‘Waarom weigeren we hardnekkig om met volle kracht op de klimaatcatastrofe te reageren?’, vraagt zenboeddhist, therapeut, meditatieleraar én parttime-Bowie-imitator Tom Hannes (54) zich af in zijn nieuwe boek U bevindt zich hier. U zucht. Weet u waarom? Waarom is ons verlangen om toch nog even een vliegtuig te nemen of een nieuwe broek te kopen zoveel sterker dan onze zin om de planeet te redden? U weet het niet.
Stefanie De Jonge – De Morgen/Humo
‘We rouwen om een manier van leven die nooit meer terugkomt. Ook de klimaatontkenners: ontkennen is de eerste fase’
Tom Hannes
Veel van de mensen die Hannes in zijn gesprekspraktijk ziet, weten het ook niet.
Steeds vaker hoort hij ze worstelen met de zin van het leven, tot radeloosheid toe.
Tom Hannes: “Ik zie veel jonge mensen die op zoek zijn naar wat ze ‘hun authentieke ik’ noemen. Of naar autonomie. Die mode woorden hoor ik hier veel. Ze maken zich ook echt zorgen als ze hun passie nog niet hebben gevonden.
“Ik probeer hun dan uit te leggen dat de meeste mensen geen groot levensproject hebben. Maar dat willen ze niet horen, want dat past niet in onze tijd.
“Het marktkapitalistische mensbeeld is dat je ondernemer bent van je eigen leven, dat het aan jou is om te slagen en via sociale media tot onmiskenbare self-branding te komen.”
Ze worstelen met de vraag wat de zin van hun leven is.
“In elke therapieopleiding leer je dat je geen antwoorden mag geven, dat je iemand alleen mag begeleiden om zelf tot zijn eigen inzichten te laten komen.
“Alleen merk ik hier dat ze daar de tijd niet voor willen nemen, dat ze wél die antwoorden willen en echt op zoek zijn naar mensen die hun die willen geven.
“Vandaar ook het gigantische succes van Dirk De Wachter, die grootvaderachtige wijsheden verkondigt. Goeie, hè, daar niet van, maar ze zijn – dat erkent hij zelf ook – niet zo bijzonder, nieuw of groots, en toch vallen mensen er massaal voor.
“Ook Nick Cave wordt opeens door iedereen op handen gedragen en krijgt bijna de hoedanigheid van een profeet.
“Mensen zijn blijkbaar heel erg op zoek naar zingeving, terwijl ze tegelijkertijd niet de tijd vinden om daarmee bezig te zijn.
“Ik zie in mijn praktijk politici die uit de politiek gaan om aan politiek te kunnen doen en filosofieprofessoren die een sabbatjaar nemen om boeken te kunnen lezen en te kunnen nadenken.
“Dat is toch absurd. Hun energie wordt gedraineerd door de ondertussen welbekende bullshitjobs, die zo goed beschreven zijn door David Graeber: politici verliezen hun tijd met perceptiepolitiek, strategische planning, de waan van de dag.
“Academici moeten veel te veel vergaderen en publiceren.
“Zoveel mensen hebben niet eens de tijd om hun werk te doen: bijzonder uithollend en uitputtend is dat. Terwijl we voor zulke grote uitdagingen staan.”
Maar, zegt u, we beginnen langzamerhand allemaal te voelen dat er iets niet klopt.
“Het dringt nog niet helemaal door. We merken hooguit dat de winkelkar absurd duur aan het worden is.
“We horen dat er pfas in het Antwerpse leidingwater zit.
“We kunnen niet echt meer om de onrustwekkende wetenschappelijke klimaatrapporten heen, maar zelfs wie die rapporten ernstig neemt, heeft moeite om ernaar te leven.”
Die blijft toch vliegen, vlees eten, winkelen en consumeren, bedoelt u.
