Pompeus, scabreus en genereus blaast Tom Lanoye nieuw leven in de bekendste vos van Vlaanderen. Zijn ReinAard is een scherpe dissectie van de macht. “Onze Rollatorbrigade van De Apocalyps – Mark Elchardus, Rik Torfs en hier en daar een barones: zij hebben de anti-woke-waanzin mee opgeklopt en zo gelegitimeerd.”
Jan-Frederik Abeloos – De Standaard
1 april 2025
Leestijd: 17 min
“Ik ben het beu om te horen dat je mijn vak zou kunnen vervangen door artificiële intelligentie.
No fucking way.
“Dit is mijn kleine opstand tegen al het gezwam over de dood van creativiteit. Driehonderd pagina’s verzen, geef je er eens aan over. Geniet van wat gekunstelde taal lijkt. Als dat kan bij ’t Hof van Commerce of Eminem, waarom dan niet in boekvorm?
“Misschien is dat nog het belangrijkste, tonen dat dit kan in de Nederlandse literatuur, dat die vrijheid er is. Dat Chat GP-fucking-T
dit niet kan.”
We zijn anderhalf uur ver in ons gesprek en Tom Lanoye stuift vol vuur af op de essentie: zijn taalstrijd.
Hij verkondigde die luid en statig in oktober, toen hij de Prijs der Nederlandse Letteren kreeg uit handen van koning Filip.
“Die strijd zet zich niet af tegen andere talen. Die strijd probeert in de eigen taal zo straf, treffend en mooi mogelijk boeken, verzen, artikelen en stukken te scheppen”, verkondigde Lanoye in het koninklijk paleis.
Zelf brengt hij nieuwe munitie aan in de vorm van ReinAard, een wervelende en ronduit indrukwekkende bewerking van het middeleeuwse dierenepos Van den vos Reynaerde.
ReinAard is meer dan de zoveelste theatertekst die Lanoye naar zijn hand zet. De schrijver komt thuis. En dat mag u vrij letterlijk nemen.
Voor dit interview hebben we afgesproken in de vroegere priesterrefter van het Sint-Jozef-Klein-Seminarie in Sint-Niklaas, het college waar Lanoye school liep.
Hij kreeg er het vossenepos onderwezen door een vroeger monument van de letteren: priester-dichter-flamingant Anton van Wilderode (1918-1998).
“Hij belichaamde het verlangen de wereld zodanig in woorden te vangen dat zij zichzelf overtrof. Incarnatie en begin van alle schrijven”, schreef Lanoye al over hem in Kartonnen dozen (1991).
Een voorganger in de taalstrijd dus, die “dichter die ik bewonderde en de ideoloog die ik verafschuwde”.
Lanoyes ReinAard is al even dubbelzinnig. Het is alweer een ode aan de Wase klei, maar evenzeer een afrekening met al wat paaps en burgerlijk is, én een striemende aanklacht tegen machthebbers zonder ruggengraat.
Hier in de refter, omgeven door portretten van de opeenvolgende superiors van het college, smult Lanoye van de passage waarin Tybaart de kater een pastoor half castreert.
Recht in het kruis dat de pastoor
Het meest van al beminde. Dat
Van hem. Hij had er zeven kinderen
Het levenslicht mee aangesmeerd.
De kater plantte onmeedogend
Zijn tanden en zijn nagels in
De naadloos rimpelige beurs
En scheurde daaruit — oog om oog —
Een van de beide spullen weg
Die nodig zijn om ’t klokkenspel
Te luiden.
Wat zou Van Wilderode van uw vossenstreken gevonden hebben?
“Dat ik het antiklerikalisme nog heb vergroot, zou hij vast erg hebben gevonden. Hij was ook niet te spreken over hoe ik in Kartonnen dozen een aantal geestelijken hier op het college beschreef. Maar dat weerhield hem er niet van de literaire kwaliteit van dat boek te roemen. In de omgang was hij een verlichte geest hoor, ook al stonden we politiek ver van elkaar.”
Hoe komt het eigenlijk dat u nu pas bij onze bekendste vos bent uitgekomen? Hij loopt als een rosse draad door uw werk.
“Hij zit diép verankerd in mijn roots.
“Ik mocht zelf meespelen in het Reynaert-massaspel op de Grote Markt in Sint-Niklaas, toen ik veertien was. Ik was een van de welpjes.
“Mijn oudste broer had een restaurant met feestzaal in de Beeldstraat dat Malpertus heette, genaamd naar de vossenburcht van Reynaert. Daar was ik kelner vanaf mijn veertiende tot mijn zesentwintigste. ’s Nachts ging ik plaatjes draaien in een nabijgelegen nachtcafé, Bruin De Beer. (lacht) No kidding!
