Bisschoppen die liegen, kardinalen die de gruwelijkste feiten toedekken, met weerloze kinderen als slachtoffer. Een mens zou voor minder van zijn geloof vallen bij het bekijken van de Canvas-reeks Godvergeten. Hoe machtig en rijk is de kerk hier nog?
Ann Van Den Broek – De Morgen
‘Het instituut kerk heeft vandaag geen enkele macht meer. Nul. Volslagen nul’
Rik Torfs
Professor kerkelijk recht
AVV-VVK. Het staat op de IJzertoren, het stond decennialang op de voorpagina van De Standaard, het was waar onze ouders, grootouders, vrienden en buren van doordrongen waren.
Zeker niet allemaal van dat eerste deel − Alles Voor Vlaanderen –, des te meer van het laatste: Vlaanderen voor Kristus.
België, en zeker Vlaanderen, was door en door katholiek. Het is een klik die je moet maken, wanneer je door je geseculariseerde ogen naar de docureeks Godvergeten kijkt, over het seksueel misbruik in de kerk.
Dat pedoseksuele geestelijken decennialang zo’n vrij spel hadden, kon alleen maar omdat de pastoor heilig was en een godvruchtig leven leiden het hoogste goed.
Je werd zo snel mogelijk na je geboorte gedoopt, bij voorkeur in de kapel van het ziekenhuis, en voor je kist in de aarde zonk, passeerde je nog even voor een altaar.
Afwijken van dat netjes uitgestippelde pad, daar moest je al verdorie sterk voor in je schoenen staan.
De wereld is veranderd en dat is voer voor heel wat vragen, en een zoektocht naar antwoorden.
- Want hoe gelovig zijn wij vandaag nog?
- Wat schiet er nog over van dat eens zo katholieke land?
- Staat het aantal al of niet praktiserende gelovigen in verhouding tot de macht die de kerk nog steeds heeft?
- En waar is die macht nog tastbaar?
We doken in jaarrapporten, naslagwerken en schakelden enkele wijzen in om ons te verlichten.
HOE KATHOLIEK IS DE BELG NOG?
Een vraag waar moeilijk een antwoord op te geven is. In 2018 publiceerde de Katholieke Kerk in België in haar jaarverslag enkele cijfers.
Iets meer dan de helft van de Belgen zou zich nog katholiek noemen, net geen 10 procent beschouwt zichzelf als praktiserend katholiek.
We schrijven ‘zou’, want de cijfers zijn gebaseerd op enkele Europese studies en peilingen.
De laatste officiële telling dateert al van rond 1850. Een overweldigende 98 à 99 procent gaf toen aan katholiek te zijn, weet Freddy Mortier, professor ethiek aan de UGent en voorzitter van deMens.nu, het verbond van de Nederlandstalige vrijzinnigen in ons land.
Maar ergens halfweg die 19de eeuw besliste de Raad van State dat de overheid geen zaken heeft met de geloofsovertuiging van de Belg.
Gedaan met tellingen, sindsdien moeten we afgaan op andere informatie − zoals die internationale studies.
Er zijn wel andere, heel concrete cijfers die een beeld geven van de erosie van ons geloof. Zoals die van het aantal ontdopingen, momenteel een extreem actueel thema.
Siska Schoeters deed het al, cartoonist Lectrr haalde er de pers mee, onze collega Joël De Ceulaer getuigde over zijn schrapping in De zevende dag.
Of het echt stormloopt, blijft nattevingerwerk. De Katholieke Kerk in België geeft maar één keer per jaar cijfers vrij, in haar jaarrapport.
Komende november worden de cijfers van 2022 gepubliceerd, op die van dit jaar is het dus nog tot eind 2024 wachten. En neen, tussentijds wordt niets gecommuniceerd, hoe hard we ook aandringen.
De laatste officiële cijfers zijn dus die van 2021. Meer dan vijfduizend landgenoten lieten zich toen ontdopen, nadat het Vaticaan begin dat jaar homoseksualiteit nog eens uitdrukkelijk als zondig had bestempeld.
De grootste piek sinds Operatie Kelk in 2010 de grootschaligheid van het seksueel misbruik in de kerk blootlegde. Een recordaantal van zesduizend Belgen liet zich in dat jaar uit het doopregister schrappen.
De correlatie is perfect begrijpelijk, en toch.
Patrick Loobuyck, moraalfilosoof verbonden aan de Universiteit Antwerpen en de UGent, kijkt er enigszins verwonderd naar.
“Ik vind dat ontdopen vreemd, of toch zeker hoe mensen ermee uitpakken. Op mij komt het over als het nieuwe deugpronken, een soort held willen zijn.
“Dat doopsel is een van de vele potjes water die ik als kind over mijn hoofd heb gekregen, niet meer, niet minder. Ik zie niet in waarom ik me uit het doopregister zou laten schrappen: het heeft geen enkel gevolg.
“In de praktijk ben ik al heel lang geleden uit de katholieke kerk gestapt, op de enige manier die er echt toe doet: door er niet meer aan deel te nemen.”
Het klopt dat het schrappen uit het doopregister geen praktische implicaties heeft. De kerk krijgt er geen cent minder door. Oké, luidt het dan bij de ontdoopten, maar het is belangrijk als signaal.
