Theater – Tom Lanoye bewerkt Macbeth – En ze stierven nog lang en gelukkig

De voorstelling Lady + Lord MacBeth was net in première gegaan toen Tom Lanoye de Prijs der Nederlandse Letteren kreeg.
Het ideale moment om zijn nieuwe Shakespearebewerking met een ‘juryachtige blik’ te lezen.

Geert Sels - De Standaard

Bij de meeste ensceneringen van Macbeth voel ik me als in een wielerpeloton waaruit telkens iemand demarreert. Elke keer moet ik erachteraan. Wie is er nu weer aan zet?

Het helpt niet dat Macbeth onderweg vanwege zijn krijgsverdiensten wordt aangesteld als de heer van Glamis en van het land van Cawdor en zo ook nog eens wordt aangesproken.

Het lijkt wel alsof het om drie verschillende personages gaat. En het zijn er al zoveel bij Shakespeare.

Dat zal me bij Lady + Lord Macbeth van Tom Lanoye niet overkomen. In zijn bewerking is het organogram beduidend ingeperkt.

Van de krijgsheren die van het slagveld komen en op de heide een stel heksen tegenkomen, zijn er vijf gedecimeerd.

Enkele poortwachters, dokters, zonen, oude mannen en onbestemde legeraanvoerders trof eenzelfde lot.

Lanoye is niet voor niets een slagerszoon. In zijn bijgetrimd dienstrooster kan het drama weelderig opbloeien.

Lanoye is al lang met toneelklassiekers aan de slag. In de aanloop naar Ten oorlog, toch alweer een kwarteeuw geleden, raakte hij zo doordrongen van het Shakespereaans dat het gros van zijn droomarbeid zich vermoedelijk afspeelde in jambische pentameters.

Tijdens die lange aanloop doorgrondde hij de techniek tot in zijn vezels en tot in zijn harten klop.

Toen dacht ik dat hij een toneelbewerker was. Intussen heeft Lanoye de podiumkunsten ruimschoots de kans gegeven om van mening te veranderen.

Nu zie ik hem eerder als een herschrijver.

Doden blijven leven

De eerste keer dat het me echt opviel, was toen Lanoye in 2001 Mamma Medea schreef.

Met een empathische blik had hij zich ingeleefd in het leed van Medea, die verstoten werd door haar man en als wraak haar eigen kinderen doodde.

Om de verschillende culturen van Medea en Jason aan te duiden, had hij hun beider taal respectievelijk in een badje karig Nederlands en barok Vlaams laten marineren.

De monoloog waarin Els Dottermans verteerd wordt door twijfel, deed pijn aan het hart.

Hoe vaak Lanoye al heeft gemoord, zijn doden blijven leven. Het theaterrepertoire blijft doorzinderen in zijn werk.

In Lady + Lord Macbeth brengt opnieuw een moeder een kind om het leven.

In Hamlet versus Hamlet liet hij de koningszoon door Abke Haring spelen. En van Lear, een rol voor Frieda Pittoors, maakte hij Koningin Lear.

Nochtans zou de eretitel van eerstaanwezend diversiteitsmedewerker te beperkend zijn.

Lanoyes fascinatie en liefde voor het theatererfgoed zijn zo groot dat hij er de behoeder van is.

Als hij een schilder was, zou hij in het kamp zitten van de hyperrestaurateurs, waar wel eens een Memling of een Van der Weyden met meer bravoure werd ingeschilderd dan de originele meester had bedacht.

In zijn toneelstukken gaat het allang niet meer alleen om personages deleten of brokken tekst cut/pasten.

Lanoye herziet het grondplan en plugt waar nodig zinderende replieken in.

Om Macbeth bij de tijd te brengen, heeft Lanoye de evenwichten bijgesteld.

Lady en Lord Macbeth zijn van begin tot eind in gelijke mate aanwezig. Om hun een klankbord te geven, heeft de auteur zowaar een personage extra in het leven geroepen.

Bloedbroeder Banquo krijgt het gezelschap van Lady Banquo – beide koppels zijn met elkaar bevriend. Zo worden de personages voller, gelaagder en rijker. Het lijken niet langer vreemden die je vanuit de verte gadeslaat. Het stuk wordt er meteen enkele graden warmer door.

