In hoeverre mag je de mens veranderen? Is het klimaat in de eerste plaats een verhaal van CO2-uitstoot, of van intergenerationele solidariteit? En het humanisme loopt op zijn einde, maar wat komt erna? Volgens Yuval Noah Harari was filosofie vroeger een beetje luxe, maar moet ze zich nu over allesbepalende vragen buigen.
Na de publicatie van de Engelse vertaling van Sapiens in 2014 stootte de Israëlische historicus en filosoof Yuval Noah Harari door tot de eredivisie van publieke intellectuelen, een positie die hij consolideerde met Homo Deus (2017) en 21 lessen voor de 21ste eeuw (2018). Het centrale thema van Harari is de notie dat de menselijke samenleving grotendeels aangedreven wordt door het vermogen van onze soort om te geloven in wat hij fictie noemt: dingen die hun kracht ontlenen aan het feit dat ze uit onze collectieve verbeelding voortkomen, of het nu gaat om goden of naties. Ons geloof in zulke ficties stelt ons in staat samen te werken op maatschappelijk niveau.
Harari is, door de ruime reikwijdte van zijn boeken, gaande van de prehistorie tot een duistere verre toekomst, zowat een wandelende rorschachtest geworden. “Er bestaan nogal wat misverstanden over mij”, zegt Harari (45), coauteur van het onlangs gepubliceerde Sapiens: A Graphic History, Volume 2 (het jongste deel van een reeks graphic novels op basis van zijn werk). “Voor de ene ben ik een profeet van de apocalyps, voor de andere de eeuwige optimist.” Wat natuurlijk allebei het geval kan zijn. “Als de boeken eenmaal verschenen zijn, heb je geen vat meer op de ideeën”, zegt hij.
Een van de grote ideeën over de mensheid die u mee populariseerde, namelijk dat ficties of sociale constructies politieke macht hebben of dat de homo sapiens misschien door de technologie voorbijgestoken zal worden, dateren eigenlijk al van een tijd voordat u erover begon te schrijven. Wat maakt uw manier om ze over te brengen dan zo begeesterend?
“Eén hypothese is dat ik uit het vakgebied van het historisch onderzoek kom. Veel recente pogingen om tot een grote synthese te komen stammen uit de biologie, de evolutietheorie, de economie of de sociale wetenschappen.”
“In de voorbije decennia hebben de humane wetenschappen het zowat opgegeven, en werd het bijna taboe om nog grote verhalen te bedenken. Maar het perspectief van de humane wetenschappen is essentieel. Veel van de filosofische problemen die de mensheid al duizenden jaren lang dwarszitten, worden nu praktisch.”
“Vroeger was filosofie een beetje een luxe: je kunt je ermee bezighouden of niet. Nu moet je echt cruciale filosofische vragen beantwoorden over wat de mensheid precies is, of wat ethisch handelen inhoudt als het over pakweg nieuwe biotechnologische technieken gaat.”
“Ik heb mensen dus misschien geraakt omdat ik het vanuit het perspectief van het historisch onderzoek of de filosofie bekijk, en niet vanuit het perspectief van de biologie of de economie. Bovendien is mijn meest centrale idee eenvoudig. Het is het primaat van de ficties, dat je om de wereld te begrijpen verhalen ernstig moet nemen. Het verhaal waarin je gelooft, bepaalt de maatschappij die je creëert.”
Als u werkt met als doel tot ruime conclusies over de mensheid te komen, is het dan moeilijk om te beslissen welke van die conclusies banaal zijn?
“Weet je wat ik heb ontdekt? Hoe banaler ze zijn, hoe meer mensen onder de indruk zijn.”
Is dat de truc?
“Kijk naar alles wat ik vertel over fictieve verhalen. Dat was een van de elementairste dingen die ik in mijn eerste bachelorjaar geschiedenis aan de universiteit leerde. Ik dacht dat het het meest banale was, iets dat werkelijk iedereen weet. Maar toen bleek dat het voor veel mensen echt een grote revelatie was: dat je die sociale constructies en intersubjectieve werkelijkheid (ideeën of overtuigingen die alleen bestaan als verschillende mensen ze delen, DM)hebt. Ik vond het het meest banale wat er was.”
