Toeval en onzekerheid bestaan niet, volgens de Britse statisticus David Spiegelhalter. Maar willen we ons leven aangenamer maken, dan gaan we er maar beter van uit dat ze wel bestaan. Wie wil immers weten wanneer hij zal sterven?
Marnix Verplancke – De Morgen
‘De meeste politici zijn geen vossen, maar egels.’
David Spiegelhalter
Wij mensen zijn de speelbal van het toeval en de onzekerheid.
Als je moeder en je vader elkaar niet hadden ontmoet, was je er nooit geweest. En dat je hier bent geboren en niet in Gaza heb je ook niet zelf gekozen, net zomin als je genetische aanleg voor een of andere kwaal.
En dat is nog maar het begin, want een mensenleven bestaat voor een groot deel uit keuzes maken.
Wat je gaat studeren, welke job je aanvaardt en of je nu wel of niet in zee wil met die man of vrouw waar het mee klikt, waarna er misschien kinderen komen en alles van voren af aan herbegint.
Hoe gaan we om met die onzekerheid en op welke basis maken we de beste keuzes?
Statisticus David Spiegelhalter schreef er een verhelderend boek over: The Art of Uncertainty. How to Navigate Chance, Ignorance, Risk and Luck.
“Het is een kwestie van attitude”, glimlacht Spiegelhalter wanneer we hem de vraag voorleggen.
“De Britse filosoof Isaiah Berlin maakte in een essay uit 1953 het onderscheid tussen twee mensentypes: vossen en egels.
“Een onderscheid dat terugging op wat de Griekse dichter Archilochus 2.500 jaar geleden al maakte: ‘De vos kent veel listen, terwijl de egel maar één grote kent.’ Zich oprollen tot een bolster dus.
“De vos beschikt over een vinnige en flexibele geest, gaat steeds op zoek naar nieuw bewijsmateriaal en is zich bewust van zijn eigen vooroordelen.
“Egels geloven daarentegen rotsvast in een bepaald wereldbeeld, waarbij ze alles vanuit dat wereldbeeld interpreteren. Zij veranderen niet snel van idee, want ze zijn ideologisch gedreven.
“Vossen niet, dat zijn nuchtere pragmatisten, goed in het samenwerken met anderen. Als je iets wil voorspellen over de toekomst en daar je keuze op wil baseren, kun je dus maar beter een vos zijn.”
De ideale politicus, zou je dan denken?
“Terwijl het in realiteit bijna allemaal egels zijn. Wat in zekere zin ook moet, zeker in de partijpolitiek. Je moet een idee hebben van hoe de wereld werkt en hoe je die graag ziet werken.
“Vandaar dat politici zulke slechte toekomst voorspellers zijn.
“Maar op zich is dat geen probleem, zolang ze maar bereid zijn om naar het advies van vossen te luisteren en durven toe te geven dat ze het soms allemaal niet meer weten.
Wanneer ik niet weet wat gekozen, ga ik dus alle mogelijke alternatieven na en maak ik daar een rationele keuze uit?
“Eerlijk zijn over je onzekerheid maakt deel uit van je betrouwbaarheid. Mensen appreciëren dat. Maar je zult een politicus nooit horen zeggen dat hij iets gaat proberen en dat hij iets anders zal doen als het niet werkt.”
“Ik hou niet van de term rationeel. Wanneer iemand in een onvoorspelbare situatie terechtkomt, gaat hij echt niet alle mogelijkheden naast elkaar plaatsen, er een waarde aan toekennen en ze naar voorkeur rangschikken.
“Er zijn omstandigheden denkbaar waarin dit gebeurt.
“Overheidsinstanties die voor de vraag komen te staan of ze een bepaald geneesmiddel wel of niet terug zullen betalen, proberen met alle bestaande informatie rekening te houden.
“Neem bijvoorbeeld het nieuwe geneesmiddel tegen alzheimer, waarover nogal wat commotie ontstaan is omdat de EU het niet toelaat terwijl het in de VS en Japan wel verkocht mag worden.
“De Britse National Health Service heeft zijn eigen onderzoek gevoerd en is tot het besluit gekomen dat het middel wel verkocht mag worden, maar dat het niet terugbetaald wordt omdat de voordelen ervan niet opwegen tegen de prijs. Dat is een voorbeeld van een rationele keuze.
“Alleen denken individuen niet zo. Psycholoog en Nobelprijswinnaar Daniel Kahneman zei dat mensen twee manieren van denken kennen: snel en traag.
“Snel denken we wanneer we voor een probleem gesteld worden en er emotioneel en direct op reageren. Je ziet een auto op je afkomen en dus spring je opzij, zoiets. Dat leidt meestal tot goede resultaten.
“Traag denken is een stap achteruit zetten en de mogelijkheden overlopen.
