Opinie – Het spook van het neofascisme waart door Europa

“Geen samenwerking met fascisten.” Dit axioma van de Europese democratie van na de Tweede Wereldoorlog is stilletjes verlaten, schrijft Slavoj Zizek.

Slavoj Zizek – De Standaard

Slavoj Zizek
Hoogleraar filosofie aan de European Graduate School.
Directeur van het Birkbeck Institute for the Humanities van de University of London.

De verrassing bij de verkiezingen voor het Europees Parlement was dat de uitslag die iedereen verwachtte er ook echt kwam.

Om een klassieke scene uit een Marx Brothers-film te parafraseren: Europa mag dan wel praten en doen alsof het zich naar radicaal-rechts beweegt, laat je niet misleiden: Europa beweegt zich echt naar radicaal-rechts.

In veel media werd die lezing gebagatelliseerd. De boodschap die we te horen krijgen is: “Natuurlijk, Marine Le Pen, Giorgia Meloni en Alternative für Deutschland (AfD) flirten af en toe met fascistische motieven, maar er is geen reden tot paniek, omdat ze nog altijd de democratische regels respecteren als ze aan de macht komen.”

Toch zou dit salonfähig maken van radicaal rechts ons allemaal zorgen moeten baren, omdat het duidt op de bereidheid van traditionele conservatieve partijen om mee te bewegen.

Het axioma van de Europese democratie van na de Tweede Wereldoorlog, ‘geen samenwerking met fascisten’, is stilletjes verlaten.

De boodschap van deze verkiezingen is duidelijk.

De kloof in de meeste EU-landen is niet langer tussen gematigd rechts en gematigd links, maar tussen conventioneel rechts, belichaamd door de grote winnaar, de Europese Volkspartij (bestaande uit christendemocraten, liberaal-conservatieven en traditionele conservatieven) en neofascistisch rechts, vertegenwoordigd door Le Pen, Meloni, AfD en anderen.

De vraag is nu of de EVP zal gaan samenwerken met de neofascisten.

Volgens de voorzitter van de Europese Commissie, Ursula von der Leyen, is de uitslag een overwinning van de EVP op beide ‘extremen’, maar het nieuwe halfrond zal geen linkse partijen bevatten waarvan het extremisme ook maar in de verste verte vergelijkbaar is met dat van extreemrechts.

Zo’n visie op ‘evenwicht’ van de topfunctionaris van de EU is een onheilspellend signaal.

Pan-Aziatische beweging

Als we het over fascisme hebben, moeten we ons niet beperken tot het Westen.

In zijn studie over de ontwikkeling van China benadrukt de Italiaanse marxistische historicus Domenico Losurdo (ook bekend om zijn rehabilitatie van Stalin) het onderscheid tussen economische en politieke macht.

Bij het doorvoeren van zijn ‘hervormingen’ wist Deng Xiaoping dat elementen van het kapitalisme nodig zijn om de productiekrachten van een samenleving te ontketenen; maar hij stond erop dat de politieke macht stevig in handen zou blijven van de Communistische Partij van China.

Deze benadering heeft diepe historische wortels. Al ruim een eeuw omarmt China de ‘pan-Aziatische’ beweging die tegen het einde van de negentiende eeuw opkwam als reactie op de westerse imperialistische overheersing en uitbuiting.

Zoals historicus Viren Murthy uitlegt, is dit project altijd gedreven geweest door een afwijzing, niet van het westerse kapitalisme, maar van het westerse liberale individualisme en imperialisme.

Aanhangers van de pan-Aziatische beweging stelden dat Aziatische samenlevingen, door gebruik te maken van premoderne tradities en instellingen, hun eigen modernisering konden organiseren om een nog grotere dynamiek te bereiken dan het Westen.

Terwijl Hegel zelf Azië zag als een domein van starre orde, dat geen ruimte biedt voor individualisme, stelden aanhangers van de pan-Aziatische beweging een nieuw hegeliaans conceptueel kader voor.