“Mensen kunnen zich, zo lijkt het, moeilijk een ander zinvol leven voorstellen dan almaar harder werken, en almaar harder consumeren als we even niets te doen hebben.”
Ik pleit schuldig. Ik kan me vaagweg wel een tijd herinneren waarin kopen bijzaak was in mijn leven, maar nu staat het centraal, en ik word het niet de baas.
“Herinner je je de quasi-volksopstand nog tijdens de coronacrisis, toen we niet meer mochten gaan winkelen?
“Oké, iedereen hád het echt zwaar, maar de roep om te mogen shoppen en terrasjes doen had toch ook iets van religieus fanatisme.
“Ik pleit zelf ook schuldig, hoor. Ik doe mijn best om het te counteren via mijn boeddhisme, door te mediteren en nu met mijn boek, maar de drang van ‘Kom, we gaan iets drinken’ voel ik ook dagelijks. Het is heel moeilijk om tegen de tijdgeest in te gaan.
“Het moeilijkst is misschien nog om die drang te herkennen en jezelf erop te betrappen. Het is niet zo dat ik tegen kopen ben, of dat ik de economie wil saboteren, maar we moeten wel dringend stoppen met er de zin van ons leven van te maken.”
Volgens mij ben ik gewoon verslaafd aan consumeren.
“Het ís verslavend, net omdat we niks anders hebben om ons een gevoel van zingeving te verschaffen.
“Het typevoorbeeld voor mij is wat er gebeurt in de Ikea. Je hebt een heleboel dingen op je kar geladen, betaalt aan de kassa en voelt het bevredigende effect meteen al langzaam verdwijnen, dus wat doe je ná de kassa? Hotdogs eten! Wéér consumeren.”
Oooh, dat doe ik ook altijd. Vreselijk.
“En als je die hotdogs op hebt en naar buiten loopt, blijkt dat die worst ook niet heeft gewerkt en voel je je bevrediging alwéér wegebben.
“Wat zullen we dan ’s gaan kopen of drinken?”
MINDLESSNESS
Ook mediteren is gekaapt door het consumentisme, las ik in uw column over Kalm Waes.
“Ja, ik ben boeddhist en wil natuurlijk wel een beetje opkomen voor mijn stal. Al zal ik die, waar nodig, ook bekritiseren – zenboeddhisten nemen graag hun eigen te grote spirituele sérieux op de korrel (lachje).
“Het boeddhisme is populair, maar wel op voorwaarde dat het braaf in de pas blijft lopen van het huidige systeem.
“Dus wordt het herleid tot meditatie – terwijl dat er maar een stukje van uitmaakt – en wordt meditatie herleid tot mindfulness.
“Die wordt op haar beurt weer herleid tot een soort van mindlessness: gewoon een rustmomentje dat je inlast om er daarna weer hard tegenaan te kunnen en nog productiever te kunnen zijn.”
Deed u daar niet aan mee? U hebt ook mindfulnesstrainingen in bedrijven gegeven.
“Eventjes. Lang geleden. Maar wat ik zeg is – ik hoop dat je dit zult opschrijven – geen aanval op de wereld van de mindfulness.
“Het is góéd dat die bestaat. En het stuk dat ik heb geschreven over Kalm Waes was ook zeker geen kritiek op het programma.
“Het was kritiek op de reclamecampagne errond. Die zei: we gaan van Tom Waes een zenmeester maken. Dat is natuurlijk tongue in cheek bedoeld, maar tegelijkertijd is dat ook echt ons beeld van ‘zen zijn’.
“De bedoeling is om Tom Waes kalm te krijgen. Goed: kalmte is van groot belang. Maar de belangrijke vraag is: kalm waarvoor?
“Is het om daarna weer als een gek voort te doen? Dan krijg je een vorm van mediteren die collaboreert met het systeem.
“Of wil je kalm worden om te kunnen zien: wat zijn we hier nu eigenlijk aan het dóén?
