrenzen zelf in twijfel trekken.
“De enigen die hier vandaag van profiteren, zijn Rusland en China. Hun imperialistische ambities tegenover respectievelijk Oekraïne en Taiwan worden nu door Trump vergemakkelijkt.
“Een andere contradictie met imperiale ambities is de agenda van defensieminister Hegseth, wiens boeken ik heb gelezen.
“Zijn idee van militaire macht concentreert zich vooral op de VS zelf.
“Hij speelt in zijn geschriften met het idee om in het Amerikaanse binnenland een soort ‘heilige oorlog’ te beginnen tegen links, moslims, migranten en andersdenkenden.
“Ook in het leger wil hij militairen gaan vervangen door loyalisten.
“Trump en Hegseth denken nu misschien dat ze daar goede gasten gaan aanstellen, maar Poetin en Xi gaan hardop lachen als ze zo voortdoen.
“Het zal namelijk heel moeilijk worden om Amerika’s macht te projecteren in de wereld als je jouw ervaren officieren en ambtenaren van het Defensieministerie gaat ontslaan en vervangen door ideologische yes men.”
Donald Trump verwees in zijn toespraak naar de 19de-eeuwse Gilded Age vanwege het tarievenbeleid van toenmalig president William McKinley.
Er is nog een gelijkenis: de invloed van de zogenoemde robber barons van toen. Zakenlui die alle mogelijke middelen, inclusief geweld, uitbuiting en woeker praktijken, inzetten om ten koste van de concurrentie hun macht en kapitaal te vergroten.
Vandaag zaten miljardairs als Elon Musk, Jeff Bezos en andere big-tech-CEO’s tijdens Trumps inauguratie op dezelfde rij als ex-presidenten.
Hoe meer ze Trump financierden, hoe prominenter ze op de foto mochten die in alle geschiedenisboeken zal staan. Ongezien.
‘Een land met oligarchische verkiezingen en waar sommige kiezers meer moeite hebben om hun stem uit te brengen dan anderen, is geen land van vrije mensen’, waarschuwde Snyder afgelopen september nog in zijn boek. Het blijken profetische woorden.
Loopt Amerika het risico niet langer the land of the free te zijn, maar geketend te worden aan een oligarchie, waarbij de feitelijke macht in handen is van enkele rijke families?
Voor Snyder is het al zo.
“Oligarchen hebben niet alleen het grootste stuk van de taart, ze hebben vaak ook het mes in handen. En wanneer dat zo is, doet het er niet toe dat de taart groter wordt.
Volgens Snyder zijn er gelijkenissen tussen de VS van vandaag en de oligarchen in Rusland aan het eind van de 20ste eeuw.
In een verwijzing naar de invloed van Musk noemde hij de VS in een recente blog daarom ‘Trumpomuskovië’.
“‘Muskovië’ in ‘Trumpomuskovië’ roept een paar essentiële verbanden op met het huidige Poetin-regime.
“De eerste is dat Musk zelf een poetinist is. Hij communiceert regelmatig met de Russische president.
“Al twee jaar lang herhaalt hij de Russische propaganda over de oorlog in Oekraïne. De publieke reputatie van Trump is er tot nu toe een van onderwerping aan Poetin.”
De recente geschiedenis van oligarchie en dictatuur in Rusland suggereert volgens Snyder hoe de VS zich als een Trumpomuskovië zouden kunnen ontwikkelen.
“Net als Trump vandaag was Boris Jeltsin na de Russische verkiezingen van 1996 een ouder wordende president die zowel zijn verkiezing als zijn status te danken had aan de oligarchen om hem heen.
“Jeltsins ambtstermijn was een strijd om de macht tussen oligarchen, die zichzelf als de ware en juiste houders van de macht zagen.
“Toen Jeltsin steeds ongeschikter werd om de verantwoordelijkheden van de macht te dragen, ondernamen de oligarchen wat zij ‘Operatie Opvolger’ noemden.
“Deze zoektocht naar een vervanger voor Jeltsin moest aannemelijk lijken voor de Russen, maar ze wilden iemand aanstellen die hun bevelen zou opvolgen.
“Hun keuze, Poetin, pakte niet uit zoals ze verwachtten. Hij gebruikte de macht van de staat om hen te domineren en werd de belangrijkste plutocraat.
“In de huidige situatie in de VS kozen onze oligarchen, die het regime aanhangen, vicepresident J.D. Vance als opvolger.
