Veel te lang liet links zich intimideren door radicaal-rechts, zegt Marijn Kruk. De Nederlandse journalist trok de afgelopen jaren door Europa om de populistische revolte in kaart te brengen. “Links moet weg uit die draaikolk van identitaire debatten.”
Ruud Goossens – De Standaard
“Het ideologische project van radicaal-rechts is gedoemd om te mislukken”
Marijn Kruk
Op 21 mei 2013, een zonnige lentedag, wandelde een 78-jarige man de Notre-Dame van Parijs binnen.
Enkele weken voordien was het homohuwelijk, tot zijn grote woede, gelegaliseerd in Frankrijk.
De man beende naar het altaar, legde daar een papier neer en deed enkele passen achteruit. Vervolgens diepte hij een pistool op uit zijn grijze zomerjas, keek even rond, stak de loop in zijn mond en haalde de trekker over. Het bleek niet zomaar een gek te zijn.
Het was de extreemrechtse historicus Dominique Venner. En die had zijn afscheid goed voorbereid. Hij schreef dat hij het “ingedutte Westen” wakker wilde schudden met een “spectaculair” en “historisch” gebaar.
De Nederlandse journalist Marijn Kruk (53) trekt zijn boek Opstand, over de populistische revolte in Europa, op gang met dat adembenemende slotakkoord van Venner.
“Omdat alles waar radicaal-rechts mee bezig is, samenkomt in die figuur”, vertelt Kruk in zijn flat in Amsterdam.
“Venner bleek een belangrijke man te zijn in een wereld die ik helemaal niet zo goed kende, die van La Nouvelle Droite.
“Hij zag wat hij ‘het witte ras’ noemde, op twee manieren bedreigd. Hij maakte zich zorgen over migratie, over de komst van moslims naar Europa, over wat hij als ‘omvolking’ beschreef.
“Maar hij deed ook aan beschavingskritiek. Venner vond dat de “decadentie” ook oprukte van binnenuit.
“Hij hekelde de linkse elites die alles wat hij van waarde achtte – het traditionele huwelijk, de natiestaat, de schoonheid, de waarheid – kapot relativeren.”
De afgelopen jaren peilden redacties aller landen naar de beweegreden van
- Brexit-stemmers
- Trump-aanhangers
- Van Grieken-fans
Dat deed Marijn Kruk ook. Hij peilde de onvrede in Frankrijk, waar hij meer dan 15 jaar woonde.
Hij trok op reportage naar landen als Italië, Hongarije, het Verenigd Koninkrijk of Oostenrijk.
Maar wat Opstand vooral boeiend maakt, is dat de Nederlandse journalist – ook historicus en politiek filosoof – zoveel inzicht verschaft in de onderbouw van radicaal-rechts.
Die beweging is niet zomaar uit de lucht komen vallen, schrijft Kruk.
“In werkelijkheid was het een loot aan een ideologische stam met diepe wortels in de westerse ideeëngeschiedenis, ook wel bekend als de anti-verlichting.”
Die stam kent u goed.
“Toevallig wel, ja. Ik heb ideeëngeschiedenis gestudeerd. En ik heb me toen erg verdiept in denkers als Joseph de Maistre (1753-1821) of Louis de Bonald (1754-1840).
“Ik heb Isaiah Berlin (1909-1997) verslonden, die al die oude figuren afstofte.
“Ze wilden afrekenen met de waarden van de Franse Revolutie, met het idee als zou de mens rationeel en autonoom zijn.
“Iemand als De Maistre zei: we moeten de mens niet bevrijden maar juist weer ketenen.
“De anti-Verlichters waren geen fan van de democratie, maar vonden dat de mens zich weer moest onderwerpen aan een hogere autoriteit, zoals God, de paus of een andere heerser.”
“Toen ik die ideeën bestudeerde, dacht ik altijd dat ik met het verleden bezig was, met iets van tweehonderd jaar geleden. Ik ging ervan uit dat de Tweede Wereldoorlog finaal had afgerekend met dat gedachtegoed.
