Chips, diepvriespizza’s en frisdrank: we eten ons te pletter. Om dat patroon te kunnen aanhouden, produceren we ons ook te pletter. Maar de machine begint te sputteren. De boeren komen op straat, de welvaartsziekten pieken, en de planeet kreunt. ‘De tol van onze overconsumptie is enorm,’ zegt professor retailmanagement Pierre-Alexandre Billiet, die een boek schreef over de kost van voeding.
Ayfer Erkul – De Standaard
In ons land valt Earth Overshoot Day dit jaar op 23 maart. Dat is de dag waarop alle grondstoffen die de aarde in een jaar tijd kan produceren zouden zijn opgebruikt als de hele wereld consumeerde zoals wij.
We staan in de top tien van de slechtst presterende landen: we consumeren net iets minder dan de Verenigde Staten, Qatar, Luxemburg, de Verenigde Arabische Emiraten, Canada en Denemarken, maar we laten wel de rest van de wereld achter ons.
Bovendien valt Earth Overshoot Day jaar na jaar vroeger. Vier jaar geleden hadden we de aarde pas op 4 april uitgeput.
“We vreten de planeet steeds sneller leeg”, zegt Pierre-Alexandre Billiet (42), professor retailmanagement aan de Solvay Brussels School en CEO van het kennisplatform Gondola.
In zijn boek True Cost of Food waarschuwt hij voor de gevolgen als we blijven eten zoals we nu doen.
Billiet: “De situatie is dramatisch. De helft van de Belgen heeft overgewicht, en dat aantal zal in de komende jaren nog toenemen. Daarnaast heeft onze landbouw een vernietigende impact op de planeet. Het WWF heeft berekend dat maar liefst 70 procent van de biodiversiteit op aarde is verdwenen sinds 1970. Toch willen de boeren nog méér produceren. En blijven wij vasthouden aan ons ongezonde eetpatroon.”
Die slechte eetgewoontes kosten de ziekenzorg handenvol geld, schrijft u.
“De problemen rond overgewicht kosten ons land jaarlijks 4,5 miljard euro. Daarin zitten 3,2 miljard directe kosten voor aandoeningen als hoge bloeddruk en hoge cholesterol. Ruim 1,3 miljard euro gaat naar het opvangen van absenteïsme, omdat mensen met overgewicht vaker arbeidsongeschikt of minder productief zijn.
“Ook mentale problemen door overgewicht kosten de maatschappij geld. Dikkere mensen voelen zich vaak uitgesloten. Ze durven niet aan sport te doen en zijn minder mobiel. Dikke kinderen worden vaker gepest op school, of worden niet uitgenodigd op feestjes. Mentaal laat dat zijn sporen na.”
We zijn, na de VS en Ierland, wereldwijd koploper qua consumptie van calorieën: gemiddeld zo’n 3.800 per dag. Dat zijn er 1.800 te veel volgens de aanbevelingen van het WHO.
“Dat is onder meer de schuld van onze bourgondische levensstijl, die eigenlijk gewoon een excuus is om lekker vettig te eten. We hebben ons eetpatroon nog niet aangepast aan onze nieuwe manier van leven. De meesten van ons hebben een zittende job, maar we eten calorieën alsof we straks op mammoetjacht moeten vertrekken.”
Om te vermageren moeten we minder eten en meer bewegen, klinkt het steevast. Maar zo eenvoudig is het niet, schrijft u.
“De Wereldgezondheidsorganisatie beschouwt overgewicht al sinds 2004 als een chronische ziekte, maar wij zien het nog te veel als een persoonlijk probleem. ‘Het is je eigen schuld dat je te dik bent.’ Maar obesitas is al jaren een groeiend probleem in de wereld, en geen enkel land slaagt erin de trend te stoppen.
“In Groot-Brittannië werd een groep obese mannen en vrouwen negen jaar lang opgevolgd tijdens hun pogingen om af te vallen. De resultaten waren ontmoedigend: slechts 0,45 procent van de mannen en 0,8 procent van de vrouwen slaagde erin om een normaal gewicht te bereiken.
“Door mensen louter aan te raden om minder te eten en meer te sporten, gaan we er niet komen.”
Hoe dan wel?
“We moeten obesitas als een collectieve verslaving behandelen. Suiker en vetten hebben iets verslavends, dat wéten we. Toch zijn ze overal.