“Het is te vroeg om te weten hoe dit zal uitdraaien. Oligarchische clusters zijn immers afhankelijk van impulsieve en eigenzinnige persoonlijkheden.”
Hierin ligt ook hun grote zwakte, vertelt Snyder wat verder in ons gesprek.
“Het is niet gezegd dat de oligarchen in hun opzet zullen slagen om zich met de macht te vereenzelvigen.
“Niemand verkoos Musk! Niemand verkoos welke oligarch dan ook.
“Als de MAGA-kiezers zich realiseren dat Trump de oligarchen schatplichtig is, kan dat zich tegen hem keren. Oligarchieën zijn van nature instabiel.”
Musk is als grootste donor nu ook regeringsadviseur, zelfs nadat hij expliciet extreemrechtse partijen zoals de pro-Russische AfD in Duitsland omarmde en tijdens een inaugurele gebeurtenis een schijnbare Hitlergroet, een ‘Romeinse groet’, bracht. Hoe bezorgd bent u dat de VS op de drempel balanceren van 21ste-eeuws fascisme?
“Allereerst wil ik begrippen als ‘op de drempel van’ niet gebruiken, omdat het nog niet onvermijdelijk is.
“Er is nog steeds meer fascisme op het internet dan in het echte leven.
“Ze zullen het zeker proberen, dat wel. De oligarchie onder Donald Trump kan tot fascisme leiden, zoals fascisme ook op een oligarchie drijft.
“Fascisme verzwakt de staat, waardoor de machtigsten de staat naar hun hand kunnen zetten.
“Toch dreigt er een botsing tussen degenen die fascisme willen gebruiken om bij een oligarchie te horen en degenen die een oligarchie willen gebruiken om bij fascisme te horen.
“Trump en Musk zijn totaal verschillende persoonlijkheden.
“Trump doet alsof hij rijk is, Musk ís onmetelijk rijk.
“Trump heeft het talent om volgelingen te mobiliseren. Musk heeft het talent om geld in te zamelen.
“We onderschatten nog altijd de macht die Musk door zijn fortuin heeft. Dit is de rijkste man ter wereld. Hij bezit al meer dan 400 miljard dollar.
“Om te helpen een Amerikaanse president verkozen te krijgen, hoefde hij maar iets meer dan een duizendste van zijn geld uit te geven.”
‘De wet dient de tirannie wanneer die een minuscule minderheid van oligarchen bevoordeelt’, schrijft u. Op papier beschikken de VS nog altijd over wetten die oligarchen kunnen beteugelen en monopolies kunnen doorbreken. Maar wie gaat die wetten nog handhaven, nu Musk zelf de ambtenaren kan ontslaan die hem zouden moeten controleren?
“De grondleggers van de Amerikaanse republiek waarschuwden al dat monopolies onverenigbaar zijn met democratie.
“In principe zouden het Congres, de federale rechters en de overheid hierop moeten toezien.
“Maar ik ben het met je eens dat de concentratie van macht de kans daarop sterk verkleint.
“De deelstaten daarentegen kunnen op hun niveau nog wel democratische tegenmacht uitoefenen.
“Ik zie ook een grote rol weggelegd voor de lidstaten van de Europese Unie, waar Musk zich nu openlijk met de politiek bemoeit.
“In de VS waant hij zich onaantastbaar. Maar als hij Europese wetten overtreedt, zou hij daarvoor ter verantwoording moeten worden geroepen.”
De oude Grieken begrepen al, schrijft u, dat de superrijken propaganda konden gebruiken om hun democratie ten val te brengen – maar ook dat ze daarvoor de handen ineen konden slaan met oligarchen uit andere landen. Wordt de VS nu geconfronteerd met een soortgelijke dreiging, nu Trump en Musk met Poetin onderhandelen?
“Ja, dit raakt een pijnpunt dat breder is dan alleen de VS. Het concept van de democratische staat zelf wordt hierdoor bedreigd.
“Oligarchen voelen zich niet meer verbonden met de gewone burgers in hun eigen land, maar hebben meer gemeen met gelijk gestemden met een vergelijkbaar fortuin – of dat nu in de VS, Europa, Zuid-Afrika of de Russische Federatie is.
(In zijn boeken spreekt Snyder van de ‘have yachts’ en de ‘have-nots’, red.).
“Dat geldt ook voor Trump en de oligarchen die hij in de VS mee aan de macht brengt. Dit is niet langer alleen Amerika’s probleem, maar ieders probleem.”
