Vijftien jaar geleden gaf Tom Lanoye in Atropa een stem aan de vrouwelijke slachtoffers van de Trojaanse Oorlog, Naomi Velissariou maakt er nu een intersectionele tragedie op techno van met een gekleurde cast.
Charlotte De Somviele – De Standaard
‘Ach, je leeft nog?’ De stem van Tom Lanoye (64) buldert door de foyer van de Antwerpse Bourla.
‘Ik heb bewust gouden oorbellen en veel make-up aangedaan om niet te verschrompelen naast jou’, zegt Naomi Velissariou (38) lachend terwijl ze de schrijver omhelst.
Het is een week voor de première van Atropa en de kleine oogjes van Velissariou spreken boekdelen.
‘Ik speel en regisseer afwisselend, dus aan slaap kom ik niet veel toe’, zegt de Genkse theatermaakster, die al meer dan tien jaar in Nederland woont en daar een halve sterrenstatus heeft.
‘Dit is wel het meest waardevolle proces uit mijn artistieke carrière tot nu toe.’
Atropa is geen gewoon stuk. In 2008 beleefde Lanoyes bekroonde herschrijving van de Trojaanse Oorlog haar vuurdoop in een regie van Guy Cassiers.
Vandaag is het internationaal zijn meest gespeelde tekst en geldt het als een schoolvoorbeeld van hoe je kritisch met de canon kunt omgaan. Zo doorspekte Lanoye de Griekse mythen met speeches van George Bush en zijn voormalige defensieminister Donald Rumsfeld over de invasie in Irak.
De mythologische strijd tussen Oost en West werd daarmee een vlammende kritiek op het Amerikaanse imperialisme.
En lang voor #MeToo liet Lanoye vrijwel het hele verhaal vertellen vanuit het standpunt van de vrouwen.
Waar de nationalistische legeraanvoerder Agamemnon de beschavingsoorlog tegen het ‘barbaarse’ Troje goedpraat als een plicht van de vrije wereld, zien zijn vrouw Klytaemnestra en de Trojaanse prinsessen Hekabe, Andromache en Kassandra alleen de persoonlijke verliezen.
Moederverdriet
Velissariou en coregisseur Floor Houwink ten Cate kozen voor hun debuut in de grote zaal voor een nog radicalere ingreep.
De Grieken worden gespeeld door witte acteurs, de Trojaanse personages door acteurs van kleur.
‘Dat bepaalt de lezing van Atropa enorm’, vertelt Velissariou.
‘Het oorspronkelijke gezinsdrama waarbij Agamemnon zijn dochter afslacht voor de oorlogswinst, kunnen we niet meer zonder aanhalingstekens vertellen. Niet met de erfenis van het kolonialisme als bril.’
‘Tijdens de eerste lezing moest ik janken. Een beetje pathetisch, maar er kwam zo veel pijn naar boven bij iedereen’
Tom Lanoye
Schrijver Atropa
Zo volgt aan het eind van de voorstelling een ontmoeting tussen de witte en gekleurde vrouwen, als die laatste als oorlogsbuit worden aangeboden aan het Griekse hof.
Velissariou: ‘Klytaemnestra distantieert zich van de oorlog die ze nooit gewild heeft, maar ze krijgt de wind van voren van de Trojaanse verzetsstrijder Kassandra. (citeert een stukje)
“Hoe luidt uw verweer waardoor u afzag van verzet? Hoeveel Trojanen zijn door u gered?”
‘Deze vrouwen zijn geen lotgenoten maar worden bondgenoten op een morbide manier. Kassandra dwingt Klytaemnestra om haar te vermoorden als boete voor diens zwijgzaamheid.’
Velissariou betrok de spelers actief als medemakers, allemaal met hun eigen verhaal.
‘Ik ben het gewend om met mijn eigen pijn aan de slag te gaan, maar nu staat het lijden van een hele groep op het spel. Daarvoor voel ik me erg verantwoordelijk.’
Het leidde tot een intens creatieproces.
‘Het gesprek over onze blinde vlekken is deel van het stuk geworden. En we maken samen heel bewuste keuzes over welk leed wanneer ruimte krijgt.
‘In Atropa verliezen alle vrouwen hun kind. Klytaemnestra’s geradicaliseerde dochter pleegt zelfmoord om de goden gunstig te stemmen voor de overwinning terwijl Andromache ziet hoe het Griekse leger haar baby van de torens gooit.
‘Hun situaties zijn in politiek opzicht niet te vergelijken en toch zijn het allebei moeders van een dood kind.
‘Mag je die vormen van verdriet naast elkaar plaatsen en zo ja, hoe?’
Aflaten kopen
Lanoye is in zijn nopjes met zo’n gedurfde interpretatie van zijn stuk, aan trouwe bewerkingen heeft hij lak.
‘Tijdens de eerste lezing moest ik janken. Een beetje pathetisch, maar de nieuwe invulling verraste me totaal. Omdat er zo veel pijn naar boven kwam bij iedereen.