“In de supermarkt word je constant verleid. Eén doos koekjes plus twee gratis? Hup, in de winkelkar ermee! Als je geen zin hebt om te koken, zijn er Uber Eats en Deliveroo voor een snelle hap. Je kunt je afvragen: móéten alle producten te allen tijde te koop zijn in de supermarkt? Is het normaal dat jongeren er ’s morgens een zakje chips kunnen kopen voor ze naar school gaan?
“Zelfs de mensen die onze voeding produceren, maken geen gezonde keuzes. Toen de landbouwers de straten blokkeerden, dacht ik: die gaan vast een appel eten als ze trek krijgen. Maar neen, ze haalden chips en melocakes tevoorschijn!
“Preventie moet een veel belangrijkere rol krijgen. De overheid zet tal van campagnes op over de verslavende effecten van roken, drugs en alcohol. Maar over ongezonde voeding is die sensibilisering er amper.”
We weten niet wat dat is, gezond eten.
“Het is verbijsterend om vast te stellen hoe analfabeet we zijn als het aankomt op eten, terwijl we het drie keer per dag doen.
“We beseffen dat we meer groenten moeten eten, maar we weten niet dat die norm op 300 gram per dag ligt. Slechts 1 à 3 procent van de Belgen haalt die norm.
“We eten vandaag onbewust ongezond. De eerste stap om de trend te keren is ervoor zorgen dat mensen beseffen dat ze wat moeten minderen met chips en diepvriespizza’s.
“Daarna kunnen we de stap zetten naar bewust gezond eten.
“Technologische hulpmiddelen kunnen daarbij helpen, om uit te rekenen hoeveel calorieën we dagelijks nodig hebben.
“De laatste stap is onbewust gezond gaan eten, waarbij gezonde voeding vanzelfsprekend wordt.”
Koopt u zelf altijd gezonde voeding, of ligt er weleens een zak chips in uw winkelkar?
(lachje) “Af en toe kan ik niet anders. Ik heb thuis een tienerzoon. Als hij een feestje geeft, is het niet geslaagd zonder chips.
“Net zoals een barbecue zonder vlees niet te verkopen is aan tieners. Aubergines of andere groenten op de grill? Vergeet het! We zitten vastgeroest in ons klassieke eetpatroon.”
Supermarkten zijn niet altijd de boosdoener. Soms proberen ze klanten aan te sporen om gezonde keuzes te maken.
(knikt) “In 2014 heeft Lidl de snacks aan de kassa, zoals kauwgom en chocoladerepen, vervangen door groenten en fruit. Maar ze zijn er al na enkele maanden mee gestopt: klanten kochten die gezonde snacks niet.
“Misschien had Lidl wat langer moeten volhouden. Eten is een kwestie van cultuur en gewoontes. Om een gewoonte te veranderen, heb je tussen de zes à negen maanden nodig. Een cultuuromslag vergt nog veel meer tijd.”
Voedingswaren in supermarkten hebben sinds 2019 een Nutri-Score, een initiatief van de overheid om ons tot gezonde keuzes aan te zetten. Helpt dat?
“De Nutri-Score is een interessante tool om meer bewustzijn te creëren: hoe gezonder het product, hoe hoger de score – met als hoogste de A-score in een groene kleur. Dat is duidelijk voor de consument.
Supermarkten gebruiken de Nutri-Score ook aan de onderhandelingstafel: producten met een hogere Nutri-Score hebben meer kans om in de rekken te belanden. Op die manier wordt de voedingsindustrie aangemoedigd om gezondere producten te maken.”
Bij Delhaize krijg je zelfs 10 procent korting op producten met een hoge Nutri-Score. Een goede zaak?
“Zeker. Delhaize heeft het goed bekeken. In plaats van met het vingertje te zwaaien, spreekt de supermarkt de taal die consumenten het liefst horen: die van kortingen.”
Beeld Saskia Vanderstichele
Toch is niet iedereen overtuigd van die Nutri-Score. Sommige consumenten kiezen bewust voor de lagere score, schrijft u.
“Onderzoekers van de Universiteit Antwerpen hebben een groep consumenten laten kiezen tussen twee soortgelijke producten met een verschillende Nutri-Score. 30 procent koos consequent voor de ongezondere optie. Dat waren mensen die onbewust dachten dat gezonde dingen niet lekker kunnen zijn.