“Maar op een gegeven moment, door die zelfmoord van Venner maar ook door een figuur als Thierry Baudet, werd mij duidelijk: dit is helemaal niet weg, dit komt zelfs terug.
“Ook figuren als Venner en Baudet, of Viktor Orban en Giorgia Meloni, kantten zich tegen de moderniteit. Ook zij willen ‘het tij keren’.
“Al trekken zij vooral van leer tegen de cultureel-ideologische erfenis van 1968.”
Dat valt zelfs op in een land als Hongarije, waar nochtans geen studentenrevolte plaatsvond. Hoe verklaart u dat?
“Het is een vijandbeeld. In 1968 is alles fout beginnen lopen volgens Orban. En omdat Hongarije toen nog achter het IJzeren Gordijn zat, is dat land als het ware ‘geconserveerd’.
“Hier wordt de vlam van het ware Westen brandend gehouden, zegt Orban. Hongarije werd niet overlopen door migranten. In Boedapest werd niet alles wat mooi en waar is gedeconstrueerd.”
Maar die kritiek op 1968 is toch niet per definitie radicaal-rechts?
“Dat zeg ik ook niet. De voormalige Franse president Nicolas Sarkozy was een van de eersten die 1968 onder vuur namen, in een speech in 2007.
“Op retorisch vlak is dat trouwens een geweldige toespraak.
“Sarkozy toverde allerlei vijanden uit zijn hoed die hij vervolgens met vuur te lijf ging. Hij gebruikte 1968 om voluit tekeer te gaan tegen wat hij de hypocrisie van de linkerzijde noemde.
“De soixante-huitards pakken de mooie baantjes, maar spellen anderen wel de les. En daardoor kunnen we niet meer trots zijn.”
“Wat wél radicaal-rechts is, is de totale overdrijving van die kritiek. Dan worden 1968 of de ‘wokerevolutie’ existentiële bedreigingen, gevaren voor het voortbestaan van de hele westerse beschaving.”
Zou u de Roger Scruton, een groot criticus van 1968, dan radicaal-rechts noemen?
“Als je hem tot op zijn kern afpelt, hou je op zijn minst een heel duistere conservatief over. En misschien ook wel een radicaal-rechtse denker, ja.
“Pas op, aan het einde van de jaren 90 was ik zelf erg gefascineerd door Scruton. Dat was een zeer materialistische, door en door liberale periode, weet u.
“Scruton probeerde in ieder geval een diepere betekenis te zoeken. Dat prikkelde mij.”
“Maar zijn puur identitaire, ‘culturalistische’ manier van kijken was natuurlijk ook problematisch.
“Het gedweep met lifestyle, zoals de vossenjacht, die geruite jasjes of die piano van hem, verhulde dat enigszins.
“Maar kijk naar het belang dat hij hechtte aan de zogenaamde ‘natuurlijke orde der dingen’, waarin mannen de baas zijn en vrouwen hun plaats kennen.
“Uiteindelijk is Scruton toch een invoegstrook naar radicaal-rechts.
“Net zoals Edmund Burke in de kern echt een anti-verlichtingsdenker is.”
U schrijft dat dat ideologische project van radicaal-rechts, die aanval op de verlichting, onmogelijk gerealiseerd kan worden.
“Dat project is gedoemd om te mislukken, ja.
“Mensen willen helemaal niet terug naar een autoritair geleide samenleving. Ze passen voor de gezagsverhoudingen van de jaren 50.
“Zelfs in Hongarije zie je de slinger de andere kant opgaan.
“De tolerantie tegenover lgbti-personen is er enorm hoog. Meer dan 60 procent van de Hongaren heeft er geen probleem mee dat homostellen een kind adopteren.
“Tegelijk is het homohuwelijk al ruim twee decennia aan een gestage opmars bezig, ook buiten het Westen.
“Nee, het zal echt niet gebeuren, die terugkeer naar een illiberale maatschappij, zeker niet in West-Europa.”
Dat klinkt geruststellend. Terwijl radicaal-rechts natuurlijk op tal van plekken wint, bijvoorbeeld in Duitsland vorige week. Ze kunnen toch grote schade aanrichten?