“Pijnlijke waarheden inzien over je eigen gedragspatronen, jezelf op je idiotieën betrappen en daartegen ingaan: dat is een pak meer dan alleen maar wat rustig worden.
“Nee, dat is wérk. Heel interessant en zingevend, maar wel werk.
“Niet voor niets gebeurt die boeddhistische arbeid traditioneel in een omgeving waar je bent omringd met leraren en gevorderde leerlingen: dat is nodig, want het proces kan behoorlijk verwarrend zijn.”
Ik moet erg lachen om de passage in uw boek waar u zich opwindt over het vrijblijvende gebruik van symbolen: ‘Nergens in het Westen vind je zoveel boeddhabeelden als in tuincentra, privésauna’s en houseparty’s.’ U hebt gelijk.
(lacht) “Ja, iedereen heeft tegenwoordig wel een boeddha in de tuin staan om de suggestie van diepgang te wekken, of als een schijnprotest tegen de ratrace.
“Hier in huis staan er natuurlijk ook, maar elke keer als ik dat beeld daar zie (wijst op een boeddha die in het geheel niet lijkt op de dikke, kale versie in kleermakerszit uit de tuincentra, red.), grijp ik dat toch vooral aan om mezelf te herinneren aan mijn kleine kantjes.
“Dat ik weer te veel met mijn ego bezig ben en niet genoeg rekening heb gehouden met mijn vrouw, bijvoorbeeld.”
Het was ook niet meteen het pijnlijke werk dat u fascineerde toen u op uw 19de een boekje over zenboeddhisme in handen kreeg. U vond boeddhisme rock-’n-roll.
“En dat vind ik nog altijd. Je moet eens zo’n zenboekje lezen:
“‘Duizend jaar geleden vroeg een monnik aan zijn leraar wat de Boeddha was.
“De leraar zei: ‘Een droge drol.’’
“Dát staat in de heilige zenliteratuur! Ik las dat, wist totaal niet waar het over ging, maar dacht: wow! Cool!
“Het ging over zingeving, idiote patronen loslaten, de leegte en ons rommelige bestaan doorzien, maar er ook bulderend mee kunnen lachen en er met mededogen naar kijken.”
Wat zocht u? Houvast?
“Toen ik jong was, kon je kiezen tussen snob worden – een toekomstige yuppie – of newwaver, een linkse, nihilistische zeurkous.
“Het kan toch niet dat er niks meer is dan dát, dacht ik, maar ik wilde wel heel graag ergens bij horen.
“Nadat ik op dat boekje was gestuit, ben ik zen gaan beoefenen onder een leraar. Het was minder rock-’n-roll dan ik verwacht had, maar ik vond er wel een gemeenschap.”
Maar die hebt u na twintig jaar toch verlaten.
“Ja, tijdens de crisis van 2008 dacht ik opeens: ik weet nu meer over het 5de-eeuwse India en de middeleeuwen in China dan over mijn eigen tijd.
“Ik wilde uitzoeken wat het boeddhisme in déze tijd kon betekenen en of het misschien moest veranderen om nu relevant te zijn.”
Uw toenmalige vriendin – uw zenmaatje, noemt u haar – was even daarvoor uit het leven gestapt.
“Ja, dat was verschrikkelijk. Achteraf gezien heeft mijn vertrek uit de gemeenschap daar ongetwijfeld mee te maken. We leefden samen als monniken, gingen veel op retraite.
“Terwijl iedereen om ons heen carrière maakte, hadden wij honderd-en-één baantjes, want als een job niet toeliet dat we op retraite gingen, namen we ontslag.
“Dat leven kon ik na haar dood onmogelijk nog leiden, omdat ik dan constant aan haar zou worden herinnerd en haar te hard zou missen.
“Nu leef ik als boeddhistische leek.”