“De consument weet dat producten met suiker en zout een vollere smaak hebben. Het is sterker dan onszelf: we hebben als kind bijna allemaal te veel suiker gegeten, en zoetigheid roept nog steeds een pavloviaans reactie van beloning op bij ons.
“Maar smaak was niet de enige factor bij de groep die steevast koos voor de ongezonde optie. Ook de kostprijs speelde een rol.”
Gezond eten is te duur?
“Het probleem is eerder dat ongezonde voeding zo goedkoop is. Bij de bereiding van chips komen verschillende technologische processen kijken, waarbij tal van additieven worden toegevoegd.
“Je zou dus een hoge verkoopprijs verwachten, maar het tegendeel is waar. Omdat chips op zo’n enorme schaal worden geproduceerd, blijft de prijs laag. Veel mensen kopen chips om zichzelf een goedkoop pleziertje te gunnen.”
Je hoort vaak dat gezonde voeding te duur is en dat we daarom naar junkfood grijpen in plaats van naar verse groenten.
“Dat beeld klopt niet. We hebben nooit eerder zo weinig aan eten besteed als nu.
“Omstreeks 1960 gaven we 60 procent van ons inkomen uit aan voeding, nu is dat nog 16 procent.
“In 1900 werd nog gevreesd dat de landbouw de groeiende wereldbevolking niet zou kunnen voeden, en dat eten daarom duurder zou worden. Het tegenovergestelde is gebeurd: door het gebruik van meststoffen in de landbouw en door de industrialisering van onze voedingsketen, kunnen we meer én goedkoper produceren dan ooit.
“Politici zeggen vaak dat 20 procent van onze bevolking onder de armoedegrens leeft en het moeilijk heeft om zich te voeden.
“Maar uit een studie van de Voedsel- en Landbouworganisatie van de Verenigde Naties blijkt dat slechts 0,2 procent van de Europeanen zich geen gezonde voeding kan veroorloven. Het is vooral een kwestie van gewoontes.”
Groenten zijn vandaag een kwart duurder dan twee jaar geleden. Dat zal wellicht niet helpen om over te schakelen naar een gezonder eetpatroon.
“Het gaat om een inhaalbeweging: industriële voeding werd vorig jaar al duurder, groenten en fruit volgen met wat vertraging.”
Moeten we groenten en fruit goedkoper maken?
“Je zou de btw op groenten en fruit kunnen verlagen, maar daardoor gaat de consument er helaas niet meer van eten.
“Als we iets willen veranderen, moeten we inzetten op bewustmaking. De Vlaamse overheid heeft in 2020 Zeker Gezond gelanceerd, een app en website voor gezonde recepten. Dat project kostte een half miljoen euro, maar heeft nooit echt gewerkt.
“Onder meer de N-VA deed er lacherig over: ‘Zijn er nog niet genoeg kookprogramma’s?’ Maar de campagne had ons wel op weg kunnen zetten naar een gezonder eetpatroon.”
We zouden ongezonde voeding duurder kunnen maken, door de suikertaks te verhogen.
“Op zich is dat een goed idee, maar de Belg is verslaafd aan suiker. Als frisdranken hier duurder worden, gaat hij zijn cola gewoon over de grens kopen.
“Dat zagen we ook met de alcoholtaks die in 2015 werd ingevoerd: de verkoop van alcohol in ons land daalde, maar de Belg dronk er geen glas minder door.
“De helft van de Belgische bevolking woont binnen de 50 kilometer van een landsgrens. Meer dan een half miljoen Belgen heeft een bedrijfswagen met tankkaart, waardoor over de grens shoppen makkelijk en goedkoop is.
“Zo’n taks zou je dus over de hele EU moeten uitrollen, maar de culturele verschillen wat betreft voeding zijn gewoon te groot binnen Europa.”
We moeten ons eetpatroon niet alleen omgooien voor onze eigen gezondheid, maar ook voor die van de planeet.
“Ons voedingssysteem is verantwoordelijk voor de uitstoot van bijna 14 miljard ton CO2 per jaar, een kwart van de globale CO2-uitstoot. Landbouw neemt daarvan 80 procent in.
“De teloorgang van ecosystemen is een ander probleem. Van het bewoonbare landoppervlak wordt 46 procent ingepalmd door de landbouw.
“Ter vergelijking: steden nemen slechts 1 procent van de beschikbare ruimte in.
“Landbouw vormt een grote bedreiging voor de biodiversiteit. Een VN-rapport stelt dat een kwart van alle diersoorten in de komende decennia zou kunnen verdwijnen.”
