Onder het Britse flegma van professor Helen Thompson (Cambridge) schuilt een sombere boodschap: Vladimir Poetin is economisch nog niet uitgespeeld. Zij kan het weten. Thompson heeft deze energiecrisis haast perfect voorspeld.
Jeroen Van Horenbeek – De Morgen
‘Poetins volgende zet? De oliekraan dichtdraaien’
Helen Thompson
Stel: U leeft nog met het idee dat het straks allemaal wel goedkomt. Dat we ons, na een moeilijke winter, alsnog mogen verwachten aan nieuwe roaring twenties. Dan is Disorder. Hard Times in the 21st Century, het boek van politiek econome (en populaire podcaster) Helen Thompson iets voor u. Of net niet. Het hangt ervan af hoeveel zin u heeft in een koude douche.
In Disorder, verschenen daags vóór de Russische invasie van Oekraïne, beschrijft Thompson de eeuw waarin we leven als een van “geopolitieke, economische en democratische schokken”.
Een drijvende kracht achter al dat onheil is volgens haar de westerse energiehonger. Bingo, zo blijkt.
“Als jullie premier, Alexander De Croo, zegt dat we voor tien moeilijke jaren staan, dan zegt mijn instinct dat hij gelijk heeft. Wie denkt dat deze crisis binnen een winter of twee achter ons ligt, is te optimistisch.
“De grote onzekerheid is hoe snel groene technologie kan rijpen. Betere opslag voor windenergie bijvoorbeeld. En vergeet de invloed van het weer niet. Die wordt onderschat. Uitgerekend dit jaar zijn er opvallend veel windstille dagen.”
Wie zal deze economische oorlog winnen: Europa of Rusland?
Thompson: “Op korte termijn heeft Poetin de overhand. Dat is duidelijk. Hij heeft twee krachtige wapens: gas en olie. Zijn gaswapen heeft hij de voorbije maanden al ingezet, met losgeslagen gas- en stroomprijzen in Europa tot gevolg. Zijn oliewapen houdt hij voorlopig op zak.
“Poetin kan straks ook de oliekraan naar het Westen dichtdraaien. Dat zal wellicht zijn volgende zet worden. Ook zo kan hij ons hard treffen. Olie is de brandstof waar de moderne wereld op draait. Veel meer nog dan gas. Heel onze bevoorradingsketen is afhankelijk van diesel.
“Op langere termijn heeft Rusland wellicht een groot technologisch probleem. Door de economische sancties hebben westerse energiebedrijven Rusland verlaten. Hun kennis zal Poetin missen.
“De Russische gas- en olievoorraden slinken. Nieuwe velden zijn steeds moeilijker bereikbaar: ze bevinden zich op desolate plekken in Siberië of het poolgebied. Of het gaat om schalievelden, waarbij de ondergrond ‘gekraakt’ moet worden.
“China kan Rusland technologisch bijspringen maar of Peking dat zal doen is onzeker. Al is ook dit geen eenvoudig verhaal, want een lager internationaal aanbod aan fossiele brandstoffen betekent ook hogere prijzen voor Rusland.”
Poetin is nog niet uitgespeeld?
“Neen. Zelfs het argument dat Rusland zijn greep op de Europese gasmarkt ondertussen verloren is, vind ik maar een halve waarheid.
“Ja, energiebesparing verlaagt onze afhankelijkheid. Maar een deel van onze energiebesparing is te wijten aan de gedwongen sluiting van de industrie. (flegmatiek) Toch niet iets om gelukkig van te worden?
“Vergeet ook niet dat Rusland door de bezetting van het zuiden van Oekraïne nog altijd de graanbevoorrading van de wereld controleert. De druk is vandaag lager dan in het begin van het jaar, maar dit probleem is niet van de baan. De graanbevoorrading blijft een cruciale hefboom voor Rusland tegenover landen in het Midden-Oosten, Noord-Afrika en Zuid-Azië.
“Soms worden er – hoopvolle – vergelijkingen gemaakt tussen het Rusland van Poetin en de Sovjet-Unie in de jaren 80. Er is geen twijfel dat een daling in de inkomsten uit gas en olie de implosie van de Sovjet-Unie heeft versneld.
“Het land had geen geld meer om voedsel te importeren, het werd afhankelijk van westerse leningen en moest zijn oorlog in Afghanistan staken.
Uiteraard geldt ook voor Rusland dat zijn afhankelijkheid van inkomsten uit fossiele brandstoffen het land kwetsbaar maakt. Maar, ik stel vast dat Rusland de periode met lage olieprijzen rond 2015 al bij al probleemloos heeft doorstaan. En het is vandaag een voedselexporteur. Geen importeur.”
Wie wint aan deze energiecrisis?
“De Noren dankzij de verkoop van gas en stroom aan Europa. Ook de Verenigde Staten en Qatar verdienen goed aan de uitvoer van vloeibaar aardgas (lng). Qatar kan zijn export nog verhogen. Sowieso ligt het beter geplaatst dan Australië – de derde grote speler op de lng-markt – om ons te bevoorraden. De wereld rondvaren kost geld.