Beeld Ines Isha Bodlovic
VERWENDE PUBER
In U bevindt zich hier onderzoekt u heel nadrukkelijk wat boeddhisme voor deze tijd kan betekenen. U stelt de pertinente vraag: ‘Waarom weigeren we hardnekkig om met volle kracht adequaat op de klimaatcatastrofe te reageren?’ U zegt: ‘Ons zingevingspatroon zit in de weg.’
“Een mens kan niet leven zonder zingeving. Er is altijd wel een zingevingsbril waar we door kijken.
“In deze tijd stellen we de zin van het bestaan grofweg als: zo gemakkelijk en zo snel mogelijk onze goesting krijgen.
“Dat werkt niet, omdat het leven per definitie onbevredigend is – denk aan de Ikea.
“Dat is iets waar we maar moeilijk mee kunnen leven. We willen Iets, met een hoofdletter, dat ons van die pijn verlost: God, een Ideaal, een Passie, een Authenthiek Zelf, Eeuwige Roem, de Technologie.
“Dat is wat je nu veel hoort, hè: over vijftig jaar lost de technologie het klimaatprobleem wel op.”
We geloven ergens allemaal in een Reddende Hand, zegt u, omdat we doordrongen zijn van ‘axiaal denken’: het product van een tijdperk waarin religies, filosofieën en spirituele stromingen er allemaal van uitgingen dat we ons heil moesten zoeken in iets wat groter is dan wijzelf.
“Een diepe waarheid, iets ideaals, het al…
“Als we ons daarmee konden verbinden, meer één zijn met de kosmos, zouden we boven onszelf en onze ellende uitstijgen: die overtuiging houdt ons nog altijd in haar greep.
“Het marktdenken is ook een soort opvolger van dat godsgeloof.
“We denken nu: als ik maar goed voor mezelf zorg, zal vanzelf het algemeen belang wel gediend worden.
“Dat is aantoonbaar onwaar, maar toch houden we eraan vast – ziedaar: een geloof!
“We doen alsof we seculier zijn of modern, maar we zijn gewoon een heel oude truc aan het herhalen.”
Die oude vorm van zingeving werkt niet meer, zegt u, omdat we in een nieuw tijdperk zijn beland: het antropoceen, waarin de invloed van de mens de omvang van een natuurkracht heeft gekregen.
“Ja. We moeten beseffen dat we werkelijk in een heel nieuwe tijd leven.
“Het is nog nooit eerder gebeurd dat de aarde een ‘bewuste’ natuurkracht had, een kracht die kan beslissen: dit doen we wél en dit doen we níét – beslissingen die het wereldklimaatsysteem kunnen ontwrichten.
“We zijn, zoals de filosoof Peter Sloterdijk het formuleerde, een denkende lawine geworden.
“Dat betekent dat we een uiterst grote motivatie nodig hebben, een heel sterke zingeving om te zeggen: ‘We gaan het klimaat niet verder naar de bom helpen.’
“Want zonder die zingeving is ecologie alleen maar iets wat onze goesting dwarsboomt.
“Maar die zingeving zal dan wel anders gestoeld moeten zijn, want in het axiale denken heeft ecologie nooit een rol gespeeld.”
En daar kan het boeddhisme bij helpen, stelt u. Omdat het niet uitgaat van een Reddende Hand van elders.
“Inderdaad. Het boeddhisme moedigt aan om niet te wachten op een ideale toestand.
“Het zegt: we gaan aan de slag in de rare, rommelige plek waar we ons nú bevinden.
“Het leert ons om in te gaan tegen de idiotieën die ingebakken zitten in onszelf en in onze cultuur, en die veel brokken maken.
“Daar gaat meditatie ook over: jezelf betrappen op ‘Wat ben ik toch een idioot dat ik nóg een nieuwe broek wil’ – ik zeg maar iets (lacht).
“Of ‘dat ik tóch weer het vliegtuig neem’.”
U vergelijkt de huidige westerse mens met een verwende puber die eigenlijk volwassen moet worden.