Binnen de landbouw treft vooral de veeteelt schuld.
“Klopt. Om 1 kilo rundsvlees te produceren heb je 25 kilo veevoeder en duizenden liters water nodig.
“De veeteelt is ook verantwoordelijk voor de uitstoot van methaan: een broeikasgas dat een grotere impact heeft op de opwarming van de aarde dan CO2.
“Koeien produceren grote hoeveelheden methaan in hun spijsverteringsstelsel. Het gas komt vrij wanneer de beesten boeren.
“Varkens en kippen worden dan weer gevoed met soja. Voor de teelt van dat gewas wordt kostbare natuur vernietigd, zoals de savanne in Brazilië.”
We moeten minder vlees eten, klinkt het al jaren.
“En terecht. Minder vlees eten is niet alleen beter voor onze gezondheid, maar leidt ook tot grote klimaatwinst. Als we stoppen met runds- en lamsvlees te eten, zou dat globaal al een besparing betekenen van 20 procent op de totale uitstoot van de voedingsindustrie.”
Dat zal niet eenvoudig zijn: we eten jaarlijks meer dan 70 kilo varkens-, lams- en kippenvlees. Die hoeveelheid is in de afgelopen tien jaar amper gewijzigd, ondanks campagnes om plantaardige voeding te promoten.
“Vlees zit ingebakken in onze bourgondische eetcultuur. Zo’n eeuwenoude traditie verander je niet in een handomdraai.
“Toch is de omschakeling naar meer plantaardige eiwitten de enige weg vooruit, zónder een grote cultuurshock.
“Als iedereen enkele dagen per week vegetarisch eet, zou dat al een enorme impact hebben. Het is niet eens nodig dat we helemaal stoppen met vlees eten. Dat besef dringt nog te weinig door.”
We laten vlees wel vaker links liggen als de prijs sterk stijgt, schrijft u. Kan een vleestaks ertoe leiden dat we minder vlees eten?
“De Duitse supermarkt Penny heeft vorig jaar een experiment opgezet waarbij vlees- en zuivelproducten werden verkocht voor hun ware kostprijs.
“Daarin werd ook de impact op het milieu, het klimaat en onze gezondheid meegerekend.
“Weense worstjes en Maasdammer-kaas werden dubbel zo duur, mozzarella steeg driekwart in prijs.
“Wat bleek? De consument haakte af: de verkoop van die producten daalde tussen de 30 en 50 procent.
“Toch is het geen goed idee om een vleestaks te heffen, omdat mensen ook in dat geval hun vlees dan gewoon over de grens zullen kopen.
“Een Europese richtlijn zou een betere oplossing zijn, maar binnen de EU is daarover geen consensus te bereiken. Voor de Italianen maakt vlees zowat deel uit van hun nationale identiteit. Nederland en Polen zijn dan weer de grootste vleesexporteurs van Europa.”
Minder vleesproductie betekent ook minder inkomsten voor de boeren. Die kwamen in de afgelopen weken al boos op straat. Hebben ze gelijk?
“Er waren verschillende redenen waarom de landbouwers op straat kwamen. De één wil minder bureaucratie, de ander wil een betere vergoeding of meer respect. Dat zijn eisen waar iedereen ergens wel begrip voor heeft.
“Maar we kunnen niet doorgaan met het huidige landbouwsysteem: daarvoor is de milieuschade te groot.
“Het probleem is dat onze boeren steeds groter zijn geworden – door toedoen van de vele subsidies die ze in de loop der jaren hebben gekregen – en zich erop hebben gericht om enorme volumes te produceren.
“Maar vandaag staan hun winstmarges onder grote druk. Als we een vleestaks invoeren, zou de vraag naar vlees snel dalen. Een groot deel van de landbouwers zou onmiddellijk kopje-onder gaan.
“De landbouw hangt nu al aan het infuus: elke Belg betaalt jaarlijks 122 euro om de boeren boven water te houden.
“Dat zou aanvaardbaar zijn als het om duurzame landbouw ging. Maar met die subsidies houden we onze overconsumptie in stand en vernietigen we onze planeet. Dat is surreëel.”
Biologische landbouw wordt gezien als een duurzaam alternatief. Maar dat is een misverstand, zegt u.