“Ook China puurt voordelen uit deze situatie. Het koopt nu Russische olie onder de marktprijs. Olie die het land opslaat in zijn strategische reserves en later kan gebruiken om de markt aan te sturen. Vorig jaar is dat al gebeurd.
“Eigenlijk moet je China stilaan aanzien als een soort ‘consumentenkartel’. Zo vormt het zerocovidbeleid van Peking vandaag een belangrijke rem op de wereldwijde vraag. Dat strenge beleid houdt de toestand op de energiemarkt nog enigszins onder controle.
“Dit jaar zal de Chinese vraag naar olie wellicht voor het eerst sinds 1990 dalen – een poos dus. Daar mogen we blij mee zijn als Westen. De prijzen aan de pomp zouden anders nog hoger liggen.”
Moet Europa een prijsplafond invoeren op gas?
“Ik vrees dat zoiets niet werkt. Kijk naar het prijsplafond dat de G7-landen willen instellen op Russische olie. Daar merk je hoe kwetsbaar zo’n maatregel is. Japan wil al niet meer meedoen.
“Waar het op neerkomt: als Poetin straks weigert om nog olie te verkopen aan het Westen, dan zit een land als Japan dik in de problemen.
“Met een plafond zeg je: ‘Moskou, we willen je olie nog, maar je moet iets van je prijs doen.’ Dat is geen sterke boodschap. Ook al omdat er geen bewijs is dat andere olielanden het productiegat kunnen vullen als Rusland de kraan afsluit. De productie door OPEC+ lijkt me stilaan op zijn grenzen te botsen.
“Voor gas is het probleem dat er een prijzenslag bezig is tussen Europa en Azië. Pakistan is deze zomer bijvoorbeeld overboden voor lng-leveringen. Als Europa dan een plafond instelt op gas, dreigen de schepen elders naartoe te varen.
“Om terug te komen op mijn punt van daarnet: vorig jaar was China nog de grootste lng-importeur ter wereld. Vandaag is dat Japan. Maar wat als China straks zijn comeback maakt? Nu verkoopt China lng dat het zelf op overschot heeft aan het Westen. Vaak gaat het dan om Russisch lng.”
Is deze energiecrisis de schuld van voormalig bondskanselier Angela Merkel?
“De innige energierelatie tussen Europa en Rusland gaat terug op de Suezcrisis in 1956. In de nasleep daarvan zijn de Europese landen beginnen zoeken naar alternatieven voor bevoorrading uit het Midden-Oosten. Zo zijn ze in Rusland uitgekomen. Vooral onder impuls van Italië en Oostenrijk eigenlijk.
“Wat je wel kan zeggen is dat bondskanselier Merkel twee grote inschattingsfouten heeft gemaakt. Haar idee dat de energierelatie tussen Europa en Rusland de vrede op het continent zou bevorderen was naïef.
“Merkel heeft de geopolitieke ambities van Poetin onderschat. Nochtans kende ze die wel. De pijpleidingen Nord Stream 1 en 2 kwamen er nét omdat Duitsland begreep dat de bestaande pijpleidingen door Oekraïne een risico vormden voor de bevoorrading van de eigen industrie, gezien de gespannen relaties tussen Kiev en Moskou na de Oranjerevolutie eind 2004.
“Waar je Merkel ook op kan bekritiseren is dat ze vanaf 2010 geen oog heeft gehad voor de schaliegasrevolutie in de Verenigde Staten. Ze heeft geen lng-terminals gebouwd aan de kust. Duitsland had toch Russisch gas…”
Intussen maken EU-leiders wanhopige tournees door het Midden-Oosten, op zoek naar energiecontracten. Pijnlijk.
“Voor Europese landen is het vandaag pick your poison. Je hebt Noorwegen, de Verenigde Staten en Australië als democratische handelspartners. Maar dan houdt het ongeveer op.
“Sowieso zijn de Noorse velden over hun hoogtepunt heen. In de Europese cenakels wordt nu nagedacht over toenadering tot Iran, maar dat is niet bepaald een vredelievende staat. Iran voert oorlog in Syrië en Libanon. Nu goed, op deze planeet lopen er uiteindelijk te weinig good guys rond.”
In uw boek Disorder beschrijft u hoe de jacht op energiebronnen de westerse geschiedenis mee heeft vormgegeven.
“De opkomst van olie was een keerpunt voor Europa. Tot het eind van de 19de eeuw hadden de Europese rijken de wereld gedomineerd dankzij steenkool. Een energiebron die ze zelf in handen hadden. Olie veranderde alles.
“De Verenigde Staten, toen nog een grootmacht in de knop, beschikten over olievelden. Net als Rusland. Europa niet. Alle Europese landen gingen daarom naarstig op zoek naar stabiele bevoorrading.
“Groot-Brittannië en Frankrijk deden dat in het Midden-Oosten. Duitsland probeerde eerst via het Ottomaanse Rijk en later, tijdens de Tweede Wereldoorlog, met operatie Barbarossa tegen de Sovjet-Unie en de mislukte aanval op de Russische olievelden in de Kaukasus.
