Nu de crisissen zich blijven opstapelen, is het geen fijne boodschap, maar we vallen u er toch even mee lastig: het coronavirus is nog niet weg. We moeten ons niet alleen schrap zetten voor een dure energiefactuur deze herfst en winter, maar ook voor een nieuwe coronagolf. Hoeveel zorgen moeten we ons maken? Welk nut heeft de herfstbooster? Moet je je ook laten vaccineren als je recent ziek bent geweest? En kunnen de griep en corona tot een supervirus versmelten? We vroegen het aan professor Steven Van Gucht (46), diensthoofd bij Sciensano en al de hele pandemie lang een rots in de virale branding.
Professor, hoe staan we ervoor? Vorig jaar veroorzaakten terugkerende reizigers en de heropening van de scholen een herfstgolf. Maar de meeste experts lijken dit jaar optimistischer.
Steven Van Gucht: “We staan er nu inderdaad een stuk beter voor. Al is het moeilijk te voorspellen hoe hoog de golf precies zal worden. Dat komt omdat iedereen ondertussen een andere vorm van immuniteit heeft.
“Sommige mensen zijn niet gevaccineerd, anderen hebben twee of drie dosissen gehad. Er lopen ook mensen rond die nog niet ziek zijn geweest, terwijl anderen al twee of drie keer besmet zijn, al dan niet met verschillende varianten. Dat is zo’n complex geheel dat het moeilijk is om dat nog in een model te gieten.
“Mijn buikgevoel zegt dat we het zullen redden zonder strenge maatregelen. Vorig jaar adviseerden we nog om je contacten te beperken en een mondmasker te dragen. Nu lijken we voldoende gewapend te zijn met alleen de vaccins.
“Zeker in Vlaanderen loopt de campagne heel goed. Vooraf waren we toch wat bevreesd voor ‘vaccinatiemoeheid’ bij de burgers, aangezien de pandemie wat uit de actualiteit is verdwenen en veel mensen al drie spuiten hebben gehad. Maar de opkomst is goed.
“In Brussel en Wallonië komt het wat trager op gang. De vaccinatiebereidheid is daar sowieso lager.”
Uit de modellen van biostatisticus Niel Hens en zijn team bleek alvast dat de vaccinatie een flinke impact kan hebben op de komende herfstgolf.
Van Gucht: “In zijn berekeningen kwam hij uit op 5.000 à 6.000 patiënten in het ziekenhuis als we níét zouden vaccineren. Als meer dan 50 procent van de 65-plussers de herfstbooster neemt, kunnen we dat aantal meer dan halveren. De herfstcampagne kan dus een zeer grote impact hebben op de belasting van de zorg.
“Er zullen sowieso minder mensen op intensieve zorgen belanden of overlijden dan vorig jaar. Zelfs als je helemaal niet meer zou vaccineren, komen misschien nog maar een paar honderd patiënten op intensieve terecht. Dat blijft zwaar, maar het is wel behapbaar.
“Dat komt omdat onze immuniteit door de basisvaccinatie – de drie voorgaande prikken – zeer hoog blijft: de bescherming tegen opname op intensieve zit nu nog altijd op ongeveer 90 procent, en dat percentage lijkt ook niet af te nemen. Daarom zien we nu relatief weinig overlijdens.
“Om intensieve zorgen te ontlasten, hoef je die herfstbooster dus niet per se te zetten. Maar er is wél een impact op de categorie daar net onder: mensen die te ziek zijn om thuis te blijven, en doorverwezen worden naar het ziekenhuis omdat ze extra zuurstof nodig hebben. Bij die groep is de booster zeer nuttig.
“Met de huidige vaccinatiecampagne willen we dus vooral mensen uit het ziekenhuis houden. Niemand ligt daar voor zijn plezier, het kost de samenleving een bom geld én het is een belasting voor het zorgpersoneel. Daarom is die herfstbooster zo belangrijk voor de risicogroepen – ik heb het dan over de 65-plussers.
“Ook voor zwangere vrouwen is de booster trouwens erg nuttig. Het vaccin beschermt de moeder én haar foetus. Die krijgt veel antistoffen mee van de moeder, waardoor een baby nog maanden na de geboorte geniet van immuniteit.”