“Dat schrijf ik óók. Mijn punt is niet: leun allemaal maar lekker achterover, het komt wel goed.
“Ik geloof dat de wereld in de richting van de moderniteit evolueert, met steeds autonomere individuen.
“Maar daarmee zijn onze politieke vrijheden nog niet gegarandeerd. Die moet je telkens opnieuw veroveren.
“En onderweg kan de democratie zware averij oplopen, zoals in de twintigste eeuw is gebleken. Al zie ik dat in West-Europa voorlopig niet gebeuren.”
Neen?
“In landen als Italië of Oostenrijk hebben we gezien dat het heel vervelend kan worden voor een aantal kwetsbare groepen, zoals trans personen of migranten. Dat is verschrikkelijk naar en zeer onwenselijk.
“Maar het is níét de verwerkelijking van het illiberale model.
“Het is belangrijk om de dingen in hun juiste proportie te blijven zien. Ook in Nederland trouwens.”
Hoe loopt het hier, nu de PVV van Geert Wilders meebestuurt?
“Er is kabaal, maar uiteindelijk gebeurt er niet zoveel.
“De aanwezigheid van radicaal-rechts in de regering leidt vooral tot stagnatie. Omdat ze hun project niet kunnen uitvoeren.
“Als je de immigratie echt wil stoppen, moet je uit de Europese Unie stappen. En voor de economische gevolgen die dat zou hebben, schrikt men terug. Het zal allemaal leiden tot nóg meer frustratie en boosheid.
“Mijn collega Bas Heijne heeft dat onbehagen de afgelopen jaren treffend beschreven.
“Veel mensen, schrijft hij, verlangen weer naar een soort ‘eenheid’, terwijl dat verlangen nooit ingelost zal kunnen worden. Alleen mis ik bij Heijne een handelingsperspectief.”
Wat bedoelt u daarmee?
“Bij Heijne zitten we met zijn allen vast in de identitaire draaikolk.
“Hij gelooft niet dat sociaal-economische oplossingen het onbehagen nog kunnen wegnemen. Als dat waar is, kan links wel inpakken, ja.
“Terwijl ik geloof dat links zich vooral veel te lang heeft laten intimideren.
“Er werd gezegd: jullie zijn wegkijkers, jullie benoemen de problemen niet, jullie durven niets te zeggen over migratie of identiteit.
“Zo is links de fuik ingezwommen.
“Zelfs Frans Timmermans begon te suggereren dat migratie de verzorgingsstaat dreigde op te blazen.”
Kan links dan zwijgen over al die identitaire kwesties?
“(nadrukkelijk) Links moet weg uit de draaikolk.
“Met al die cultuurdebatten – over wie je bent en waar je vandaan komt – krijg je de samenlevingsproblemen niet opgelost.
“Daarvoor zijn vooral voldoende woningen, goed onderwijs en jobs nodig.
“Links moet niet zeggen dat migranten zich moeten ‘integreren’.
“Links moet vooral een plan maken hoe die mensen kunnen ‘meedoen’.
“Dat is iets helemaal anders. En die woorden zijn belangrijk. Maar ik besef dat dat niet eenvoudig is.
“Op sociale media zag je de radicaal-rechtse propaganda de laatste jaren exploderen. We zijn daar veel te naïef in.
“Bretagne was altijd een zeer pro-Europese regio, echt Macron-gebied.
“Maar bij de laatste parlementsverkiezingen scoorde het Rassemblement National daar plots uitstekend.
“Dat heeft veel te maken met de ultrakatholieke mediamagnaat Vincent Bolloré. Zijn zenders – zoals CNews of Europe 1 – zijn heel actief geworden in Bretagne.
“Ze kneden een onbestemde ontevredenheid in radicaal-rechtse richting.”
Het is niet eenvoudig om daar iets tegen te ondernemen. Als de Europese Commissie ingrijpt tegen een platform als X, dreigt ze de vrijheid van meningsuiting te belemmeren.