Zo vertelt Lady Macbeth aan haar hartsvriendin over haar doodsangsten als manlief aan het front zit; omgekeerd weet haar vriendin met haar vreugde geen blijf sinds ze een zoon Fleance heeft.

Deze dialogen worden gespiegeld als hun mannen het in kameradentaal over hun partner hebben. Hints naar een postnatale depressie maken het zoveel menselijker.

Als een producer in een muziekstudio stelt Lanoye de balansen bij.

Die kleine Fleance is maar één element van het thema ouderschap, dat als een leitmotiv door het stuk geweven is.

Lady Macbeth treurt omdat ze geen kind kan krijgen, Banquo verzaakt dan weer aan zijn verplichtingen omdat hij zijn vaderrol wil waarmaken.

Koning Duncan, gebukt onder het leiderschap, lijkt op weg om Macbeth als opvolger aan te duiden, maar zegt dan doodleuk:

“Weldra doe ik afstand van mijn kroon.
Ik geef ze door, in liefde. Aan mijn zoon.”

Voor een kinderloze vrouwe als Lady Macbeth is die machtsoverdracht, voor haar neus dan nog, een dolk in haar hart.

Het is de druppel om haar man het finale zetje tot handelen te geven en de koning om te brengen. Een ketting van moorden is het gevolg.

“Tot alle koppen van de draak zijn afgehakt”, zegt Macbeth. “Pas dan heb je gewonnen.”

Elk zullen ze hun hartsvrienden Banquo en diens Lady ombrengen.

Hun zoon Fleance adopteren ze. Tot zij hem tijdens een aangrijpende monoloog wurgt in een omhelzing.

Ze spreekt dan als Oscar Wilde - “soms doodt een mens waar hij het meest van houdt” - maar ze handelt als Medea.

Een schrijver die zo gretig commentaar levert op de actualiteit laat natuurlijk de voorzet niet liggen om de politieke defenestraties te linken aan een schrikbewind.

De oppositie tegen Macbeth wordt almaar harder neergeslagen, zeiden Lord en Lady Banquo tegen mekaar toen ze nog over hun hoofden beschikten.

Een zinsnede als “de kroon verwerven kan een gek / ze dragen niet” roept meteen associaties op met een oranjeharige politicus die straks opnieuw een wereldmacht wil leiden.

Roem alom, waarom?

Van de ongure weersomstandigheden die Shakespeare schetst, is het voor Lanoye maar een kleine stap naar het klimaat dat uit zijn hengsels hangt.

“Wat is er aan de hand met ons klimaat, zeg”, vraagt Banquo zich lapidair af, terwijl hij op zijn weg bosbranden, stormregens, draaikolken en modderstromen waarneemt.

In het lichtere genre knipoogt de auteur meermaals naar het maffiajargon om iemand te elimineren.

Blijft de koning niet erg lang logeren? Misschien moeten we hem helpen om vannacht al te gaan?

Zelfs een tragedie is bij Lanoye altijd een beetje spelen.

Was het rauwe ambitie die de Macbeths dreef? Lanoye laat hen zelf antwoorden.

Hij schrijft Lady Macbeth opnieuw in het stuk en laat haar een aangrijpende dialoog met haar man aangaan.

De beroemde “life’s but a walking shadow” passage verdelen ze netjes onder elkaar.

Ze zochten naar vervulling in hun leven en kijken terug op een algeheel falen.

“Roem alom, en waarom?”, vragen ze zich af. De moorden zijn een beeld voor de blutsen en builen die ze in hun relatie opliepen. En toch bleven ze bij mekaar.

De scène lijkt op de ravage waarmee Who’s afraid of Virginia Woolf? eindigt, waarbij de moegestreden echtelieden elkaar in de armen vallen – bij Lanoye zindert het theater repertoire altijd mee.

Dan laat hij hun beurtelings het liedje zingen waarmee het stuk begon. Hún liedje. Ondertussen stormen hun belagers op hen af. Zo wordt het hun begrafenislied.

Waarna Lanoye: “En ze stierven nog lang en gelukkig.”

Meer info over speeldata via www.theatergroepsuburbia.nl

de afspraak

Lady + Lord MacBeth is een productie van Theatergroep Suburbia en toert door heel Nederland. De regie is van Olivier Diepenhorst, de hoofdrollen worden vertolkt door Joy Wielkens en Alwin Pulinckx.