“Weet je hoe ik onzekerheid aanpak?
“Eerst ga ik alle alternatieve oplossingen na, dan probeer ik me voor te stellen wat de consequenties zijn van die oplossingen en de kans dat ze voorkomen. Ik zet dat allemaal op een rijtje, en dan ga ik slapen. Pas de ochtend nadien neem ik een beslissing.
“Het punt is dus niet rationaliteit, maar wel goed geïnformeerd zijn.
“Is het een garantie dat je de juiste keuze maakt? Natuurlijk niet, maar als het achteraf de verkeerde blijkt, zul je niet gekweld worden door spijt, want je hebt tenminste over je keuze nagedacht.”
‘Ik heb ooit een fantastische job aangeboden gekregen van iemand met wie ik toevallig in de trein aan de praat was geraakt’
David Spiegelhalter
Helpt het om percentages te plakken op de alternatieven waarover je twijfelt? Niet ‘het is hoogst waarschijnlijk dat het morgen regent’, maar ‘de kans is 80 procent’?
“Ja, woorden zijn immers bijzonder vaag en betekenen voor iedereen iets anders, terwijl percentages je meer houvast geven. Grote organisaties doen dat bijvoorbeeld ook.
“Een veiligheidsdienst kan niet overweg met de bewering dat er ‘wellicht’ een aanslag gepleegd zal worden. Wanneer er staat ‘tussen 55 en 75 procent’ kun je daar iets mee.
“Het grappige is dat ook die getallen relatief zijn en dat iedere organisatie haar eigen criteria gebruikt.
“Voor het Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) is ‘waarschijnlijk’ 66 tot 100 procent, voor de NAVO is het 60 tot 90 procent, en voor de Britse veiligheidsdiensten 55 tot 75 procent.
“Zeker wanneer er ook nog eens verschillende talen bij komen kijken, zoals in de NAVO, is het belangrijk om in getallen te spreken.”
Maar kunnen cijfers ons geen vals gevoel van zekerheid geven?
“Natuurlijk, en daarom moeten we ook altijd op onze hoede blijven.
“Een klassiek voorbeeld is dat van Sally Clark.
“In 1999 kreeg zij een levenslange gevangenisstraf voor het vermoorden van haar twee kinderen. De ene baby was gestorven toen hij zeven weken was, de andere op elf weken. Tijdens het proces trad een gepensioneerde pediater op als expert.
“De kans dat een kind aan wiegendood sterft is 1 op 8.543, zei hij, en de kans dat je twee baby’s hebt die aan wiegendood sterven is het kwadraat daarvan, 1 op 73 miljoen − heel heel heel erg onwaarschijnlijk dus. Dus werd Clark veroordeeld.
“Maar de advocaat van Clark liet het daar niet bij en eiste verder onderzoek.
“Vier jaar later ontdekte men dat een van de kinderen aan een bacteriële infectie leed toen het stierf en werden er ook vragen gesteld bij de waarde van de getuigenis van de pediater, die de getallen niet gebruikt had om iets te verduidelijken, maar wel om iets te manipuleren.
“Haar zaak werd heropend en in 2003 werd ze vrijgesproken.”
Is onzekerheid een vloek of een zegen?
“Weet je wat echt een vloek zou zijn? Een wereld zonder onzekerheid, want onzekerheid maakt het leven ook de moeite waard.
“We genieten ervan. Waarom zouden we anders negentig minuten naar een voetbalwedstrijd kijken?
“En hetzelfde geldt voor het bingewatchen van een serie. Dan wil je toch ook niet de laatste aflevering eerst bekijken om zeker te weten hoe het zal aflopen?
“Je wilt ook niet weten welk cadeautje je op kerstavond zult krijgen, en de meeste mensen willen ook niet weten wanneer ze zullen sterven.
“Ergens tussen de 5 en de 10 procent van de mensen wil dat weten, en dat vind ik verbazingwekkend, want er is toch niets afschuwelijkers dan in een voorspelbare wereld leven?”
Maar is die wereld wel onvoorspelbaar? De negentiende-eeuwse filosoof Pierre-Simon Laplace beweerde toch dat als de mens op een bepaald moment de precieze locatie en beweging van ieder atoom in het heelal zou kennen, hij de toekomst zou kunnen voorspellen.
“En daar had hij gelijk in. Onzekerheid bestaat niet, behalve op het subatomaire niveau dan, maar dat kon Laplace toen nog niet weten.
“Het is een menselijke uitvinding. Vandaar dat we er pas rond 1650 over zijn beginnen na te denken.
“De wereld is deterministisch, alleen is hij ook zo complex dat we er geen vat op hebben.
“Om in deze wereld te overleven is het veronderstellen van onzekerheid dus essentieel, zolang we maar beseffen dat die onzekerheid niet echt is.” (lacht)
Hoe reageert u dan wanneer iemand ‘dit kan geen toeval zijn!’ uitroept?