“De ‘vrijheid van meningsuiting’ is al een jaar of 25 een radicaal-rechts propaganda-instrument.
“Elon Musk klaagt altijd over ‘censuur’. Maar hij verdedigt een libertarisme dat eigenlijk neerkomt op de wet van de jungle.
“Dat is de wet van de sterkste. En we laten het maar gebeuren, dat enkele zeer rijke mensen met veel geld hun agenda uitrollen.”
Spreekt u zelf eigenlijk over ‘omvolking’?
“Natuurlijk niet. Daar ben ik heel strikt in.
“Ik hoor linkse mensen wel eens zeggen: die omvolking wordt overdreven, zo snel zal het niet gaan, want kijk maar, er zijn helemaal niet zoveel moslims.
“Wel, dan stap je eigenlijk al mee in het frame van radicaal-rechts. Zo worden mensen gek van angst.”
U ontmoette Renaud Camus ooit, de bedenker van dat idee.
“(lacht) Ik zie me nog zitten in die gigantische ridderzaal van zijn 14de-eeuwse kasteel in de Gascogne.
“Een zeer erudiet man. Bij Camus zie je ook die hele aanval op de moderniteit terugkeren. Zijn ‘omvolking’ maakt deel uit van een veel groter idee: de ‘remplacement global’.
“Camus ziet de hele wereld van zijn sokkel donderen, door fenomenen als massaproductie en massaconsumptie. En daar komt dus ook een akelig Blut und Boden-kantje bij.
“In die zin doet hij een beetje denken aan Scruton of Baudet. Het zijn heel gevoelige, kwetsbare geesten, met een haast esthetische kijk op politiek.
“Ze verlangen eigenlijk naar een andere tijd. Het zijn echte anti-Verlichters.”
Maar veel van die anti-verlichters zeggen toch net dat ze die waarden van de verlichting willen verdedigen?
“Zoals Paul Cliteur. Wel, ik wantrouw dat.
“Ze zeggen dat de islam de waarden van de verlichting in gevaar brengt, door bijvoorbeeld lelijk te doen tegenover vrouwen.
“Ze willen het Westen verdedigen tegen de duisternis. Terwijl er in het Westen natuurlijk heel wat politieke tradities zijn die óók heel duister zijn. Zoals radicaal-rechts.
“Wat Cliteur verkondigt, is geen verlichting. De echte waarden van de verlichting hebben niets te maken met territorium.
“Iemand als Cliteur maakt er een identitair, westers project van.”
Ziet u ergens hoopgevende dingen gebeuren?
“Wat er de afgelopen weken in Amerika gebeurde, was wel bevrijdend, ja.
“Ik vond het heerlijk hoe Tim Walz, de running mate van Kamala Harris, de hele Trump-show plots als ‘weird’ begon te omschrijven.
“Uiteindelijk is die narcistische, maffiose figuur, met het geheugen van een goudvis, de afgelopen jaren op een of andere manier toch genormaliseerd.
“Het is, alles welbeschouwd, volkomen bizar dat zo’n man president van de Verenigde Staten kan worden.
“En dan zegt er plots iemand: ‘Hey, wacht eens even, hij is helemaal niet normaal, hij is gewoon… raar.’
“En vervolgens begint het hele kaartenhuisje in elkaar te storten.”
Wat is uw punt dan?
“Dat je goede woorden moet verzinnen.
“Je moet niet zoals Frans Timmermans meteen beginnen huilen over de rechtsstaat.
“Je moet duidelijk maken dat het om mensen gaat waar je vooral niet wil bij horen.
“Je moet hen te kijk zetten, met veel zelfvertrouwen en humor.
“Want die lach werkt ook bevrijdend. Die maakt een einde aan de betovering.”
© John Macdougall/afp
Lees ook
Annelien De Dijn (46) – Wanneer zijn we vrij
Essay – Ilja Leonard Pfeijffer – U dacht dat het niet erger kon dan Trump – Think again
Portret Tim Walz – Wie is de running mate van Kamala Harris
Bron: De Standaard