“Ook nadien bleef energie een grote factor in de loop der dingen. Denk aan de oorlogen in Irak.
“In die zin is de Green Deal, die Europa versneld moet vergroenen, een historisch plan. Al blijft het probleem dat je nog altijd kostbare metalen nodig hebt voor de energietransitie. Metalen die we zelf niet hebben. En wanneer dat wel het geval is staan overheden huiverachtig tegenover mijnbouw. Het nieuwe probleem is niet zo groot als het oude, maar het blijft aanzienlijk.”
Komt er een recessie. En zo ja, hoe diep zal die zijn?
“It’s more likely than not. De vraag hoelang en hoe diep de recessie zal zijn, dat zal afhangen van wat er op de financiële markten gebeurt de volgende weken. En van wat de Amerikaanse centrale bank doet.
“Je ziet nu al dat de meeste landen in de wereld verzwakken tegenover de dollar. Het pond heeft een historische crash achter de rug. Landen die hun munt willen beschermen zullen hun intresten moeten verhogen tot boven het Amerikaanse niveau. En dan kom je héél dicht bij een recessie.
“Zeker als je in het oog houdt dat schulden historisch hoog zijn en overheden budgettair alles uit de kast moeten halen om hun gezinnen en bedrijven te beschermen tegen de hoge energiefacturen. Moeilijk.”
Moeten we vrezen voor het scenario van 2008, met een energiecrisis die straks uitmondt in een schuldencrisis?
“Die kans bestaat. Zeker omdat de naweeën van 2008 niet weg zijn. Het monetair beleid na de vorige crisis, quantitative easing, heeft het mogelijk gemaakt dat overheden veel hogere schulden konden aangaan dan normaal omdat de intresten laag waren.
“Ook landen met dieprode boekhoudingen zoals Italië en Griekenland konden goedkoop lenen. Gek genoeg hebben de markten dit tijdens de pandemie ‘geabsorbeerd’. Ze zijn niet in paniek geslagen. Nu lijkt de onrust me wel structureel.
“Kent u het woord: Zugzwang? Dat is een Duitse schaakterm die nu geregeld opduikt. Het gaat om het punt in een spel waarop je bij iedere mogelijke zet je eigen positie verslechtert. Daar zit iets in.
“Nu goed, alles wat we kunnen doen door energie te besparen is wél winst. Zeker als we ons focussen op onnodig verbruik zoals verwarming. Je thermostaat iets lager zetten vergt geen economische kost. Idem voor minder met de auto rijden. En op langere termijn is er geen alternatief voor de groene transitie.
“Uiteindelijk zijn fossiele brandstoffen hun eigen probleem. Dat moeten we goed onthouden. Zelfs als je niet zou vergroenen, zou je in de problemen komen binnen dertig à veertig jaar door de slinkende gas- en olievoorraden wereldwijd.
“Op een bepaald moment is de energie die je in de ontginning ervan stopt groter dan de energie die je eruit wint. Dan is het voorbij.”
Doet België er goed aan zijn kerncentrales langer open te houden?
“Ik ben zeker niet tegen kernenergie, maar we moeten realistisch blijven. Na de Tweede Wereldoorlog leefde het idee om onze hele energiebevoorrading via kernenergie te verzekeren. Ook auto’s, vrachtwagens en treinen zouden op nucleaire technologie worden aangedreven. Dat bleek een utopie.
“In mijn thuisland rekenen we nu vooral op kleine reactoren (SMR’s). Die zouden binnen tien jaar gebouwd moeten worden. En belangrijk: door eigen bedrijven.
“Voor de bouw van klassieke kernreactoren zijn we technisch te afhankelijk van China. Vergeet trouwens niet dat een groot deel van de Europese energiecrisis te maken heeft met de problemen die Frankrijk heeft met zijn kerncentrales, waardoor het nu drie keer meer gas moet verbruiken.”
Staat de Europese politiek sterk genoeg om deze crisis te doorstaan?
“De val van Italiaans premier Mario Draghi is rechtstreeks te linken aan de energiecrisis en de gestegen levenskosten. Wat de overwinning van Giorgia Meloni betreft is het afwachten welke koers zij zal varen.
“Als je naar de recente geschiedenis van de Italiaanse politiek kijkt, is het een feitelijke vaststelling dat de regering die uit de verkiezingen komt het vaak niet lang volhoudt.
“Hoe dan ook, als we een koude winter krijgen dan dreigen heel wat Europese regeringen het lastig te krijgen. Ze zullen hun best doen om de pijn te verzachten, maar alles oplossen, dat zal niet gaan. Zeker niet omdat de markten over hun schouder meekijken. Wat kan je dan doen? De kans is reëel dat een aantal Europese democratieën gedestabiliseerd raakt.
“Neen, aan roaring twenties moeten we ons niet verwachten.”
Beeld Rebecca Fertinel
Bron: De Morgen