“Ja, en net als een puber zullen we allemaal moeten wennen aan onze nieuwe verantwoordelijkheid als natuurkracht van formaat.
“Het is echt aan óns om het klimaat te beheren en de gevolgen van decennia in te perken.”
En waarom kan het boeddhisme daarbij helpen?
“Omdat het ons rustig kan maken, en ons de moed kan doen opbrengen om de dingen te zien zoals ze zijn, het bestaan recht in de bek te kijken en daarna wijzere beslissingen te nemen.
“Het boeddhisme heeft het niet over een God die eeuwig is.
“Het zegt: alles is vergankelijk, niks blijft, niks is zeker, dingen zijn constant in beweging.”
En de Boeddha is een droge drol.
“Precies, ja (lacht).
“Van heil zoeken in goddelijke gelukzaligheid is in het boeddhisme geen sprake. Nee, zegt het boeddhisme: elke ervaring is op z’n minst lichtjes onbevredigend.
“En autonoom zijn we al helemaal niet, we zijn van alles en iedereen afhankelijk.
“Als ik op een andere plek was geboren, andere ouders had gehad, of niet op dat zenboekje was gestuit, dan zat ik hier nu waarschijnlijk niet.
“Alles beïnvloedt alles, omstandigheden en relaties. In plaats van ons op iets groots te richten, richten we ons beter op die relaties, op omgaan met elkaar en met de aarde op een manier die zo weinig mogelijk leed berokkent.
“Dáár zouden we in deze tijd misschien onze nieuwe zingeving kunnen zoeken.
“Elke relatie en interactie, iedere daad en ieder woord is een gelegenheid om zin te verlenen aan je bestaan.»
Ik voel nu toch een beetje weerzin opkomen. Het voelt alsof ik puriteins moet leven en niks meer mag.
“Ja, zo gaat dat: raken aan het consumptie-ethos ligt heel gevoelig.
“Maar het gaat niet over niets mogen en alles moeten, hoor.
“Het is wel belangrijk om in te zien dat consumeren een religieus dogma is geworden, een zingevingsdogma.
“Je bent er zo aan verhangen omdat je bang bent dat je anders geen zin meer in het leven vindt, en ook omdat je nergens een alternatief ziet dat even beloftevol lijkt.”
Mja, dat zou kunnen.
“Als je mijn boodschap hoort als: ‘Het boeddhisme wil dat ik minder moet willen, minder moet verlangen,’ klinkt dat natuurlijk verschrikkelijk.
“‘Moeten we dan een beetje nihilistisch gaan zitten niks doen?’ Dat soort opmerkingen krijg ik wekelijks naar mijn hoofd (lachje).
“Kijk, ik mediteer niet graag. Ik ben zeer beweeglijk, op het nerveuze af, en zit vol met dadendrang.
“Als ik weer eens vol tegenzin op mijn kussen ga zitten, denk ik altijd: ik heb wel wat beters te doen. En toch blijf ik zitten.
“Waarom? Omdat ik datgene wat het oplevert, wil blijven ontwikkelen, me wil blijven inzetten om een goede relatie te onderhouden met de wereld, goed om te gaan met mijn vrouw, mijn kinderen, met dit kopje hier, ik zeg maar wat.
“Ik heb het mediteren eens een tijdje laten vallen, tot mijn vrouw zei: ‘Kun je alsjeblieft weer op dat kussen gaan zitten, want je bent niet meer te doen in huis!’ (lacht)”
Wat doet u dan?
“Ik geef te snel toe aan mijn impulsen, ben te veel met mezelf bezig, ik word nukkig als ik honger heb.
“Door te mediteren kan ik naar die dwaze impulsen kijken en beslissen er niet aan toe te geven.”
ZINGEN MET PRUIK
U bent verrassend genoeg ook een geweldige performer. U treedt op als Nick Cave en Lou Reed, maar uw David Bowie springt eruit. U bént echt Bowie als u in zijn huid kruipt.