“Het laatste zorgcentrum waar mijn moeder verbleef, stond hier vlak bij het park met het standbeeld van Reynaert uit mijn geboortejaar.
“Met mijn vader ging ik dan weer op zondag eten in het befaamde restaurant De Reinaert.”
En toch nu pas dit boek.
“Dat is mee de schuld van Frits van Oostrom (hoogleraar Nederlandse letterkunde en Reynaertkenner, red.).
“Na mijn solovoorstelling van Ten oorlog in Utrecht drong hij aan: hoe geweldig zou het niet zijn, mocht ik me over Reynaert buigen?
“Ik had nu al zoveel bewerkt, van Vondel, Tsjechov, Shakespeare, over Marlowe, tot Goethe, waarom dan niet de Reynaert?
“Goethe bewonderde die middeleeuwse tekst trouwens en schreef er zijn eigen versie van, Reineke Fuchs.
“Er waren al smakelijke bewerkingen van Stijn Streuvels en ook Louis Paul Boon heeft er zijn eigen draai aan gegeven in Wapenbroeders.
“Al was dat laatste boek voor mij wel teleurstellend.”
“Het laatste zetje kwam er bij de research voor mijn roman De draaischijf, toen ik stootte op de kostuumontwerpen die Lon Landau maakte in 1938 voor een theaterbewerking van Van den vos Reynaerde in de KNS van Antwerpen.
“Landau zou als Jood in de Dossinkazerne belanden en uiteindelijk sterven in het kamp van Bergen-Belsen.
“In de Dossinkazerne probeerde hij opgepakte kinderen te troosten met poppentheater. Twee van zijn marionetten zijn er nog steeds te bezichtigen.
“Dit boek is ook een eerbetoon aan hem, zijn machtige kostuumontwerp voor Reynaert is de cover geworden.
“Die doet historisch en toch niet folkloristisch aan, dankzij de superbe boekverzorging van mijn vaste kompaan Dooreman.”
Uw vos zou bijten, zoveel is duidelijk
“Absoluut. Je hebt nu Reynaertgebak en -bier en weet ik het allemaal. Reynaert als schalkse rakker, onschadelijke folklore.
“Het verhaal kreeg, zeker hier in het college, en met name door mensen als Van Wilderode, ook altijd een politieke draai, namelijk het kleine Vlamingske tegen de verfransing, belichaamd door koning Nobel en natuurlijk het hondje Courtois.
“Dat Vlamingske was behalve schalks ook uitgekookt en overleefde als schavuit.
“Maar Reynaert ís geen held. Het is iemand die moordt en verkracht en steelt. Hij zat te lang opgesloten in een stijf en te folkloristisch of nationalistisch kader.”
U geeft de tekst uit de dertiende eeuw een flink adrenalineshot, met als extra laag de monologues intérieurs van Reynaert, die als een gangsterrapper in het Nederlands en Engels tekeergaat.
“Puriteinen zullen taalverloedering roepen. Laat ze maar bloed opgeven. Dit is dramaturgisch nodig.
“Via die nieuwe taal, die zo dicht aanschurkt bij mijn Risjaar modderfokker den Derde, kan ik commentaar geven op deze tijd, maar ook op de taal binnen onze tijd.
“Die ‘modderfokker’ besloot Ten oorlog, de bewerking die Luk Perceval en ik maakten van Shakespeares koningsdrama’s.
“Ik zie zo’n grote link tussen Richard III en Reynaert dat ‘The Shake’ volgens mij Van den vos Reynaerde móét hebben gelezen.
“Mijn ReinAard moest dus wel die monologues intérieurs krijgen. Ik doe dat het liefst zo lelijk en smerig mogelijk, omdat dat ook zo lekker is. Juist door de tegenstelling kun je zien hoe ongelooflijk krachtig en wendbaar ons Nederlands is. Daar geloof ik heilig in.”
ReinAard:
Wat is een volk, tenzij some sort
Of schuimbaks, vagabonds and bastards?
Een laag, kwaadaardig syndicaat
Van teringpest apocalypsmongolen,
Van leutersnokking dogs of hell
And helter skelter screwing CREEPS,
Gefokt in stront en incestkweek
Uit geiten slain bestolen jankend snot
Gespogen ongedierte fokking slijm
En fokking leeggezogen kakkerlakken —
They? These modderfokking ‘THEY’?
Wat stellen zij echt voor? Wanneer
Ze durven juichen voor een stuk
Crapuul als ik? Indien ze mij
Niet eens doorzien?
