Wat kunnen we vandaag leren van Homerus, Machiavelli en de hertog van Saksen? Ilja Leonard Pfeijffer onderzoekt hoe oude denkwijzen over macht en besluitvorming opnieuw relevant zijn in een tijdperk van desinformatie en politieke ontwrichting.
Ilja Leonard Pfeijffer – De Morgen
31 mei 2025
Leestijd: 9 min
Homerische helden handelen onmiddellijk. Ze springen vlug overeind, antwoorden prompt, besluiten terstond, stormen onverwijld af op de vijand en zelfs wanneer zij aan boord gaan van hun schepen, doen zij dat snel.
Wanneer Hektor in het tweeëntwintigste boek van de Ilias door Achilles wordt achtervolgd rond de muren van Troje, ‘als in een droom waarin de een de ander niet weet in te halen en de ander evenmin weet te ontkomen’, slaat de twijfel toe bij Hektor.
Hij begint na te denken.
‘Wat als ik probeer te onderhandelen met Achilles?’ Maar hij verwerpt deze mogelijkheid.
‘Ik kan moeilijk als een jongen met een meisje met Achilles over koetjes en kalfjes gaan zitten kletsen. Er zit niets anders op dan te vechten.’
Dit zeldzame moment van reflectie bezegelt zijn lot.
Vlak voor deze scène wordt Hektor vergeleken met een giftige slang die de komst van zijn belager afwacht en direct na de monologue intérieur is hij als een duif die vlucht voor een adelaar. Enkele verzen later wordt hij door Achilles gedood.
In zijn Unterhaltungen mit dem Kanzler Friedrich von Müller vertelt Johann Wolfgang von Goethe de anekdote dat de hertog van Saksen op een gegeven moment door zijn raadsheren op het hart werd gedrukt om goed na te denken, alle opties nauwkeurig af te wegen en zichzelf rijp beraad te gunnen alvorens een bepaalde belangrijke beslissing te nemen.
‘Ik wil niet nadenken, overwegen of reflecteren’, antwoordde hij. ‘Want ik ben niet voor niets de hertog van Saksen.’
Giuliano da Empoli was adviseur van Matteo Renzi toen deze premier van Italië was en is thans senior advisor van de Franse president Emmanuel Macron.
Hij heeft de lovenswaardige gewoonte ontwikkeld om zijn ervaringen in de hoogste echelons van de internationale politiek in boekvorm te delen met een groot publiek.
In zijn onlangs verschenen essay L’heure des prédateurs – door Hans E. van Riemsdijk vertaald als Het uur van de wolven – betoogt hij dat de naoorlogse internationale orde, die was gebaseerd op wetten, verdragen en internationale afspraken, niet meer bestaat en heeft plaatsgemaakt voor een jungle waar chaos heerst en waar alleen het recht van de sterkste geldt.
De politici die vanuit de rokende puinhopen van de Tweede Wereldoorlog de leiding namen over het herstel van de orde, geloofden in de heilzaamheid van omzichtigheid en in veiligheidsmechanismen die bestonden uit respect voor de onafhankelijkheid van de instituties van de rechtsstaat, respect voor mensenrechten, bescherming van minderheden en internationale spelregels en verdragen.
Dit alles heeft volgens hem nu geen enkele waarde meer.
Da Empoli vergelijkt de huidige situatie met die van acht jaar geleden, toen Trump begon aan zijn eerste termijn als president van de Verenigde Staten, en hij neemt fundamentele verschillen waar.
‘Wat er is veranderd ten opzichte van acht jaar geleden, is dat de sokkel waarop de oude orde rustte is ingestort.
‘Hadden de brexiteers, Trump en Bolsonaro halverwege de jaren tien nog veel weg van een groep outsiders die de gevestigde orde uitdaagde en zich bediende van een strategie die uit is op het creëren van chaos, precies zoals rebellen in oorlogstijd doen tegenover een overmacht van tegenstanders, vandaag is die situatie zo gekenterd dat chaos niet meer het wapen van rebellen is maar het handelsmerk van heersers’ (p. 73).