Is de booster ook nuttig als je jonger bent dan 65, of niet tot een risicogroep behoort? Velen lijken ervan uit te gaan dat ze nog voldoende beschermd zijn door de vorige booster, of dankzij een recente besmetting.
Van Gucht: “Je moet in je achterhoofd houden dat de volgende prik waarschijnlijk pas over een jaar wordt aangeboden. Als je geen booster haalt, moet je nog de hele winter én het voorjaar door, want van de voorbije jaren weten we dat het virus tot mei sterk aanwezig blijft. In die periode kan er nog veel gebeuren.
“Als je nu niet op de uitnodiging ingaat, kun je het vaccin op termijn misschien bij de huisarts halen, maar dat is nog niet zeker. En de ervaring leert: van uitstel komt afstel.”
Wat ook voor verwarring zorgt, is dat de booster in Vlaanderen alleen ‘aanbevolen’ is voor 65-plussers, mensen met een verzwakte immuniteit en zorgverleners. Voor de rest van de bevolking is het vaccin niet ‘aanbevolen’, maar wordt het ‘aangeboden’. In Wallonië en Brussel worden mensen onder de 50 zelfs niet uitgenodigd voor de herfstprik. Ook in Duitsland, Groot-Brittannië, de VS en Denemarken krijgen gezonde mensen onder de 50 geen vierde prik.
Van Gucht: “Als je jong en gezond bent, zul je vermoedelijk niet in het ziekenhuis belanden als je geen booster neemt. Maar je loopt dan wel nog steeds het risico om een week ziek in bed te liggen als je besmet raakt. En er blijft ook nog altijd een kleine kans dat je long covid oploopt.
“Zelfs na een milde besmetting blijven sommige mensen met langdurige klachten zitten. We begrijpen de aandoening nog steeds niet goed. We weten niet waarom bepaalde mensen long covid ontwikkelen, en er zijn ook nog geen goeie behandelingen. We weten echter wel dat het vaccin de kans op long covid verkleint.”
Volgens cijfers van de Wereldgezondheidsorganisatie zou 20 procent van de geïnfecteerden één of andere vorm van long covid krijgen. Dat is toch niet niks.
Van Gucht: “De symptomen zijn zeer uiteenlopend. Voor sommige mensen is de minste inspanning al te veel, anderen hebben vage klachten zoals slaapstoornissen, geheugenproblemen of aanhoudende hoofdpijn.
“Maar zulke milde klachten kunnen in principe ook andere oorzaken hebben. Dat maakt het zeer moeilijk om er grote uitspraken over te doen. De schattingen over het aantal mensen met long covid lopen dan ook sterk uiteen, van 1 tot 50 procent. Zelf hou ik het op 10 à 20 procent.”
Long covid komt niet alleen bij ouderen of risicogroepen voor.
Van Gucht: “Inderdaad. Kinderen worden minder getroffen, maar voor de rest komen de klachten bij alle leeftijdsgroepen voor.”
Ook opmerkelijk: vrouwen lopen dubbel zoveel risico op long covid.
Van Gucht: “Klopt. Vrouwen hebben enerzijds het geluk dat ze minder risico lopen op een ernstig ziekteverloop, maar anderzijds zijn ze wel merkelijk gevoeliger voor long covid.
“Vermoedelijk komt dat omdat ze een iets beter immuunsysteem hebben dan mannen. We denken dat die langdurige klachten misschien veroorzaakt worden door een ontsporing van het immuunsysteem. Het blijft te lang reageren, alsof het virus nog in het lichaam zit.
“Een andere hypothese is dat er op bepaalde plaatsen in het lichaam kleine deeltjes van het virus achterblijven, wat een aanhoudende ontstekingsreactie veroorzaakt. Dénkt het immuunsysteem dat het virus er nog zit, of zít het er echt nog? We weten het niet.”
HANDJES SCHUDDEN
Alles samen lijken er meer dan genoeg redenen te zijn om toch maar om de booster te gaan.
Van Gucht: “Het is ieders vrije keuze. Ik ga het niet opdringen, maar als mensen mij advies vragen omdat ze twijfelen, raad ik ze aan om de prik toch maar te halen: het voordeel is groter dan het nadeel.