I’ll kill ’em all,
Before I’ll let ’em kill my joy
U laat Reynaert letterlijk plukken uit het recentste album van de Amerikaanse rapper Kendrick Lamar.
“Ik vind Lamar fantastisch. Lamar is literatuur. Dat is zo straf.
“ReinAard moest volledig bezwangerd zijn door rap en hiphop. Dat is het logische, hedendaagse referentiekader om nu de eerste schelmenroman uit de Europese literatuur mee te bewerken.
“Je vindt geen vroege middeleeuwse teksten die zo ongegeneerd antiklerikaal en subversief waren, en daardoor zo populair, denk ik.
“Maar het heeft de tand des tijds vooral doorstaan omdat het ook qua taal zo straf was.
“Volks én super literair, ongenadig én speels: een literair meesterwerk, Europese top! En dat vijftig jaar vóór de Guldensporenslag.
“Als er dan toch een Vlaamse canon moet zijn, dan staat het er terecht in.”
Waarin zit voor u het Vlaamse?
“Omdat het ook gaat over scheten laten, boeren, vogelen, poepen, eten, mensen uitlachen, daar genoegen in scheppen en stront, stront, stront.
“Af en toe heb je toch echt het idee dat een deftig mestactieplan in Vlaanderen zo lang op zich laat wachten omdat ook onze excellenties gewoon graag klappen over stront.
“‘Wééral over pensioenen, wééral over onderwijs… Kom, Zuhal en Caroline! We gaan nog wat drammen over kak!’
“Wat het madeleinekoekje is voor Proust, is het uitwerpsel voor onze identiteit. Je kan geen schilderij van Bruegel zien, of er hangt wel iemand uit een raam te schijten.
“Wel, conventionalist als ik ben, heb ik mij daar ook uitgebreid mee zitten amuseren.”
Het leest alsof het in een geut neergeschreven is.
“Dat was dus niet zo. Godzijdank hang ik aaneen van de hoogmoed en van de vergetelheid. Ik vergis me dus telkens over hoeveel moeite zo’n bewerking kost.
“Dit was echt maandenlang literair kantklossen, dag en nacht. Maar ik wist dat het in versvorm moést.
“De grote misvatting, ook bij Shakespeare, is dat het zou gaan om het verhaaltje. Het gaat in de eerste plaats om taal.
“Had Shakespeare die geniale verzen niet geschreven, dan zouden we zijn Romeo en Julia niet meer kennen.”
Wat zien we vandaag in de spiegel van deze bijna 800 jaar oude tekst?
“Het is eigenlijk een les in propaganda.
“Hoe je, als je verstandig liegt en een verhaal goed weet te brengen, mensen tot hun eigen ondergang kan brengen.
“Hoe je van terdoodveroordeelde naar volksheld kan gaan.
“En als je dat goed doet, zullen de machtigen je zelfs de hand boven het hoofd houden en de simpelen van geest nog een extra trap in hun kloten geven.”
“En in dat kneden van de waarheid blijft taal essentieel, ondanks onze beeldcultuur.
“Memes zijn sterk, cartoons zeker ook, maar in essentie komt het neer op taal.
“Stop the steal, clean coal. De mensen die dat uitgevonden hebben, zitten gewoon in mijn vak, hoezeer ik hen ook verwens.
“Hoe gebruik je verbeelding om een politiek universum te scheppen? Daarin onderschat de linkerzijde iemand als Donald Trump. Men ziet niet dat hij een geweldige performer is voor zijn publiek.
“Trump heeft een band met zijn publiek die heel weinig politici wereldwijd hebben.
“Elke dag wil je weten wat hij weer uitgevreten heeft en elke dag gebeurt er ook wat. Dit is een televisiegast die al vijftig jaar zijn eigen vervolgverhaal schrijft.
“Hem dan een ‘clown’ noemen, of ‘narcist’, zegt vooral iets over de mensen die enkel dié analyse maken.
“Trump heeft een plan en dat voert hij perfide snel uit: Amerika modelleren naar Poetins Rusland.
“Autocratie en zelfverrijking, gestut door oligarchen.”
Had u Trump voor ogen bij het uitwerken van ReinAard?
“Dat zou cabaret zijn, en dus beperkend. Maar een aantal mechanismen zijn griezelig herkenbaar.
“De verleiding van het geld, van de macht.
“Trump ís the promise of the American dream voor veel Amerikanen. Je trekt je geen kloot aan van de staat. Je trekt je geen kloot aan van wellevendheid of ‘een sociaal vangnet’, we noemen dat integendeel allemaal woke en ‘communistisch’ en ‘onmannelijk’.
