Als de roman Aan zee van de Nobelprijswinnaar voor Literatuur Abdulrazak Gurnah ons iets vertelt, dan wel dat eenzelfde verhaal meerdere versies kan hebben, en dat ze alle waar kunnen zijn. Maar in het dominante discours over de vluchtelingencrisis is die ruimte er niet.
“Er bestaan verschillende vormen van onwetendheid.”
Raf Njotea – De Standaard
‘Het vergt moed om te zeggen: wat we doen is fout en ik weiger erin mee te gaan’
Abdulrazak Gurnah
Hij zou perfect een personage uit een van zijn eigen boeken kunnen zijn – afgezien van die Nobelprijs misschien.
Net zoals de mensen over wie hij schrijft, heeft Abdulrazak Gurnah zijn leven zelf vorm gegeven, maar is hij tegelijk en onmiskenbaar een product van de wereldgeschiedenis.
De Brits-Tanzaniaanse schrijver werd in 1948 geboren op Zanzibar, toen het Oost-Afrikaanse eiland nog een sultanaat was. Na de Revolutie van Zanzibar emigreerde hij op achttienjarige leeftijd naar Groot-Brittannië, waar hij nog altijd woont en werkt.
Met romans als Paradijs (1994), Desertion (2005) en Hiernamaals (2020) groeide Gurnah uit tot een gewaardeerd, maar veelal onbekend schrijver. Tot hij in 2021 de Nobelprijs kreeg.
De jury loofde de compromisloze en medelevende manier waarop hij “de effecten van het kolonialisme en het lot van vluchtelingen in de golf tussen culturen en continenten” doorgrondt.
Nu is er Aan zee, de Nederlandse vertaling van zijn roman By the sea (2001), dat het verhaal vertelt van Saleh Omar en Latif Mahmud, die een pijnlijk verleden delen in Zanzibar.
Mahmud geeft nu les als professor in Londen. De 65-jarige Omar heeft al een heel leven achter zich wanneer hij op 65-jarige leeftijd op een najaarsdag in november op de luchthaven van Gatwick bij Londen aankomt – zonder papieren.
U kwam in 1968 zelf in Groot-Brittannië aan als vluchteling.
“Ik wil er niet pedant over doen, maar het is belangrijk dat we de juiste termen gebruiken.
“Een vluchteling is niet hetzelfde als een asielzoeker of een migrant.
“Vluchtelingen zijn mensen wier leven in gevaar is en aan wie we het verplicht zijn om hen te helpen. Wat niet wil zeggen dat ook andere mensen geen immense druk kunnen ervaren om hun land te verlaten. Maar de noden zijn anders.
“Door op iedereen die vanuit een niet-Europees land in Europa aankomt de term ‘vluchteling’ te plakken, maskeren we de uiteenlopende redenen waarom mensen vertrekken.
“Bovendien kan het een fout beeld geven van de situatie in het land van herkomst. Ik zou zelf niet zeggen dat ik als vluchteling arriveerde.”
Wat zou u wel zeggen?
“Noem me een idealistische migrant. Ik wilde mezelf ontplooien. Zanzibar ging toen door een verschrikkelijke periode. We zaten met een autoritaire overheid die scholen sloot, jobs afschafte en mensen in de gevangenis gooide, of erger …
“Maar het is niet zo dat mijn leven in gevaar was. Ik was achttien jaar oud en was niemand tot last. Behalve mijn ouders. (lacht)
“Mijn probleem was dat ik wilde studeren. Alleen kon dat nergens meer en dus wilde ik weg. Maar omdat het verboden was om het land te verlaten, moest dat illegaal.”
Hoe kijkt u naar de huidige vluchtelingencrisis?
“Ik schreef Aan zee intussen meer dan twintig jaar geleden, maar mensen die het nu pas lezen, denken soms dat het over vandaag gaat.
“Er lijkt niks ten goede veranderd. Integendeel, hoe we met vluchtelingen omgaan is bijna misdadig geworden.
“Er is een nieuw narratief: dat van de gigantische vluchtelingencrisis die Europa op de rand van de afgrond brengt.