“Wat betreft de uitstoot van broeikasgassen zijn er geen significante verschillen. En omdat biologische boeren duurzaam omgaan met de bodem, hebben ze zelfs méér land nodig om hetzelfde te produceren. Biologische landbouw scoort wel beter op vlak van energiegebruik.”
Nog een misverstand is dat lokaal kopen leidt tot een duurzamere voedselproductie.
“Het is sympathiek om rechtstreeks bij de boer te kopen, maar dat zal niet leiden tot de grote verandering.
“Het zware transport om voeding uit verre landen in te voeren heeft uiteraard wel een invloed op het klimaat, maar die impact is heel beperkt als je naar het totale plaatje kijkt.
“De productie van 1 kilo rundsvlees gaat gepaard met een uitstoot van 60 kilo CO2. Het aandeel van transport daarin is slechts een halve procent.”
Wat moet de landbouw dan doen?
“Circulaire landbouw kan op termijn een oplossing bieden.
“In ons huidige, klassieke landbouwsysteem worden varkens en kippen voor 50 procent gevoed met soja en maïs.
“In de kringlooplandbouw worden dieren enkel gevoed met voedsel dat mensen niet willen eten, of met gras. De uitwerpselen worden dan gebruikt om de bodem te bemesten.
“Critici zeggen dat circulaire landbouw nooit voldoende zal kunnen produceren, maar die bewering klopt niet.
“Een onderzoek van de Wageningen Universiteit toont aan dat de Europese veestapel weliswaar met een kwart zou moeten krimpen als we deze methode toepassen, maar dat we nog altijd voldoende te eten zouden hebben en dat ook de CO2-uitstoot sterk zou dalen.”
Opvallend: in België belandt 40 procent van de geproduceerde voeding in de vuilnisbak. Wat een verspilling!
“We staan in de top 3 van de grootste voedselverspillers in Europa.
“Per jaar gooien gezinnen zo’n 38 kilo voedsel weg. Maar een groot deel van de voedselverspilling gebeurt al bij de bron.
“Vaak gooien landbouwers groenten weg die niet aan de strenge eisen voldoen. Tomaten die niet rond genoeg zijn, of peren met een buil bijvoorbeeld. Die zouden toch maar in de winkelrekken blijven liggen, dus worden ze al op voorhand vernietigd.
“Dat is niet overal in de wereld zo. In veel landen worden wél appels met builen verkocht.”
We beseffen niet hoe verwend we zijn?
“De afgelopen vijf decennia hebben we een onwaarschijnlijke levensstandaard bereikt.
“Stabiele voedselprijzen? Dat heeft nooit eerder bestaan in de geschiedenis! Als de vangst niet goed was, werd vis tegen enorme dagprijzen verkocht. Als de oogsten in de middeleeuwen slecht waren, stierven volledige dorpen.
“Maar bij ons puilen winkelrekken uit met voedingsproducten van over de hele wereld.”
Zijn we daarom onrustig als de rekken leeg blijven? Ik was onlangs in de supermarkt, waar veel producten niet waren geleverd waren door de blokkades van de boeren.
“Bij lege rekken denken we aan voedseltekorten en een falend systeem.
“We schrokken toen we er tijdens corona mee werden geconfronteerd. Ook nu voelen die lege rekken weer vreemd aan. Dat is op zich geen slechte zaak: we moeten dit beschouwen als een wake-upcall.
“Het tijdperk van de overvloed is afgelopen, we kunnen er maar beter aan wennen.”
Lege winkelrekken zijn de nieuwe realiteit?
“De volgende jaren zullen de klimaatopwarming en de geopolitieke instabiliteit te voelen zijn in de supermarkt. Het wordt geen evidentie meer dat er het hele jaar door exotisch fruit in de rekken ligt.
“We zien sinds vorige zomer dat schepen, door een aanhoudende droogte, veel moeilijker door het Panama-kanaal kunnen varen. In het Midden-Oosten worden containerschepen die door het Suez-kanaal varen, aangevallen door rebellen.
“Maar ook in ons land zal de klimaatverandering een impact hebben. Een goed voorbeeld zijn de suikerbieten. Die liggen door het vochtige weer van de afgelopen tijd te rotten op de velden. Dat leidt waarschijnlijk tot een crisis in de bietensector, en reken maar dat die zal worden doorgerekend in de supermarkt.”
‘True Cost of Food’, Pierre-Alexandre Billiet & Martijn Martens, Gondola
Beeld Saskia Vanderstichele
Bron: De Standaard