“Dat wij bijzonder slecht zijn in het inschatten van toeval, want het komt veel vaker voor dan we denken.
“Wanneer mensen het ervaren, is dat slechts het topje van de ijsberg. Er zijn zoveel latente toevalligheden waar we niets van afweten.
“Zo heb je bijvoorbeeld maar 23 mensen nodig om een kans van 50 procent te hebben dat er twee op dezelfde dag verjaren.
“Dat wil dus zeggen dat er in de helft van de voetbalwedstrijden twee mensen op het veld staan met dezelfde verjaardag.
“Wat een toeval, zeggen we dan, maar dat is gewoon logica.
‘We genieten van onzekerheid. Waarom zouden we anders negentig minuten naar een voetbalwedstrijd kijken?’
David Spiegelhalter
“Eind vorige eeuw merkte men dat er wel heel veel patiënten van arts Harold Shipman stierven. Het kon gewoon toeval zijn, maar dat veel van die doden hem in hun testament vermeldden, was verdacht.
“Mijn team en ik werden ingeschakeld om te berekenen hoe groot de kans was dat er toeval in het spel was, en wij kwamen tot de conclusie dat er daarvan zo goed als geen sprake kon zijn, aangezien heel veel sterfgevallen rond hetzelfde tijdstip hadden plaatsgevonden, en altijd in het bijzijn van Shipman zelf.
“Uiteindelijk werd de arts in 2000 veroordeeld voor het doden van vijftien bejaarde vrouwen door inspuitingen met diamorfine.
“Ook na zijn veroordeling werd er verder naar mogelijke slachtoffers gezocht, waarbij men uitkwam op rond de 250.
“In 2004 hing Shipman zich op in zijn cel.”
En toch willen wij zo graag in toeval en geluk geloven. Vanwaar anders het succes van de Nationale Loterij?
“Dat toont vooral dat mensen zich willen openstellen voor de mogelijkheid van geluk, want anders doe je niet mee aan EuroMillions.
“Het heeft veel te maken met het hebben van een open geest en uitkijken naar kansen. Wie op veilig speelt, zal dus ook nooit geluk hebben.
“Maar door op EuroMillions te spelen verwacht je wel heel veel. Ik heb het ook een keer gedaan, zonder winst. Wat een tijdverlies, dacht ik, en dat was de laatste keer.
“Maar dat neemt niet weg dat geluk fundamenteel is voor ons bestaan.
“Of we het ergens brengen in het leven, heeft veel met geluk te maken. Zo heb ik ooit een fantastische job aangeboden gekregen van iemand met wie ik toevallig in de trein aan de praat was geraakt.”
We zouden dus best wat nederiger mogen zijn wanneer we het over onze prestaties hebben?
“Inderdaad, we hebben de neiging om onze eigen inbreng in ons succes te overschatten, net zoals we dat doen met die van anderen in hun mislukkingen.
“Heel veel valt buiten onze macht.
“Soms ben je gewoon de juiste persoon op het juiste moment op de juiste plek.
“Of de verkeerde op het verkeerde moment op de verkeerde plek natuurlijk, wanneer halverwege tussen Londen en New York de motoren van je vliegtuig uitvallen.”
Kunnen we onze onzekerheid verkleinen door gebruik te maken van AI?
“Daar zou ik mee oppassen, aangezien AI liever zwijgt over zijn eigen onzekerheid.
“Veertig jaar geleden werkte ik in de AI-sector en paste ik er waarschijnlijkheidsberekening op toe.
“Ik toonde toen dat je een claim gemaakt door AI van een waarschijnlijkheid kon voorzien, zoiets als: wat hier staat heeft 60 procent kans om waar te zijn.
“De taalmodellen van vandaag doen dat niet. Zij pretenderen de waarheid te verkondigen, waarna er onderaan in kleine lettertjes te lezen staat dat wat het programma zegt net zo goed fout kan zijn.
“Dat is zoals praten met iemand die tussen neus en lippen zegt dat hij soms liegt, maar er niet bij zegt wanneer hij dat doet.
“Dat is gewoon niet goed genoeg voor een systeem waarin we zoveel vertrouwen stellen.
“AI zou de waarschijnlijkheid van zijn beweringen moeten vermelden, misschien niet in exacte percentages, maar ten minste via een lijstje van mogelijkheden in volgorde van waarschijnlijkheid.”
En stel dat ik dan nog niet weet wat ik moet doen, gooi ik dan een muntje op?
“Lijkt me redelijk. Gooi het goed hoog op, en voor het op de grond valt denk je welke kant je voorkeur heeft, kop of munt.
“Dat kies je dus, waarna je het muntje zonder ernaar te kijken weer in je zak steekt.”
Beeld Getty Images
Bron: De Morgen