“Twintig jaar geleden was het grootste probleem verzuim. Nu lijkt er bij verschillende overheden in Europa sprake van kwade wil. Gelukkig niet overal, maar toch.
“De vraag die overheden zich stellen is veranderd van ‘Hoe kunnen we iets aan dit probleem doen?’ naar ‘Hoe raken we van dit probleem af?’”
Hoe kunnen we iets aan het probleem doen?
“We moeten in elk geval af van het idee dat mensen migreren met kwade intenties. Migranten willen niets meer dan hun leven verbeteren.
“Dat is toch ook wat miljoenen Europeanen de afgelopen tweehonderd jaar hebben gedaan? Soms met slechte gevolgen voor de plekken waar ze naartoe gingen.”
Ik betrapte mezelf er tijdens het lezen op hoe weinig ik wist over de geschiedenis van de Oost-Afrikaanse kust. Is Afrika nog te veel een blinde vlek voor westerlingen?
“Als dat zo is, dan is het omdat dat deel van de wereldgeschiedenis veronachtzaamd wordt in Europa.
“Als je op school niet aangeleerd krijgt dat de Eerste Wereldoorlog uitgevochten werd over de héle wereld en niet alleen in Europa, dan is het logisch dat je niks weet over de rampzalige gevolgen die WO I ook in Afrika en andere delen van de wereld heeft gehad.”
Hoe schadelijk kan onwetendheid zijn?
“Er bestaan verschillende vormen van onwetendheid. Stel: je vindt dat vrouwen of zwarte mensen niks kunnen, en weigert daarom iets over hen te lezen. Wel, dan ben je moedwillig onwetend.
“Het ligt anders wanneer jou kennis wordt onthouden, uit nalatigheid of vanuit een defensieve ingesteldheid. Die vorm van onwetendheid zie je bijvoorbeeld in het niet onderrichten van de koloniale geschiedenis.”
U schrijft over onderbelichte mensen en plekken. Is dat waarom u verhalen schrijft, tegen de onwetendheid?
“Neen. Ik wil niemand heropvoeden. Dat is niet waarom je schrijft – ik toch niet. Ik probeer wat ik weet beter te begrijpen.”
Er wordt altijd gezegd dat u schrijft over het kolonialisme. Ziet u dat zelf ook zo?
“Dat is een lastige vraag. Als ik in een paar woorden zou kunnen zeggen waarover ik schrijf, dan zou ik er wellicht geen verhalen over schrijven.
“Feit is dat mijn verhalen meestal niet gaan over grote ontwikkelingen, maar over mensen – Europeanen, Afrikanen, Arabieren, Indiërs – en hoe die elkaar ontmoeten.
“Op de achtergrond spelen er natuurlijk grotere verhalen. Die context wil ik nooit uit het oog verliezen. Maar wat mij drijft tijdens het schrijven is de vraag hoe ontmoetingen of confrontaties tussen mensen verlopen.”
Hoe kijkt u terug op het kolonialisme?
“In het deel van Afrika waar ik vandaan kom, kwam de kolonisatie pas laat op gang. De Europese kolonisatie bedoel ik dan, want er waren ook andere kolonisaties, zoals de Arabische.
“Op dat moment, rond 1890, was het beeld dat Europa van zichzelf had buitengewoon zelfgenoegzaam. Een hybris die ergens trouwens te begrijpen is, want de Europeanen hadden zowat de hele wereld veroverd.
“Maar ik wil geloven dat ze tegelijkertijd ook twijfelden aan wat ze deden. Alleen is twijfel niet makkelijk in een context die trouw en samenhang verlangt, zoals in het leger.”
Wat wilt u daarmee zeggen?
“Dat we niet mogen veronderstellen dat iemand die deelneemt aan iets onrechtvaardigs blind is voor die onrechtvaardigheid, of er per definitie mee akkoord gaat.
“Ik heb de Duitse officier in mijn roman Hiernamaals bijvoorbeeld laten twijfelen over wat hij doet.
“Of luister naar de verhalen die vandaag soms naar buiten komen van Russische soldaten die bevelen weigeren in Oekraïne.