Maakt dat u cynisch, dat wat u het meest banale vindt uiteindelijk razend populair wordt? Volgens uw eigen medewerkers zijn er van Sapiens wereldwijd meer dan twintig miljoen exemplaren verkocht.
“Nee. Het betekent alleen dat er een grote communicatiekloof tussen grote delen van de wetenschappelijke gemeenschap en grote delen van het publiek bestaat. De dingen die al vele jaren geweten zijn en aanvaard worden door de wetenschap en onderzoekers zijn nog altijd groot nieuws voor het publiek. Het is nu eenmaal zo.”
Een onderwerp waarover de wetenschappelijke gemeenschap duidelijk heeft gecommuniceerd is de omvang van de klimaatcrisis. Het verhaal dat zij en veel andere mensen vertellen, is verschrikkelijk urgent. Waarom ontbreekt dan toch nog de wereldwijde politieke wil om het probleem aan te pakken op een manier die de catastrofes die zullen komen kunnen opvangen?
“Het is belangrijk om menselijke vijanden te hebben om een verhaal te creëren dat aanslaat. Met de klimaatverandering heb je dat niet. Onze geesten zijn niet afgesteld op dat soort verhalen. Toen we evolueerden als jagers-verzamelaars, was het nooit zo dat we het klimaat konden veranderen op een manier die ons zou schaden, en dus was dat geen verhaal dat ons interesseerde. Waar we wel in geïnteresseerd waren, was het verhaal dat sommige mensen in de stam samenzwoeren om ons te doden.”
“We hebben dus een narratief probleem met de klimaatverandering. Het goede nieuws is dat het niet te laat of te moeilijk is om er iets aan te doen. Volgens de beste rapporten die ik gelezen heb, volstaat het om 2 procent van het globale jaarlijks bbp te investeren in milieuvriendelijke technologie en infrastructuur om een catastrofale klimaatverandering te voorkomen. Het mooie aan die 2 procent is dat het – ook al is het veel geld – totaal realistisch is.”
“Als het 20 procent was, zou ik zeggen: ‘Vergeet het, het is te laat.’ Maar 2 procent? De taak van de gemiddelde politicus is 2 procent van de begroting te verplaatsen van hier naar daar. We weten hoe we dat moeten doen. We moeten wegblijven van de apocalyptische redenering dat het te laat is en dat de wereld vergaat, en het praktischer benaderen: 2 procent van de begroting. Meer is het niet.”
Is de verschuiving van 2 procent van het bbp wel beklijvend genoeg als verhaal?
“Twee procent van het bbp klinkt niet heel indrukwekkend, maar daar gaat het juist om. Het is hoopvol. Het is dus niet zo dat we de hele economie moeten omgooien en opnieuw in grotten moeten gaan leven. We moeten gewoon 2 procent van de begroting verschuiven. Ik vind dat wel degelijk een krachtige boodschap.”
“En er zijn nog andere verhalen. Als je kijkt naar bewegingen zoals die van Greta Thunberg en de hele jongerenbeweging – die zeggen tegen de wereld: jullie offeren ons op het altaar van hebzucht en onverantwoordelijkheid. Het is niet langer zoiets vaags als CO2 in de atmosfeer. Het is een menselijk drama over de oudere generatie die de jongere offert. Dat is krachtig.”
Ik weet dat u deze vraag in diverse varianten regelmatig voorgeschoteld krijgt, maar toch: wat vindt u ervan dat uw werk in Silicon Valley zo populair is? U wijst er keer op keer op dat het werk dat mensen daar doen heel gevaarlijke implicaties heeft. Uw populariteit in die kringen kan toch geen toeval zijn?
“Daarover vallen veel dingen te vertellen. Een van de redenen is volgens mij dat ik, hoewel ik kritiek uit op sommige van hun praktijken en onderstreep dat ze een groot gevaar voor de mensheid inhouden, er ook op wijs dat hun werk misschien wel het belangrijkste is wat er momenteel op onze planeet gebeurt. Dus als je hen bekritiseert, en tegelijk het belang benadrukt van wat ze doen, dan streelt het hun ego. Ze kunnen immers denken dat de toekomst van de planeet in zekere mate in hun handen ligt.”