“Ik maak me wel een beetje zorgen om de 50-plussers. In het advies van de Hoge Gezondheidsraad staat dat de booster ook wordt aangeraden voor 50-plussers als ze een risicofactor hebben, zoals zwaarlijvigheid – een BMI (body mass index, red.) van boven de 30.
“Dat geldt voor bijna 20 procent van de volwassen bevolking. Maar hoeveel mensen kennen hun BMI? Andere risicofactoren zijn overmatig drinken en roken. Weinig zullen zichzelf een ‘overmatig drinker’ vinden, maar aan dat quotum zit je sneller dan je denkt. Mijn persoonlijke advies is daarom: als vijftigplusser ga je toch maar beter om de prik.”
Wat we misschien ook niet genoeg beseffen, is dat de derde prik na vijf maanden amper nog bescherming biedt tegen een besmetting met symptomen. Dat bleek onlangs nog uit een grote Britse studie.
Van Gucht: “Klopt. In de eerste maanden gaf de derde prik 50 procent bescherming tegen milde symptomen na een besmetting met omikron. Maar na zes maanden was dat nog amper 10 procent.
“Voor deze vierde prik houdt dat in dat hij je in de herfstmaanden stevig zal beschermen tegen het ontwikkelen van symptomen, maar tegen de winter en zeker in het voorjaar zal het effect waarschijnlijk nog zeer klein zijn.”
Maar op korte termijn is er wel een groot effect, volgens de modellen van Niel Hens en co. Zonder herfstbooster zou het aantal symptomatische infecties pieken op 25.000 per dag, of ongeveer hetzelfde aantal als in januari. Dat aantal kan gehalveerd worden als de helft van de volwassenen die zich vorige keer liet boosteren dat nu opnieuw zou doen.
Van Gucht: “Het zou inderdaad een hoop zieken schelen. En dat is goed nieuws voor de huisartsen, die het de laatste jaren al hard genoeg te verduren hebben gekregen. Maar het zou ook goed zijn voor de economie, omdat er dan minder werknemers ziek uitvallen.
“Zelfstandigen, kmo’s en zelfs grote bedrijven staan nu al zwaar onder druk door de hoge energiefacturen en tekorten aan geschikt personeel. Het laatste wat je dan nog wil, is dat werknemers massaal ziek uitvallen.
“In sommige jaren veroorzaakt ook de griep zo’n massale uitval. Dat is meestal maar een korte periode, maar vaak zijn er scholen die moeten sluiten omdat leerkrachten ziek thuiszitten.
“Dat is dus wel een bezorgdheid. Zeker ook omdat we weer vaker handen schudden, kussen, en grotere groepen opzoeken – al blijkt uit onderzoek van Niel Hens dat we nog niet op het niveau van voor de pandemie zitten, misschien is dat wel een blijver.
“Andere virussen, zoals verkoudheden, RSV en de griep, krijgen dus ook weer wat meer ruimte om te circuleren.”
Om de viruscirculatie binnen de perken te houden, zou er de komende maanden ingezet moeten worden op ventilatie en telewerk. Maar door de astronomische energieprijzen verwacht men dat veel mensen toch weer naar kantoor zullen gaan, en wordt ventilatie een dure grap.
Van Gucht: “Ik hoop dat mensen die zich verkouden of grieperig voelen, de reflex hebben om thuis te blijven. Dat zat voor de pandemie helemaal niet in onze cultuur.
“Dat is geen verwijt: ik deed het zelf ook niet. En als je toch naar het werk gaat: draag dan een masker. Dat is moediger en vele malen nuttiger dan gewoon een zakdoek meenemen. Werkgevers zouden daarrond moeten sensibiliseren. Als we daar een gewoonte van maken, kan dat zeker een impact hebben.
“Voor de rest moeten we wel beseffen dat het vaccin ons voornaamste en bijna enige wapen zal zijn. In het najaar en de winter zullen we wellicht weinig inzetten op andere maatregelen, zoals we de vorige jaren wel hebben gedaan.”
CHINESE ONZIN
De herfstbooster is een bivalent vaccin: dat wil zeggen dat het bestaande vaccin is aangevuld met een component die beter tegen de omikronvariant beschermt. Ondertussen zijn er echter alweer een aantal nieuwe varianten van omikron opgedoken. Biedt het nieuwe vaccin dan nog wel voldoende bescherming?