(glundert) “Dank je. Hij staat binnenkort weer op ons programma.
“Ik weet eigenlijk niet zoveel over Bowies leven, hoor, maar ik bestudeer in YouTube-filmpjes zijn stem, zijn moves, en natuurlijk zijn songs. Als ik dat laat binnenkomen, gebeurt er iets.”
U voelt zich goed op een podium en staat kennelijk graag in de schijnwerpers. Staat dat niet haaks op het boeddhisme?
“Nee. Het zou haaks staan op het boeddhisme als ik me voor en na een optreden als een eikel zou gedragen, of niet van mezelf zou verdragen dat ik op het podium een fout maak.
“Ik kan me wel voorstellen wat het met de geest van een twintiger moet doen om opeens door te breken voor een groot publiek.
“Dat is natuurlijk fucked up en leidt alleen maar tot diepe ellende.
“Maar dat gevaar loop ik niet, want ik sta als vijftiger iemand anders’ liedjes te zingen met een pruik op (lacht).”
‘We rouwen allemaal om een manier van leven die nooit meer terugkomt. Oók de klimaatontkenners: ontkennen is de eerste fase van rouw’
Even terug naar impulsen en verlangens. Het boeddhisme zegt dat ik minder moet verlangen. Of mag ik helemaal niet meer verlangen?
“Integendeel! Alleen maar door een heel sterk verlangen zullen we de klimaatellende kunnen keren.
“Maar het boeddhisme heeft twee woorden voor verlangen: tanha en chanda.
“Tanha is: als een aapje je verlangen achternahollen, heen en weer.
“Chanda is een gedecideerde, ontwikkelde motivatie om te handelen naar een wijsheid die je omarmd hebt.»
Kunt u een voorbeeld geven?
“Als in het verkeer iemand tegen je begint te schelden, is je eerste impuls dat je hem dat betaald wilt zetten: dan begin je terug te schreeuwen.
“Maar je kunt ook naar die gebeurtenis kijken alsof het een natuurdocumentaire is: de man die je uitscheldt observeren, je eigen oprispingen observeren, je neiging om je negatieve beeld van die man te versterken…
“Vervolgens kun je zoeken naar een wijzere manier om met hem om te gaan.
“Betere relaties in de wereld: dat is de basis van ecologisch denken.”
Ik moest wel lachen toen ik las: ‘Als het niet meteen lukt: fake it till you make it.’
“Ja (lacht). En dat werkt echt!
“Door je te gedragen als een bedachtzaam, voorzichtig en verfijnd mens – ook al ontplof je vanbinnen – wórd je stilaan ook echt bedachtzaam, voorzichtig en verfijnd.
“Het geeft ook echt een goed gevoel om je impulsen niet blindelings te volgen. Je wordt meer baas over je eigen leven en je relaties worden vruchtbaarder.”
Het zou het einde van X betekenen.
“En van de funeste maatschappelijke polarisatie die daar zo welig tiert.”
DONUTMODEL
Toch kan ik me, als ik door de stad loop, goed voorstellen dat niet iedereen dat verfijnde gedrag zomaar gaat halen.
“Dat is zo. Mensen kunnen te arm zijn, te zeer geraakt door trauma’s, verstoken van inspirerende invloeden, te zeer betrokken in puur overleven om zich verfijnd te gedragen.
“Maar je moet weten dat het critical tipping point om een omwenteling te doen slagen is dat 3,5 procent van de bevolking achter het doel staat.
“Zelfs met zo weinig medestanders heb je al een baanbrekende invloed. Ook jij hebt invloed.”
Ja? Ik heb juist het wanhopige gevoel van niet. Daarom denk ik ook: wat maakt het uit dat ik nog een broek koop?
“Het is al heel wat dat je wanhoop voelt en erkent. Als je die wanhoop heel bewust laat knagen, komt er op een gegeven moment iets langs waarvan je voelt: ‘Oooh, maar hier kan ik wél aan meedoen.’