Hij ziet drie oorzaken voor deze recente kentering.
Ten eerste is de laatste generatie die de oorlog bewust heeft meegemaakt verdwenen.
Volgens het klassieke staatkundige model van de drie mogelijke staatsvormen, dat uitgebreid wordt beschreven door Polybius (Historiae 6.4-9) en dat ik in mijn historische roman over Alkibiades in de mond heb gelegd van Protagoras, is het collectieve geheugenverlies ten gevolge van het verscheiden van de generatie die zich nog herinnert welke offers zijn gebracht voor de constitutie en die zich de chaos heugt waarop de wankele nieuwe orde is bevochten, de voornaamste oorzaak van degeneratie van het politieke systeem.
De tweede oorzaak is internet.
‘Zolang de politieke wedstrijd zich afspeelde in de reële wereld,’ schrijft Da Empoli, ‘in de publieke ruimte en in de traditionele media, bepaalden de gewoonten en regels van elk land de grenzen van die krachtmeting, maar zodra het openbare debat online wordt gevoerd verandert het in een genadeloze concurrentie strijd waarbij alles is toegestaan en de enige regels die van de internetplatforms zijn.
‘Daarmee voltrekt het lot van onze democratieën zich steeds meer in een soort digitaal Somalië, in een mislukte staat die de hele planeet bestrijkt en die is onderworpen aan de wetten van de heren van de digitale oorlog en hun milities.’
‘Vandaag gaat het niet meer alleen om communicatietechnieken, maar om stemmingmakerij, om mobilisatie van het electoraat, om content en programma’s, die soepeltjes van rechts binnenstromen via seminars van het Danube Institute in Boedapest en de National Conservatism Conferences van Miami tot Buenos Aires’ (pp. 72-73).
Verderop in zijn essay zegt hij: ‘Het mobiliseren van vooroordelen is altijd al de zenuw geweest van politieke strijd, maar de sociale media hebben het mogelijk gemaakt die mobilisatie een industriële dimensie te geven.’
‘Het principe blijft overal hetzelfde. Drie eenvoudige operaties:
- Gevoelige thema’s aankaarten, onderwerpen dus die de publieke opinie verdelen
- Op al die fronten de meest extreme standpunten pushen en flink laten botsen
- Die confrontatie voor het brede publiek flink uitmeten om de sfeer steeds heter te stoken’ (p. 93)
De derde oorzaak is geen oorzaak maar de observatie dat de herinvoering van de wetten van de jungle een terugkeer behelst naar de normaliteit.
De naoorlogse internationale orde was historisch gezien de uitzonderingssituatie.
Nu gaat het opnieuw zoals het sinds mensenheugenis ging. En daarmee worden de oude lessen van Niccolò Machiavelli opnieuw relevant.
De belangrijkste eigenschap voor een heerser is daadkracht. De eerste wet van strategisch handelen is krachtdadig optreden. In ongewisse, chaotische situaties, waarin de legitimiteit van de macht dubieus is en op ieder moment ter discussie kan worden gesteld, is elke verandering nadelig voor wie zich passief opstelt.
Maar daadkracht alleen volstaat niet. Het optreden van de heerser dient nadrukkelijk ondoordacht te zijn. Want wat is een beslissing waard die logisch en verstandig is en die beantwoordt aan een noodzaak? Dat zou nauwelijks meer zijn dan de respons van een technocraat.
Het wezen van de macht is gelegen in de vrijheid om onvoorspelbare, ongehoorde en onverstandige dingen te doen. Dat is wat de hertog van Saksen bedoelde.
‘Donald Trump is een levensvorm die buitengewoon goed is aangepast aan de huidige tijd’, zegt Da Empoli.
‘Een van zijn eigenschappen is dat hij nooit leest. Geen boeken, want die zijn volgens hem goed voor de musea, en ook geen kranten, want die horen daar ook thuis.