Trump wilde de oorlog in Oekraïne op dag één beëindigen. Zijn gezant maakte er honderd dagen van. Zelf spreekt hij nu over zes maanden. Is Oekraïne zijn eerste realiteitstoets met de echte wereld?
(knikt) “De enige manier om Oekraïne te helpen, is ze blijven steunen in hun strijd om Rusland te verdrijven.
“Trump pleit nu voor onderhandelingen, maar dat heeft weinig zin als Rusland niet tegelijkertijd onder druk wordt gezet om te stoppen met vechten.
“Als Trump écht de Nobelprijs voor de Vrede wil, dan kan dat alleen door de Amerikaanse macht als hefboom te gebruiken om de machtsbalans in het voordeel van Oekraïne te laten kantelen. Maar daarvoor heb je een beleidsplan én bondgenoten nodig.
‘Er gaapt nog een groot verschil tussen wat Trump wil bereiken en wat hij daarvoor moet doen.”
In Europa wordt nu eindelijk gesproken over het sturen van troepen, mocht een wapenstilstand lukken. President Zelensky zegt dat hij 200.000 buitenlandse soldaten nodig heeft. Veel EU-leiders aarzelen. Wat vertelt u hen, op basis van uw ervaringen in Oekraïne?
“Europa heeft de afgelopen drie jaar vooruitgang geboekt in de opbouw van zijn defensie.
“Sommige landen zitten al ruim boven de 2 procent van hun bbp aan defensie-uitgaven, richting de 3 procent.
“Dat is goed, maar niet genoeg vergeleken met Rusland, dat al op 9 procent zit en een oorlogseconomie en wapenindustrie heeft die de oorlog in Oekraïne voedt.
“Toch betekent dat niet dat jullie hulpeloos zijn. Als jullie de krachten bundelen, zijn jullie objectief gezien kwalitatief sterk.
“Alleen al via een nauwere samenwerking tussen bijvoorbeeld het Belgische en Nederlandse leger kunnen jullie veel bereiken.
“Dit is in jullie algemeen belang, zelfs als jullie enige doel is om op termijn jullie rechtsstaat te beschermen. Daar vecht Oekraïne nu voor.
‘We onderschatten nog altijd de macht die Musk door zijn fortuin heeft. Hij bezit al meer dan 400 miljard dollar. Om te helpen een Amerikaanse president verkozen te krijgen, hoefde hij maar iets meer dan een duizendste van zijn geld uit te geven’
“Stel je voor wat er met Europa zou gebeuren als Rusland erin zou slagen Oekraïne te veroveren.
“De gevolgen zouden enorm zijn voor de volgende generaties.
“Oekraïne is niet alleen historisch en geografisch belangrijk voor Europa, maar ook vanwege zijn ertsen en landbouwgronden. Mensen en land tellen echt. Dat was vijfduizend jaar geleden al zo, en vandaag nog steeds. Europa mag Oekraïne niet meer loslaten.”
U schreef uw boek Over vrijheid terwijl u vaak in Oekraïne was. Welke nieuwe inzichten over vrijheid leerde u daar?
“Ik heb veel over vrijheid geleerd tijdens mijn bezoeken aan Oekraïne, ook in gebieden die vroeger door de Russen bezet waren.
“De inwoners noemen zich vandaag nog steeds niet ‘bevrijd’. Ze zeggen wel dat ze gelukkig ‘ontzet’ zijn. Maar: ‘vrij’ voelen ze zich pas als ze weer omringd worden door een functionerende staat – met goede wegen, scholen, ziekenhuizen en een hechte samenleving.
“Vrijheid krijg je namelijk niet alleen door de afwezigheid van het kwade, maar ook door de aanwezigheid van het goede.
“Laat ik ook vertellen wat ik van president Zelensky leerde.
“‘Als je vrijheid alleen beschouwt als een impuls, kun je proberen te vluchten’, zei hij.
“‘Maar als je vrijheid ziet als de toestand waarin we onze eigen morele keuzes kunnen maken, dan heb je maar één echte keuze.’
“Zo verklaarde hij zijn beslissing om in Kiev te blijven toen op 24 februari 2022 de Russische invasie begon.
‘Het gaat hem niet alleen om het verdedigen van de vrijheid, maar ook om een vrij mens te blijven.
“Zelensky benadrukt ook dat hij dit alleen kon doen omdat veel andere Oekraïners hem daarin volgden.
“‘De president’, zegt Zelensky, ‘is slechts het eerste korreltje in de zandloper.’”
Lees ook
Bron: De Morgen