Omdat de vrijheid die het westerse individualisme biedt, uiteindelijk de orde ontkent en leidt tot sociale desintegratie, zo stelden zij, is de enige manier om vrijheid te behouden het kanaliseren ervan naar een nieuwe collectieve instantie.

Een vroeg voorbeeld van dat model zie je in de militarisering en kolonialistische expansie van Japan vóór de Tweede Wereldoorlog.

Maar historische lessen worden snel vergeten.

In de zoektocht naar oplossingen voor grote problemen konden velen in het Westen zich opnieuw aangetrokken voelen tot het Aziatische model om individualistische drijfveren en het verlangen naar betekenis op te nemen in een collectief project.

De pan-Aziatische beweging slingerde heen en weer tussen zijn socialistische en fascistische versies (waarbij de grens tussen de twee niet altijd duidelijk was) en herinnerde ons eraan dat ‘anti-imperialisme’ niet zo onschuldig is als het lijkt.

In de eerste helft van de twintigste eeuw presenteerden Japanse en Duitse fascisten zich regelmatig als tegenstanders van het Amerikaanse, Britse en Franse imperialisme, en nu zie je extreemrechtse nationalistische politici soortgelijke standpunten innemen tegenover de Europese Unie.

Deze tendens was er ook in het China van na Deng, dat politicoloog A. James Gregor classificeert als “een variant van hedendaags fascisme”: een kapitalistische economie die wordt gecontroleerd en gereguleerd door een autoritaire staat, waarvan de legitimiteit wordt gekaderd in termen van etnische traditie en nationaal erfgoed.

Daarom maakt de Chinese president Xi Jinping er een punt van om te verwijzen naar de lange, ononderbroken geschiedenis van China die teruggaat tot de oudheid.

Het aanwenden van economische impulsen ten behoeve van nationalistische projecten is de definitie van fascisme en zo’n politieke dynamiek is er ook in India, Rusland, Turkije en andere landen.

Het is niet moeilijk te begrijpen waarom dit model zo populair is geworden.

Terwijl de Sovjet-Unie onder een chaotische desintegratie leed, streefde de communistische partij van China naar economische liberalisering maar hield zij nog steeds de touwtjes strak in handen.

Linkse sympathisanten prijzen China dan ook omdat het het kapitaal ondergeschikt houdt, in tegenstelling tot de Amerikaanse en Europese systemen waar het kapitaal de scepter zwaait.

Politieke clowns

Maar het nieuwe fascisme wordt ook geschraagd door recentere trends.

Behalve Le Pen is een andere grote winnaar van de Europese verkiezingen Fidias Panayiotou, een Cypriotische Youtube-persoonlijkheid die aandacht kreeg voor zijn pogingen om Elon Musk te omhelzen.

Terwijl hij buiten het hoofdkantoor van Twitter wachtte op zijn doelwit, moedigde hij zijn volgers aan om Musks moeder te ‘spammen’ met zijn verzoek.

Uiteindelijk ontmoette en omhelsde Musk Panayiotou, die daarna zijn kandidatuur voor het Europees Parlement aankondigde.

Met zijn tegen de gevestigde partijen gerichte campagne won hij 19,4 procent van de stemmen en werd hij verkozen.

Vergelijkbare figuren duiken her en der op. Allemaal rechtvaardigen ze hun kandidatuur met het ‘linkse’ argument dat aangezien de democratische politiek een lachertje is geworden, clowns zich net zo goed kandidaat kunnen stellen. Dit is een gevaarlijk spel.

Als genoeg mensen openstaan voor dit soort circusacts, wordt de politieke ruimte voor het neofascisme groter.

Om die ruimte terug te winnen is serieuze, authentieke actie nodig.

Ik denk dat Macron correct heeft gereageerd op de overwinning van extreemrechts door nieuwe parlementsverkiezingen uit te schrijven. Zijn aankondiging verraste iedereen, maar het is het risico waard.

Zelfs als Le Pen wint en beslist wie de volgende premier wordt, behoudt Macron als president de mogelijkheid om een nieuwe meerderheid tegen de regering te mobiliseren.

We moeten de strijd tegen het nieuwe fascisme zo krachtig en snel mogelijk voeren.