‘Dat is toch het wonder van toneel: laat een tekst lezen in een andere tijd en je krijgt een heel nieuwe betekenis. Ook nu moet je niet ver zoeken naar de parallellen met de actualiteit.
‘Die andere oorlogsmisdadiger annex goede vaderlander en godsdienstige zot Poetin gebruikt precies dezelfde vorm van agressief slachtofferschap als Bush indertijd.’
Lanoye is vooral benieuwd of het stuk in België anders zal ontvangen worden dan in Nederland, waar Atropa ook een uitgebreide tournee heeft.
‘Belgen willen zich vooral geen “schuldcomplex” laten aanpraten. Kijk maar naar onze Antwerpse parttimeburgemeester Bart De Wever, die zijn verkiezingscampagne nu alleen nog ophangt aan de zogenaamde “wokewaanzin” om andere vragen te vermijden, of hoe men in Kortrijk piet weer extra zwart maakt als provocatie.
‘In Nederland staan ze veel verder. Het gesprek over de dekolonisatie, standbeelden en de impact van de slavernij eindigt in Vlissingen.’
Velissariou beaamt. ‘Ik maak nooit een voorstelling als aanklacht, want dat zou impliceren dat ik mezelf als maker vrijpleit van schuld. En dan geef ik het publiek dat naar mijn stuk komt kijken de kans om een aflaat te kopen.
‘Wat mij vooral bezighoudt is: wat zegt het dat een mythe over volkerenhaat het fundament van de westerse beschaving is geworden? En hoe kunnen we dit verhaal zo manipuleren, dat het relevant wordt voor onze generatie?’
Hardcorefeest
Hoe rijk en actueel de inhoud van Atropa ook is, het is niet daarop dat Velissariou initieel verliefd werd. Wel op de tekst die Lanoye volledig in klassieke Alexandrijnse versvorm schreef.
Atropa moest na Sarah Kane en Heiner Müller het derde deel worden van Permanent destruction, de theatrale concertreeks waarvoor Velissariou vorig jaar in Nederland de Theo d’or-acteerprijs won en het zelfs tot op Lowlands schopte. Maar de schoonheid van Lanoyes Nederlands deed haar besluiten het stuk toch pas na de Engelstalige trilogie te ensceneren.
Nu is het zover. ‘Bij het begin van elk project kruip ik eerst met een producer in de studio om te zien hoe een tekst op muziek klinkt. Als er geen match is, dan beginnen we er niet aan. Maar Lanoyes woorden lenen zich perfect om open te breken in een beat.’
Beeld Sebastian Steveniers
‘Alexandrijnen zijn niet zomaar de voorganger van slampoetry, ze zíjn slampoetry’, haakt Lanoye aan.
‘Ik heb lang gezocht hoe ik de val van Troje in woorden kon vatten. In plaats van de gruwel te laten beschrijven door een bode, wilde ik het geweld uit de klank en het ritme laten komen.
‘Atropa is als een opera zonder muziek. Ik ben heel benieuwd wat Naomi ermee gedaan heeft.’ (Tot Velissariou) Verras mij, niet het publiek, dat is de belangrijkste taak voor makers die mijn teksten ensceneren (lacht).’
Een popconcert als haar Permanent destruction-trilogie wordt Atropa alvast niet, maar het sounddesign van Jimi Zoet en Joost Maaskant – dat laveert tussen drill, doom, techno, hardcore en trap – komt wel dicht bij een van de mooiste uitspraken uit het stuk:
‘Verdriet verdient muziek die ziek is van ellende.’
Velissariou: ‘De muziek is nooit vrijblijvend. In het eerste deel hoor je op de achtergrond bijvoorbeeld een hardcorefeest dat de dreiging van de beginnende oorlog verbeeldt.
‘Ifigenia krijgt fomo: moet ze ernaartoe of niet? Klytaemnestra en Agamemnon weten dat hun dochter zal sterven, maar de lokroep van de feestende massa vindt meer gehoor bij hun dochter dan de smeekbede van haar doodsbange ouders.’
Nog een laatste vraag voor de actrice terug tot middernacht in de repetitiezaal kruipt: houdt ze de zenuwen wel onder controle? Atropa is tenslotte haar eerste voorstelling in de grote schouwburg.
‘I don’t give a flying fuck over de grootte van de zaal. Het voelt alsof we daarbinnen iets belangrijks aan het uitzoeken zijn. Klinkt dat ijdel?’
Atropa speelt van 10 tot 13/11 in Toneelhuis (Antwerpen). Daarna is het stuk nog te zien op 16/11 in Cultuurcentrum Brugge, 17/11 in De Grote Post (Oostende), 18/11 in KVS (Brussel), 19/11 in NTGent, 5/12 in Schouwburg Kortrijk en 14/12 in C-Mine (Genk).
Beeld Sebastian Steveniers
Lees ook
Vul hieronder de zoekopdracht Tom Lanoye in en vind meer berichten.
Bron: De Standaard