“Of je ontdekt: ‘Ik zou iets kunnen doen, maar ik heb er geen zin in.
“Ik wil niet bij Extinction Rebellion want ik wil niet gearresteerd worden: dat is het mij niet waard. Maar ik zit daar wel verveeld mee.’
“En dan kom je bijvoorbeeld op het idee om soep te maken voor die mensen.
“Het klopt natuurlijk dat je individuele verantwoordelijkheid beperkt is.
“Het hele idee dat iedereen aan zijn individuele voetafdruk moet werken en zijn consumptie moet aanpakken, is bedacht en doorgedrukt door aardoliebedrijf BP: zo kon het grotere systeem intussen blijven gaan.
“Het veranderen van ons ecologisch leven vereist een gedeelde cultuur én krachtige en gezonde instituten.
“Maar met een draagvlak van 3,5 procent kunnen we daar wel op aansturen.”
U hebt weleens het donutmodel van Oxford- econome Kate Raworth aangedragen als een goed alternatief voor onze op groei beluste economie.
“Ja, in dat model is groei pas groei als die zowel op het vlak van economie als op dat van sociaal welzijn en ecologie plaatsvindt.
“Winst die veel milieuschade berokkent, telt dan niet als winst.”
Beeld Ines Isha Bodlovic
Ze krijgt veel kritiek.
“Natuurlijk! Iedereen die een alternatief voorstelt, krijgt ervan langs. Zeker als wat je voorstelt zinnig is, want dan ben je gevaarlijk.
“Dat is niet altijd uit slechte wil: iedereen die het systeem in stand wil houden, denkt dat hij het goede aan het doen is. Dan gelóóf je in dat systeem, het is je religie.
“Je staat er niet bij stil dat het neoliberale systeem eigenlijk nog maar dertig jaar in voege is en de wereld daarvoor óók draaide.
“Dus waarom zou er geen wereld na het neoliberalisme kunnen bestaan?
“Facebook is nog zo’n voorbeeld. Uit het ene na het andere rapport blijkt dat de algoritmes van dat sociale netwerk op verschillende plaatsen in de wereld genocides aanwakkeren.
“Dat kan niet, zeggen ze dan, want: ‘We are a force for good.’
“Het internet had ooit als doel gelijkheid te promoten, een democratiserende kracht te zijn. Dat is ook een dogma geworden, een geloof dat de verdedigers van sociale media fel aanhangen en dat hen blind maakt voor de feiten.
“Aan de Universiteit van Eindhoven werk ik op dit moment met professoren van over de hele wereld aan een manifest waarmee we op tafel willen slaan.
“Aan de hand van een boeddhistische kijk op de aandachtseconomie willen we een voorstel doen om de sociale media politiek en juridisch op een andere leest te schoeien.”
Knap. Net als uw boek. U illustreert in U bevindt zich hier onze blindheid voor de ecologische feiten aan de hand van een nieuwe versie van ‘Oedipus’. We hebben een nieuw verhaal nodig, zegt u. Maar toch word ik er niet vrolijk van.
“Ik zie in mijn praktijk veel mensen die daar last van hebben.
“Het is een gevoel van rouw, omdat ze afscheid moeten nemen van een manier van leven die aan het voorbijgaan is, en omdat ze weten dat het nooit meer zal worden zoals tevoren.
“Ik moedig die mensen aan goed te rouwen. Ze zijn een voorhoede van mensen die snappen wat er aan de hand is en die later veel kunnen betekenen voor de tweede golf van rouwenden.
“We hebben een leger nodig om die straks te steunen.
“De klimaatontkenners rouwen ook. Ontkennen is de eerste fase van rouw.
“Maar rouw kan, zoals ik zelf heb ervaren, het begin zijn van nieuw, zinvol en laaiend leven.”
© Humo
Bron: De Morgen/Humo