“Ik wil ook niet te hard zijn voor die figuren: ik denk echt niet dat ze kwaadaardig zijn. Ze hebben ook goede dingen gedaan. Ik heb mijn echtgenoot (ook zijn zaakwaarnemer, DM) via een van de eerste datingapps voor homo’s in Israël online leren kennen. Ik ben daar dankbaar voor, want hoe leer je als homoseksuele man in een klein Israëlisch provinciestadje anders mannen kennen?”
“Wat ik wel kan zeggen over Silicon Valley is dat ze de enorme impact van wat ze doen niet vatten. Ze wilden de wereld veranderen, maar hoopten dat te doen vanuit verregaande kennis van technologie en niet vanuit een groot begrip van geschiedenis en de samenleving en psychologie.”
“En er speelt ten slotte nog iets anders mee. Ik weet als historicus dat teksten een eigen leven gaan leiden. Kijk naar de mensen die het Nieuwe Testament schreven. Als zij zouden zien wat de inquisitie en de kruisvaarders deden met ideeën zoals de andere wang toekeren of dat de zachtmoedigen de aarde zullen beërven, dan draaien ze zich om in hun graf. Maar zo werkt de geschiedenis. Wat kun je eraan doen?”
Zijn er ook ideeën waarop u momenteel broedt die volgens u misschien te radicaal voor uw publiek zijn?
“Ik zal twee voorbeelden geven, een groot en een klein.”
“Toen ik Homo Deus schreef, was ik vooral geïnteresseerd in wat er na het humanisme en na het liberalisme zou komen. Ik vond het liberalisme en het humanisme de beste verhalen waarmee de mensheid ooit op de proppen was gekomen. Nu moeten we dat overstijgen vanwege de technologische revoluties van de 21ste eeuw, die de meest elementaire ideeën en aannames van het humanisme en het liberalisme ter discussie stellen.”
“Maar in de voorbije vijf jaar heb ik me teruggetrokken uit dat grensgebied vanwege politieke ontwikkelingen in grote delen van de wereld. En ben ik bezig geweest met achterhoedegevechten om mensen te overtuigen van het humanisme en het liberalisme, terwijl ik eigenlijk vooral geïnteresseerd ben in wat daarna komt.”
En wat komt erna?
“Dat weet ik niet zo goed. Ik ben niet veel verder geraakt dan wat al in Homo Deus stond (waarin Harari de ‘opkomende religie’ van het ‘dataïsme’ beschreef, dat stelt dat het hele universum uit datastromen bestaat en dat de waarde van alles bepaald wordt door de bijdrage ervan aan dataverwerking, DM). Ik onderzocht op welke manier de informatierevolutie het menselijke individu uit elkaar doet vallen, dat toch de basis van het humanisme en het liberalisme vormt. Voor zover ik dat kon inschatten, is het nieuwe fundament de stroom van data-informatie in de wereld, in die mate dat het moeilijk wordt om precies te bepalen wat dat is, een organisme, een mens.”
“Een mens is niet langer dat magische zelf, autonoom, met een vrije wil, in staat beslissingen te nemen over de wereld. Nee, een mens is net zoals andere organismen niet meer dan een informatieverwerkend systeem gevat in een continue flow. Het heeft geen vaste kenmerken. Wat zijn de implicaties daarvan in politiek opzicht? In maatschappelijk opzicht? Dat weet ik niet. Het is iets wat ik heel graag wil onderzoeken.”
Wat is het kleine voorbeeld?
“Het kleine grensgebied. Ik ben een boek aan het lezen over nieuwe theorieën betreffende transgender en non-binaire personen enzovoort. Het vorige boek dat ik las, ging over het vroege christendom. Het viel me op hoe vergelijkbaar dat is. Het klinkt misschien bizar, maar in de discussie over gender komt veel terug van waar de vroege christenen over discussieerden met betrekking tot de aard van Christus en de drievuldigheid. Wat die vroege christenen eigenlijk vroegen, is of Christus een non-binair persoon was. Is Christus goddelijk of menselijk of zowel goddelijk als menselijk of noch goddelijk noch menselijk?”