“Het vergt moed om tegen jouw hele omgeving in te gaan en te zeggen: wat we aan het doen zijn is fout en ik weiger erin mee te gaan.”
Dat is ook een deel van de context die u niet uit het oog wilt verliezen.
“Kijk naar de manier waarop de structuur, de hele ideologie van het kolonialisme op een paar decennia tijd in elkaar gestuikt is.
“De vraag van India om onafhankelijkheid botste vlak na de Tweede Wereldoorlog nog op enorme weerstand. Amper vijftien jaar later, in 1960, waren de meeste koloniale machten bereid te vertrekken.
“Omdat ze gedwongen werden weliswaar, niet uit eigen wil. Maar toch. Het onderdrukken van een volk werd niet langer aanvaard.
“Dat betekent dat er in het hele systeem ergens ook goedheid moet zijn geweest onder de mensen, maar dat deze de weg naar buiten niet vond doorheen alle ideeën van superioriteit en exceptionaliteit.”
Heeft de kolonisatie het lot van Europa en Afrika met elkaar verbonden?
“In elk geval is een groot deel van de voorspoed hier te danken aan de tegenspoed daar.
“Zelf zou ik niet zeggen dat ze via hun lot verbonden zijn, omdat dat een wederkerigheid lijkt te impliceren. Terwijl het een deels gedwongen band is.
“Ik vraag me af in hoeverre dat voor jongeren in dit deel van de wereld vandaag nog duidelijk is.
“Kolonialisme is iets herkenbaar slechts geworden. ‘Weg ermee!’ Maar de gevolgen ervan worden nog steeds door ons allemaal geleefd.
“Kijk naar opvattingen over schoonheid, over kunst en cultuur, over wat luxe is. Jongeren stellen zich daar misschien te weinig vragen bij, omdat het op het eerste gezicht niks met kolonialisme te maken heeft.”
Maar dat heeft het wel?
“Zeker. (Denkt na) Wel denk ik dus dat we moeten oppassen met dat idee van verbinding.
“Die focus op een Atlantische connectie tussen Afrika, Europa, Noord- en Zuid-Amerika versterkt het idee dat bepaalde kennisparadigma’s superieur zijn, met de Europese kosmopolitische kennis voorop.
“Terwijl er ook nog andere kosmopolitische zwaartepunten zijn. Het kosmopolitisme rond de Indische Oceaan, bijvoorbeeld.
“De mensen daar hebben misschien niet zo’n duidelijk beeld van Europa, maar weten wel heel goed wat er allemaal speelt in India, op het Arabisch Schiereiland, in Oost-Afrika, tot in China toe.
“Of je zou kunnen spreken van een Centraal-Aziatisch kosmopolitisme, in Pakistan, Afghanistan, Iran.
“Die vormen van kennis brengen een heel ander bewustzijn van de wereld met zich mee.”
Houdt het steek om te spreken van een Afrikaanse literaire traditie tegenover een Europese?
“Absoluut. Maar als je traditie zou omschrijven als een vorm van voortdurende culturele uitwisseling, dan is het tegelijk moeilijk om van totale authenticiteit te spreken.
“Een traditie is nooit volledig immuun voor invloeden van buitenaf. In de muziek is dat besef al meer ingeburgerd, maar het geldt evengoed voor de literatuur.
“Goethe heeft ook geëxperimenteerd met stukken van de Perzische dichter Hafez. Hij bleef natuurlijk Goethe, een Europese dichter die schreef in het Duits, maar met zijn West-östlicher Divan wilde hij wel de hand uitsteken naar een andere poëtische traditie, waar hij naar opkeek.”
Hoe kijkt u naar uw raciale identiteit? Hoe Brits of Afrikaans of Oost-Afrikaans of Tanzaniaans of Zanzibariaans bent u?
“Ja. (lacht) Al die dingen kloppen.
“De wereld dwingt ons steeds meer om te kiezen, en daar moeten we van af. Mensen die van jou verwachten dat je een keuze maakt, hebben misschien het geluk om in een positie te zitten waarin ze die zelf niet moeten maken.