Van Gucht: “Het vaccin is gebaseerd op BA.1, de allereerste omikronvariant. Ondertussen zitten we al aan BA.5. Die variant heeft wat extra mutaties, maar de impact op het vaccin is beperkt. BA.5 is trouwens ook al op zijn retour, de volgende variant is al in aantocht.
“Wat wel belangrijk is: de aangepaste herfstbooster is beter dan het oude vaccin om antistoffen op te wekken tegen alle omikronvarianten. Maar qua ernstige ziekte of opname op intensieve zorgen, is het bijna twee jaar oude oorspronkelijke vaccin nog altijd even effectief. Op dat vlak maken die varianten niet zo heel veel verschil.
“Naar mijn aanvoelen heeft dat vooral te maken met de T-cellen (een type afweercel dat zijn naam dankt aan de thymus of zwezerik, het orgaan waarin ze uitrijpen, red.). Om een ernstig ziekteverloop tegen te gaan, zijn die zelfs belangrijker dan de antistoffen.
“T-cellen zijn minder gevoelig voor variaties van het virus. Dat komt omdat ze delen van het virus herkennen die veel minder veranderen. Het virus slaagt er minder goed in om aan die T-cellen te ontsnappen. Dat is ook de reden waarom wij als soort al honderdduizenden jaren bestaan. Wij hebben ons immuunsysteem zo ontwikkeld dat het virussen te slim af is.”
Er gaan momenteel flink wat omikronvarianten rond: centaurus, alcyon, aeterna, almops, BQ.1… Moeten we die allemaal extra in de gaten houden?
Van Gucht: “Eigenlijk is dat goed nieuws: alle nieuwe varianten die je opnoemt, behoren tot de omikronfamilie. Dat is een goeie zaak. Het virus muteert geleidelijk aan. Virologen noemen dat de ‘drift’ van het virus.
“Toen omikron opdook, was dat geen drift, maar een heuse sprong. Het was een heel ander beestje dan het oorspronkelijke virus, met andere eigenschappen en enorm veel mutaties. Wat we nu zien, is virologisch veel geruststellender. Al moeten we er ook rekening mee houden dat het binnenkort weleens pi of omega kan zijn. Dat zou minder goed nieuws zijn.”
Onlangs was er ophef rond een Chinese studie waaruit zou blijken dat boosters steeds minder effect hebben. Ons immuunsysteem is namelijk getraind om antistoffen aan te maken voor de oorspronkelijke versie van het virus, en zou daarom minder goed werken tegen nieuwe varianten.
Van Gucht: “Vooreerst: ik vind het ongelooflijk dat dat soort dingen door de media wordt opgepikt. De doorsneegeneeskundestudent kreeg zulke materie vroeger niet eens als leerstof, en nu staat het gewoon in de krant (lacht).
“Maar het is eigenlijk niks nieuws, we zien het ook bij de griep. Het fenomeen staat in de immunologie bekend als ‘de antigene erfzonde’.
“Onze immuniteit kun je qua werking vergelijken met het geheugen. Als je jong bent, leer je snel. Op oudere leeftijd krijg je er moeilijker iets nieuws in. Met vaccins is het ook zo: met je eerste vaccin ga je van nul naar een massa antistoffen en T-cellen. Net zoals met ons geheugen wordt dat later moeilijker.
“Ik heb die studie ook gelezen, maar het doemdenken vond ik er toch wel wat over. Alsof we niet meer in staat zouden zijn om nog op iets nieuws te reageren. Zo werkt het niet. Dan was de mens allang van de aardbol verdwenen.
“Elk jaar zijn er griep- en verkoudheidsvirussen die kunnen doorbreken omdat onze immuniteit niet perfect is, maar we hebben er wel degelijk één of andere vorm van bescherming tegen, en die verbetert ook bij elke nieuwe blootstelling.
“Het is alvast geen reden om je niet te laten vaccineren. Die studie wordt ook weer misbruikt door antivaxers, met de mechaniek die ze altijd gebruiken: er zit ergens een grond van waarheid in, maar vervolgens maken ze er een zwart-witverhaal van. Ten onrechte.