‘Het punt waar adviseurs mee in hun maag zitten, terwijl ze er juist blij om zouden moeten zijn, is dat Trump de aantekeningen op zelfs maar een half blaadje niet leest die ze hem geven ter voorbereiding van een bespreking en waarin ze de hoofdlijnen samenvatten van het te behandelen onderwerp.’
‘Trump gunt die notities geen blik waardig. Geen pagina, geen halve bladzijde, niet één zin. Hij functioneert alleen mondeling. Wat een uitdaging van formaat is voor iedereen die een minimum aan gestructureerde kennis aan hem wil doorgeven.
‘Maar wat doet het ertoe? Wat telt is immers in eerste instantie actie, kordaat optreden, en zoals we weten is kennis een van de grootste vijanden van actie.
‘Een chaotische omgeving vereist kloekmoedige beslissingen die de gretige aandacht van het publiek trekken, terwijl ze tegenstanders verstomd doen staan’ (pp. 74-75).
Met onze hang naar orde, afspraken en verdragen spelen wij een spel dat niet meer bestaat. Onze medespelers schoppen het bord om
Da Empoli gaat in zijn essay nog veel verder. Hij verbindt apocalyptische voorspellingen aan de combinatie van dit compromisloze machtsdenken met ongecontroleerde technologische vooruitgang en het potentieel van kunstmatige intelligentie, maar het lijkt mij heilzaam om een moment van reflectie in te lassen, want de eerste helft van zijn betoog is al deprimerend genoeg.
Als hij gelijk heeft met zijn analyse, wordt het in één klap duidelijk dat onze oude, trage democratieën met hun zuchtend uitonderhandelde compromissen en de nog tragere mechanismen van besluitvorming in de Europese Unie een anachronisme zijn geworden.
Wij vertegenwoordigen omzichtigheid, aarzelingen en reflectie op een chaotisch slagveld waar homerische helden onmiddellijk handelen.
Met onze hang naar orde, afspraken en verdragen spelen wij een spel dat niet meer bestaat. Onze medespelers schoppen het bord om en gooien de pionnen door het raam, omdat zij uit zijn op chaos.
Wij worden van binnenuit door diezelfde chaos bedreigd, omdat onze democratieën zich principieel tolerant opstellen jegens hen die onze democratieën willen afbreken.
Zelfs als wij dat wilden, zouden wij ons niet kunnen verdedigen tegen de desinformatie en ophitsing die in industriële hoeveelheden met de snelheid van licht over onze kiezers worden uitgekotst door hen die belang hebben bij wanorde.
Iedere orde is zwakker dan de chaos die haar bedreigt.
Wij hechten aan rechtvaardigheid, en dus aan matiging van ambities en machtshonger, in een wereld die gebaseerd is op kracht en mateloosheid.
Er bestaat geen rechtvaardigheid meer wanneer het recht niet wordt erkend door onrechtvaardigen.
Maar dat wij een anachronisme zijn, wil niet noodzakelijkerwijs zeggen dat wij het gelijk niet aan onze zijde hebben.
Dat wij veroordeeld zijn tot een ongelijke strijd, waarbij wij zelf hechten aan de spelregels die onze tegenstanders niet langer wensen te respecteren, betekent dat de strijd moeizaam zal zijn en dat wij onmogelijk kunnen winnen, maar dat wil niet zeggen dat wij de strijd dan maar moeten opgeven.
Hektor is net zo onsterfelijk geworden als Achilles.
Na Homerus kwam de filosofie, die traagheid en bedachtzaamheid promoveerde tot kwaliteiten. De Atheense democratie heeft echt bestaan. Zij inspireert de mensheid nog na millennia.
We moeten ons er alleen voor hoeden om naïef te zijn en te denken dat de wereld weer kan worden zoals zij gisteren nog was.
Het enige dat ons vervolgens te doen staat, is om de uitzonderingstoestand waarin recht, reflectie en verstand op waarde worden geschat op ons eigen grondgebied zo lang mogelijk te laten voortduren.
Lees ook
Klik op de hyperlinks hieronder
en vind andere berichten van
Bron: De Morgen