“Bovenop dat alles ben ik bijvoorbeeld ook een moslim, maar toch zit ik hier lustig de regels te breken. (Hij eet tijdens de ramadan en drinkt een glas wijn, red.)
“De verschillende aspecten van wie we zijn, hoeven elkaar niet tegen te spreken.”
Dat geldt ook voor de feiten, lezen we in Aan zee. De twee ik-vertellers hebben een gedeeld verleden, maar herinneren zich bepaalde dingen anders. Wie spreekt de waarheid?
“Geen van de twee mannen liegt. Saleh en Latif hebben allebei hun herinnering van de feiten.
“Het gaat niet over de vraag wiens waarheid meer waar is, maar over het besef dat de ander ook gelijk heeft.
“We moeten durven openstaan voor het feit dat er verschillende waarheden zijn.”
U wilt de lezer aan het denken zetten. Zijn kunst en literatuur volgens u per definitie activistisch?
“Dat hangt ervan af hoe je activisme omschrijft. Sommige mensen schrijven polemisch om op die manier iets aan te kaarten. Anderen stellen een platform ter beschikking.
“Bij mij vertrekt het schrijven vaak vanuit een gevoel van onrechtvaardigheid. Ik ben geïnteresseerd in dingen die niet goed zitten.
“De vluchtelingenproblematiek of de manier waarop vrouwen of kinderen behandeld worden.
“Ik zie het en wil in die materie duiken. Erover nadenken. En erover schrijven.”
U schrijft in het Engels, maar bedient zich soms ook van woorden of zinnen in het Swahili, Arabisch, Hindi of Duits. Vanwaar die keuze?
“Voor sommige woorden uit die andere talen is er simpelweg geen equivalent dat helemaal vat wat ik wil zeggen.
“Neem het Swahili woord ‘marehemu’, in een uitdrukking als ‘marehemu mijn vader’.
“Dat zou je vertalen als ‘wijlen mijn vader’.
“Maar ‘marehemu’ behelst veel meer dan ‘wijlen’. Je gebruikt het als een vorm van respect voor een overledene die je dierbaar was. Letterlijk betekent het ‘moge God hem genadig zijn’.
“In het Engels of Nederlands zeg je dat niet. Het zou pretentieus klinken. Maar in het Swahili dus wel. Het maakt je personages ook authentieker.”
Ik las ergens dat u liever niet heeft dat uitgevers die woorden cursiveren of in een verklarende woordenlijst zetten.
“Die uitspraak stamt van toen ik nog veel minder onderhandelingsmacht had. (lacht)
“In mijn eerste roman staat nog veel cursief. Toen ik aan mijn derde roman toe was, wilde ik weten waarom dat cursief per se nodig was.
“‘Maar het is een woord uit een vreemde taal!’, klonk het. Terwijl ik dacht: die tekst staat vol vreemde woorden.
“Uiteindelijk heb ik mijn uitgever overtuigd om het zonder te proberen, met succes.
“Weet je, ik ben zelf opgegroeid in een meertalige omgeving. Mensen verstonden elkaar niet altijd volledig, maar ze zochten naar manieren om elkaar te begrijpen.
“Als je tijdens het lezen iets niet verstaat, googel het dan. Of haal de betekenis uit de context.”
En wat met de Nederlandse vertaling? In het Nederlands zeggen wij weleens “vertalen is hertalen”. Een vertaling is tegelijk een nieuw verhaal.
“Dat vind ik net het mooie aan literatuur en aan hoe wij als lezers en vertalers met verhalen omgaan. We lezen vanuit wat we weten en nemen dat mee in het verhaal.
“Als schrijver kan je nog zo precies zijn als je wilt, een lezer leest met zijn specifieke, gelimiteerde kennis.
“Onbewust herformuleren lezers een verhaal tijdens het lezen dus ook op zo’n manier dat zij het zelf allemaal begrijpen.
“Natuurlijk moet je je als vertaler degelijk informeren om zo nauwkeurig mogelijk te zijn. Maar uiteindelijk lezen we niet om feiten te leren over andere plekken – of toch niet alleen daarom.
“We lezen omdat we onszelf terugvinden in verhalen.”
Lees ook
Bron: De Standaard