“Je mag niet vergeten: het oude vaccin beschermt redelijk goed tegen omikron. Het is geen compleet nieuw virus. Sommige antistoffen blijven overlappen. En ook hier mag je de rol van de T-cellen allerminst onderschatten. Die hebben immers geen last van die antigene erfzonde. We vaccineren net om de T-cellen op peil te houden.
“Daarom werken de RNA-vaccins van Pfizer en Moderna ook zo goed: ze zorgen niet alleen voor de aanmaak van antistoffen, maar óók van T-cellen. Dat is de zwakte van de Chinese vaccins. Het zijn klassieke vaccins met dode virusdeeltjes. Die zijn minder goed in het opwekken van T-cellen.”
Wat mensen ook doet twijfelen om de herfstbooster te nemen, is dat nogal wat gevaccineerden toch nog besmet raken. Zo ontstaat het idee dat de vaccins niet goed werken.
Van Gucht: “Veel mensen zullen ondanks die vierde dosis toch nog besmet raken, en zich mogelijk zelfs ziek voelen. Maar het positieve is dat de combinatie van vaccinatie én besmetting je immuniteit een flinke boost geeft. Waarmee ik zeker niet de boodschap wil uitdragen dat je het virus moet opzoeken. Het zal je vroeg of laat wel vinden.
“De combinatie van vaccinatie én besmetting zal ons immuunsysteem zodanig trainen, dat de pandemie langzaam zal uitdoven. Waarna het virus zich zal aansluiten in – hopelijk – het rijtje van de verkoudheden of mogelijk dat van de griep.”
Heeft de booster zin voor mensen die nog géén prik hebben gekregen en er nu ineens wel één willen?
Van Gucht: “Het liefst ga je in dat geval voor de basisvaccinatie: de eerste drie dosissen. Die bieden echt een zeer stevige bescherming. Velen hebben zich niet laten prikken omdat ze het vaccin niet vertrouwden.
“Maar intussen zijn we miljarden dosissen verder en kunnen we met zekerheid zeggen dat de vaccins echt wel veilig zijn. Ook al wordt er nog altijd een ongelooflijke hoop onzin over verspreid op sociale media.”
Voor wie minder dan drie maanden geleden nog besmet is geweest, zou de meerwaarde van de booster eerder beperkt zijn. Heeft het dan nog zin om een prik te halen?
Van Gucht: “Het probleem met natuurlijke besmettingen is dat de reactie van het lichaam zeer verschillend kan zijn. Sommige mensen ontwikkelen een topimmuniteit na een besmetting, maar er zijn ook mensen die maar heel matig reageren.
“We zien dat iets meer bij milde besmettingen: als je niet veel klachten hebt gehad, is je immuunsysteem waarschijnlijk niet heel hard geprikkeld. Daarom zou ik adviseren om toch maar voor de booster te gaan. Dan heb je tenminste de zekerheid dat er een stevige immuunrespons volgt.
“Ik zou als tip geven om je afspraak dan wel zo laat mogelijk in te plannen, zodat er voldoende tijd zit tussen je besmetting en je booster.
“Zelf heb ik ergens in april een besmetting opgelopen. Dat is ondertussen alweer zes maanden geleden. Ik ga dus om de prik.”
TWINDEMIE
Het griepseizoen komt er ook weer aan. In maart dit jaar was er een bescheiden golfje, maar de jaren daarvoor was er door de coronamaatregelen amper griep. Staan we nu voor een zwaarder griepseizoen?
Van Gucht: “Velen zijn het wellicht vergeten, maar het jaar dat de pandemie uitbrak, maakten we ook net een griepgolf mee. We hebben dikwijls het verwijt gekregen dat we het virus niet buiten hebben kunnen houden, maar iedereen liep toen te snotteren. Wie moest je testen? Dat was niet simpel, hoor.
“De daaropvolgende winter was er amper griep. En vorig jaar hadden we een vrij late en milde griepgolf. Het komende griepseizoen proberen we te voorspellen met behulp van data uit Australië. In juli en augustus was het daar winter en hebben ze ditmaal wél een normale griepgolf gehad. Ik vermoed dat wij ook zoiets mogen verwachten. Het begint meestal na de feestdagen. De nieuwjaarsfeesten en -recepties steken de golf in gang.