“Het lijkt op veel discussies die we nu voeren over de aard van de mens en de individuele persoon. Kunnen we beide zijn? Kunnen we slechts één zijn? ‘En als jij niet denkt zoals ik, dan ben je een ketter.’ De kampioenen in het vroege christendom waren de martelaars en de ascetische monniken – je had die Simon die jarenlang op een pilaar stond (Simeon de Pilaarheilige, een christelijke kluizenaar die in het vijfde-eeuwse Syrië tussen 35 en 42 jaar lang op een pilaar stond, DM). Ze gingen na wat de limieten van het menselijk lichaam waren met wat er voor hen voorhanden was.”
“Met de genderkwestie nu heb je meer vragen over wat je kunt doen met het menselijk lichaam; we kunnen het op die manier en op zulke wijze veranderen. Er zijn enorme verschillen, maar de neuronen in mijn brein gingen een gesprek aan over het vroege christendom en de huidige genderdiscussie.”
Maar goed dat de geschiedenis ons toont dat alle discussies in het christendom op vriendschappelijke wijze beslecht werden.
“Je moet weten: in die tijd hadden die minuscule christelijke sekten en hun discussies niets te betekenen. Maar achteraf bleek dat die doctrinaire discussies en wie daarbij won en wie verloor een enorme impact op de menselijke geschiedenis hadden.”
“En dat brengt me bij een ernstiger gedachte. Ik denk dat de reden waarom er zo veel politieke heisa bestaat over discussies over transgender mensen en non-binaire personen en dies meer komt doordat mensen misschien onbewust aanvoelen dat de discussies in de toekomst zullen gaan over wat we met het menselijk lichaam en het menselijke brein kunnen doen. Hoe kunnen we ze verbouwen? Hoe kunnen we ze veranderen?”
“De eerste praktische plek waar we met die vragen in aanraking komen is rond gender. Je kunt zeggen dat mensen schijnheilig zijn en altijd op hun hoede zijn als het gaat over geslacht en gender, maar ik denk dat mensen onbewust beseffen dat dit de eerste discussie over transhumanisme (het geloof dat de mensheid door wetenschap en technologie onze huidige fysieke en mentale beperkingen kan overstijgen, DM) is. Het gaat over wat we technologisch kunnen doen om het menselijk lichaam, het menselijk brein, de geest te veranderen. Dàt verklaart al die hoogoplopende discussies.”
Voor u gaat de discussie over gender, die je gewoonweg kunt zien als de wens van een groep mensen om hetzelfde als anderen te worden behandeld, fundamenteel over angst voor transhumanisme? Wat zegt dat over u én over de verhalen die u het meest fascineren?
“Dat is precies het punt. Transhumanisme gaat over wat het betekent mens te zijn. Er zijn verschillende vormen van transhumanisme, maar één interpretatie is dat het transhumanisme het ware potentieel van de mens vervult. Wat natuurlijk weer afhangt van de manier waarop je invult wat het betekent om mens te zijn. Dat is de vraag die we willen onderzoeken, en het is het een vraag zonder gemakkelijke antwoorden.”
Wie is Yuval Noah Harari?
- 45 jaar
- Geboren in Kiryat Ata, Israël, in een niet-gelovig joods gezin
- 1993-1998: studeerde geschiedenis aan de Hebreeuwse Universiteit van Jeruzalem
- 2002: behaalde zijn doctoraat in Oxford. Zijn specialiteit is de militaire geschiedenis van de middeleeuwen.
- 2005-heden: hoogleraar aan de Hebreeuwse Universiteit van Jeruzalem
- 2011: Sapiens, een kleine geschiedenis van de mensheid verschijnt in het Hebreeuws
- 2014: kent zijn wereldwijde doorbraak na de Engelse vertaling van Sapiens. Het boek verschijnt dan ook in het Nederlands
- 2015 Homo Deus: een kleine geschiedenis van de toekomst verschijnt in het Hebreeuws. Het boek verschijnt twee jaar later in het Nederlands.
- 2018: publicatie van 21 lessen voor de 21ste eeuw
- Van zijn boeken werden 35 miljoen exemplaren verkocht in 65 talen.
- 2020: ontvangt een eredoctoraat van de Vrije Universiteit Brussel
Lees ook
Klik hier of op de hyperlink hieronder en vind andere berichten van
Bron: De Morgen