“Je brult iedereen af. Het is de brute macht en het genot om dat te kunnen uitoefenen. En dat heet dan rebels zijn.”
“Trump belooft zijn kiezers de twee slagzinnen van Jacobse en Van Es, twee typetjes van cabaretduo Van Kooten en De Bie:
- ‘Geen gezeik, iedereen rijk’, en
- ‘Samen voor ons eigen’.
“Met die twee beloftes verwierf het anarchokapitalisme van Trump en zijn tech-fascisten de macht.
- Belastingen? Diefstal.
- Weerbarstige rechters? Landverraders.
- Kritische pers, betogers, academici? Volksvijanden.
“Alles moet opgelost worden door de vrije markt én het verplicht bewieroken van de hoogste leider. Als democratie dat in de weg staat, dan moet die maar plaats ruimen.
“Antonio Scurati, romanesk biograaf van Mussolini, noemt Trump en Musk ‘een nieuwe genetische mutatie van het fascisme’.
“Kijk naar wat ze uitrichten! Lees hun blauwdruk, Project 2025! Toch heerst hier nog een grote mate van ontkenning over wat zich voltrekt in de VS.”
ReinAard:
If there is ONE thing that I want
From anyone die close wil zijn
To ME? Gesamte und verdammte loyalty.
You fuck me over? Fine! Dan doe
Ik mee, maal modderfokking twee.
Dat is from now on, since this day,
My only law. Het bastion
Van MIJN beschaving: shock and awe!
Is die ontkenning er ook in het Vlaamse debat?
“Ik ontwaar toch dat sfeertje, ook bij enkele columnisten in De Standaard, van ‘het zal wel meevallen’ en ‘dit is wat de Democraten en links zelf gezaaid hebben met hun woke-gedoe’.
“Werkelijk?
“Dus een discussie ergens in het hol van Alabama over genderneutrale toiletten legitimeert dat:
- Internationale noodhulp wordt afgeschaft
- Universiteiten en rechtbanken gezuiverd worden
- Bierkelderputschisten van Trump zijn vrijgelaten
- Twee miljoen Gazanen moeten wijken voor een Trump-Rivièra
- Enzovoort…
“Waar zitten nu die mensen die destijds met hun verontwaardiging geen blijf wisten over het vervangen van het woordje ‘dik’ bij Roald Dahl?
“Waar is Hypatia, de kliklijn van professor Elchardus en consorten tegen ‘de woke-censuur op onze uniefs’, waar nooit meer iets van is vernomen?
“Onze Rollatorbrigade van De Apocalyps – Mark Elchardus, Rik Torfs en hier en daar een barones: zij hebben de anti-woke-waanzin mee opgeklopt en zo gelegitimeerd.
“Inmiddels worden:
- Duizenden titels uit de Amerikaanse bibliotheken verwijderd
- Het federaal ministerie van Onderwijs wordt afgeschaft
- Musea moeten verplicht de lof zingen van Amerika
- Zwarte generaals worden ontslagen omdát ze zwart zijn
- Trans personen worden gekleineerd en buitengesjot
- De atoombommenwerper Enola Gay wordt vanwege dat tweede woord geschrapt uit officiële databanken …
“Maar woke blijft de grote censuurvijand, hoor.”
U schreef twee jaar terug al een pamflet in reactie op het boekje van Bart De Wever over woke, ondertussen premier.
“Ik was woedend. Er zijn redenen om te discussiëren over belachelijke woke-dingen zoals hun kritiek op culturele toe-eigening.
“Ik geloof juist in kruisbestuivingen, niet in het zuivere en het identitaire.
“Deze ReinAard bewijst dat. Maar je kon rieken dat De Wever toentertijd, met zijn groteske overschatting dat niets het Westen méér bedreigde dan woke, eveneens het bedje van extreemrechts dreigde te spreiden.
“Weinig mensen hier wisten wat critical race theory was, tot De Wever er plots over begon.
“Weinig mensen wisten wie Douglas Murray was, een echte haatprediker van Nieuw Rechts, tot De Wever hem uitnodigde op ’t Schoon Verdiep, om zijn boek voor te stellen, De aanval op het Westen.”
“En zie, vandaag is álles wat Vlaams Belang of Elon Musk willen elimineren ‘woke’, zoals ik heb voorspeld.
“Maar u hebt dat wel mee in gang gestoken hé, mijnheer de premier. Om van sommige collega’s en cabaretiers nog te zwijgen.
“Je kan lachen met woke, prima! Maar hang toch niet alléén maar de wannabe redneck uit, met of zonder cowboyhoed.