“De griepprik heeft nut, zeker voor de risicogroepen: zwangere vrouwen, 65-plussers. En eigenlijk is het al vanaf 50 jaar aan te raden, zeker als je wat zwaarder bent of andere risicofactoren hebt.”
Was het niet makkelijker geweest om de griepprik samen met de herfstbooster te geven?
Van Gucht: “Op termijn zou dat inderdaad handiger zijn. Je kunt perfect in je linkerarm het covidvaccin krijgen en in de rechter het griepvaccin. In de toekomst zou men ook een gecombineerd vaccin kunnen maken. Technisch is dat perfect mogelijk. En het zou wat rust brengen, want op den duur dreigt vaccinatiemoeheid te ontstaan.”
Zijn we vandaag minder beschermd tegen het griepvirus, omdat er de laatste jaren amper griep is geweest?
Van Gucht: “Dat kan wel een invloed hebben, ja. Je moet er sowieso rekening mee houden dat een groot deel van de bevolking zich nooit laat vaccineren tegen de griep. Die moeten hun immuniteit hebben van de jaarlijkse griepgolven. Hun immuniteit is dus serieus afgenomen. Dat zou de griepgolf extra kunnen aandrijven, maar in Australië is dat relatief goed meegevallen.”
En wat met de vrees voor een twindemie, waarbij er boven op de coronagolf nog eens een griepgolf komt?
Van Gucht: “Vorig jaar hebben we daar ook voor gevreesd. Het is toen gelukkig niet gebeurd. Misschien was dat geluk. Er zijn ook theorieën dat er competitie is tussen de twee. Die virussen moeten vechten om dezelfde cellen. Ze moeten allemaal in onze neus terechtkomen en daar een cel vinden waarin ze kunnen vermeerderen.
“Wij hebben in ons labo experimenten gedaan waarbij we varkens besmetten met meerdere virussen. Dat kan perfect. Ook bij de mens. Patiënten kunnen makkelijk tot vijf verschillende virussen in hun lichaam dragen. Maar soms maken die het elkaar moeilijk.”
Als je toch tegelijk covid en griep krijgt, kunnen die twee virussen elkaar dan beïnvloeden?
Van Gucht: “Ze kunnen elkaar zoals gezegd afremmen, maar in andere gevallen kunnen ze net zo goed méér symptomen of complicaties veroorzaken. Je maakt het dus maar beter niet mee.”
Zouden de twee virussen ook genetische informatie kunnen uitwisselen, zodat er een volledig nieuw supervirus ontstaat?
Van Gucht: “Nee. Dat gebeurt – gelukkig – enkel binnen dezelfde virusfamilie.”
Een bijkomend probleem is dat mensen straks ook niet goed weten of ze nu covid dan wel de griep te pakken hebben.
Van Gucht: “In beide gevallen zou ik een masker dragen en thuiswerken. De griep valt ook niet te onderschatten. Elk jaar belanden mensen met griep in het ziekenhuis, en zijn er ook wel wat sterfgevallen. Als je symptomen hebt, maakt het eigenlijk niet zoveel uit of het covid is of griep: in beide gevallen wil je niemand anders besmetten.”
Voor 65-plussers is er dit jaar voor het eerst een hooggedoseerd griepvaccin. Wat is het verschil met het gewone vaccin?
Van Gucht: “Het bevat gewoon meer antigen. Daardoor krijgt het immuunsysteem een stevigere boost. Bij ouderen heb je een hardere stimulatie nodig om nog een goeie immuunreactie te krijgen. In de VS worden die vaccins trouwens al langer gebruikt.”
Enkele weken geleden zei WHO-baas Tedros Ghebreyesus nog dat we er nog niet zijn, maar dat het einde van de pandemie wel in zicht is. Gloort er al licht aan het einde van de tunnel?
Van Gucht: “Joe Biden heeft onlangs ook gezegd dat de pandemie voorbij is. De waarheid is dat geen van beiden het weet. En ik ook niet. Alleen de tijd zal het ons leren. Pas achteraf zullen we kunnen zeggen wanneer de situatie echt stabiel is geworden.
“Over wat het komende jaar op ons afkomt, tasten we in het duister. We hebben geen glazen bol, en het virus heeft ons in het verleden toch al een paar keer flink verrast. Laten we vooral niet te vroeg victorie kraaien.”
© Humo
Bron: De Morgen