“Vermeld ook hoeveel groter het gevaar aan de andere kant is, omdat dáár de macht zit.”
De Wever heeft al snel de discussie gelaten voor wat ze is …
“Dat zal helaas wel niet door mijn boekje zijn, dat zou te veel eer zijn.”
… en hij won vervolgens wel de verkiezingen van Vlaams Belang. Hebt u geapplaudisseerd voor hem op 9 juni?
“Je kan me er moeilijk van verdenken misnoegd te zijn als Vlaams Belang op zijn bek gaat. Alleen is het jammer dat het moet afhangen van het talent van één man. Dat hééft hij en ik juich toe dat hij Belgisch premier is geworden. Op zijn 54ste, weliswaar.
“Zouden echte ‘politieke beesten’ als Winston Churchill zo lang gewacht hebben? Camille Huysmans, Julius Caesar?
“Niettemin: hoe geweldig hangt hij nu niet de staatsman uit, sinds hij zijn blauwvoet heeft vervangen door een klatergouden, kitscherige Romeinse adelaar!
“En Peter De Roover als eerste burger van België, geweldig toch?
“Theo Francken die op een economische missie staat te glunderen naast prinses Astrid?
“Dat ik dát nog mag meemaken, op mijn oude dag …”
“Maar ernstig, het premierschap van De Wever signaleert wel opnieuw de aanvaarding van ‘het Belgische feit’ binnen de Vlaamse beweging. Dat is een goede zaak.
“In dit tijdsgewricht merk je dat België met 12 miljoen inwoners al niet zo gek veel meer weegt. Worden we dan belangrijker als we de boel ook nog in twee knippen?
“En ik ben het eens met De Wever als die zegt dat we Poetin niet moeten paaien, maar afschrikken. Maar wie durft hetzelfde zeggen over Trump?
“De Wever zou ik nog in staat achten, met zijn cassante humor, om Trump te trotseren. Niet Mark Rutte, die ooit zei dat je voor visie bij de optieker moet zijn.
“De Navo wordt op dit scharniermoment niet geleid door iemand met een ruggengraat, maar door de colporteur van een kaasfabriek, genaamd De Lachende Koe.”
Om te besluiten, Van den vos Reynaerde was een rechtbankdrama avant la lettre. Met als ontnuchterende conclusie dat het onrecht en het recht van de sluwste zegeviert.
“Om dat te accentueren laat ik Firapeel, het luipaard, al van bij het begin aan het woord.
“Dat is een van mijn grootste ingrepen, want oorspronkelijk komt die pas aan het einde aan bod als een soort deus ex machina.
“Ik vond het interessanter om van bij het begin een machiavellist en spindoctor te plaatsen naast een veel zwakkere koning.
“Die helpt te rechtvaardigen waarom Reynaert niet gestraft wordt. Want, en dat is Firapeels sleutelzin, ‘ook ons recht heeft nood aan list en strategie’.
“Die mogelijke machtswillekeur is net waarom wij een democratie willen, waarom we controlemechanismen willen tegen nepotisme en misbruik, de reden ook waarom we een afwisseling willen van de macht.”
Is dit nog een tijd om fictie te schrijven? Wat vermag het nog?
“Door alle meningen op het internet hebben columns misschien ook niet zoveel zin meer.
“Aangezien je bijna meningitis krijgt van zoveel trollen en zogenaamde werkelijkheden, geloof ik nog altijd veel meer in de analyse van de verbeelding en de waarachtigheid van het spel.
“Of het nu over Faust gaat of King Lear, bij theaterbewerkingen is het me erom te doen iets te beschrijven dat tegelijk de eeuwen bestrijkt én zeer actueel is.
“Ik zou ontgoocheld zijn mocht dat niet gelukt zijn.”
Firapeel:
Akkoord, het is een raadsel en
Een ongehoorde schande dat die vos
Zo populair blijft, zelfs geliefd,
Bij het verdomde schorremorrie.
Maar feiten zijn geen flauwiteiten
Die men bestrijdt met zijn gelijk
In theorie en à tout prix.
’t Is typisch aan principes dat
Ze beter functioneren als
Men eerst bereid is om ze toe
Te snijden op de tijdgeest en
Concrete specificiteiten …
Als Rein zonder solide grond
Iets overkomt, zal elk van ons
Daarvan de bonen fretten. Op
’t Gevaar af zelf een das te dragen,
Van hout of henneptouw, al naar-
Gelang de schandpaal of de galg
Ons wacht. Kijk uit, dus! Ook het recht
Heeft nood aan list en strategie.
Lees ook
Lees ook
Klik op de hyperlinks en lees meer berichten
Bron: De Standaard