“Alsof de kerk dat signaal nog nodig heeft”, zegt Loobuyck.
“Wees gerust, niemand weet beter dan de kerk hoezeer België ontkerkelijkt is.”
Officieel wil de kerk niet op vragen reageren. De Antwerpse bisschop Johan Bonny zal dat komende woensdag pas uitgebreid doen in De afspraak op Canvas − na de uitzending van de laatste aflevering van Godvergeten.
Maar dat de kerk met beide voeten in de maatschappij staat en het signaal inderdaad al lang geleden luid en duidelijk opgevangen heeft, willen ze wel meegeven.
De cijfers uit hun jaarrapporten spreken dan ook voor zich. Eén op de drie kinderen wordt nog gedoopt, één op de tien huwelijken wordt nog kerkelijk ingezegend, vier op de tien uitvaarten vinden nog plaats in het huis van God.
En toch blijft het moeilijk om het ‘gelovig’ zijn te kwantificeren, wil professor kerkelijk recht Rik Torfs benadrukken.
“Het is niet zo zwart-wit. Sommigen denken dat ze ongelovig zijn, tot je met hen praat. Het wezenlijk religieuze, dat is niet dogma’s zoals het scheppingsverhaal of de maagdelijkheid van Maria letterlijk nemen en geloven.
“De kern van het katholieke geloof schuilt in het transcendente. In het geloof in het eeuwige leven, in de overtuiging dat het niet helemaal gedaan is, wanneer we sterven, dat we mensen nog zullen terugzien na onze dood.
“Het is iets waar publiekelijk weinig over gesproken wordt. Maar ‘Moeder, waarom leven wij?’ is een vraag die heel veel mensen zich wel degelijk stellen.”
Vaticaan-kenner Tom Zwaenepoel (UGent en Abdijschool Zevenkerken):
“Paus Franciscus heeft al heel duidelijk gesteld: seksueel misbruik binnen de kerk is een zonde en een misdrijf, en de oorzaken hiervan liggen in de structuren van onze kerk. En dan vooral in het klerikalisme.
“Hij probeert die aan te pakken door de stal uit te mesten. Maar voor veel gelovigen is dat niet genoeg. Zij zeggen: wij hebben het instituut niet meer nodig om te geloven en om christen te zijn. De kerken lopen leeg, maar die hunker naar zingeving blijft.”
Torfs: “Van alle westerse landen is de crisis van de rooms-katholieke kerk het diepst in België en Nederland. Maar steek een Delhaize in de Sint-Annakerk in Gent en zelfs de meest linkse kunstenaars komen in opstand.
“We branden nog massaal kaarsjes voor onze geliefden, er vinden nog steeds bedevaarten plaats.
“Volksreligiositeit uit zich vandaag op heel andere manieren dan naar de zondagsmis gaan. Iets wat we in de middeleeuwen trouwens ook maar ongeveer één keer per jaar deden.
“Dus neen, ik geloof niet dat het geloof aan het verdampen is.”
HOEVEEL MACHT HEEFT DE KERK VANDAAG?
Torfs: “Nul. Volslagen nul. Het instituut kerk heeft vandaag geen enkele macht meer.
“Dat voelt men ook heel goed aan, anders zou de kerk vandaag niet zo frontaal worden aangevallen. Men weet dat men het zich kan permitteren om eender wat te zeggen, het zal geen gevolg hebben.
“Kijk ook naar de politiek: wie is daar nog gelovig? In Nederland komen politici als Mark Rutte of Sigrid Kaag daar nog openlijk voor uit, bij ons zie je dat nauwelijks.
“Georges-Louis Bouchez (MR) zegt gelovig te zijn. (schalks) Wáár hij in gelooft, is dan weer minder duidelijk. Zeker in zichzelf, maar mogelijk ook nog in iets anders.
“Stukjes van N-VA en Vlaams Belang zijn zeker nog katholiek, maar zelfs cd&v stelt zich op als religieus pluralistisch en herbergt ook moslims en atheïsten.”
Loobuyck: “Kent u de boutade niet? In Vlaanderen hebben we drie ministers van Onderwijs. De minister, het hoofd van de katholieke koepel en de rector van de KU Leuven.
“De verzuilde maatschappij is intussen grotendeels begraven, maar als ze ergens nog doorwerkt, dan is het wel in het onderwijs en in de zorg (samen goed voor de helft van de Vlaamse begroting, 31 miljard euro per jaar, red.).
“Het gros van zowel de zorg- als onderwijsinstellingen zijn katholiek van oorsprong. Je krijgt daar wel fusies tussen katholieke ziekenhuizen en stedelijke instellingen, zoals bij het AZ Delta of ZNA in Antwerpen. Maar dat verandert heel traag.
“72 procent van de leerlingen in het lager onderwijs en 75 procent in het secundair onderwijs krijgen nog onderricht in de katholieke godsdienst.
“Voor het gros is dat willens nillens: omdat ze nu eenmaal op een katholieke school zitten.”
Torfs, ex-rector van de KU Leuven: “Ach, de sociologische evolutie heeft zich al lang doorgezet in die structuren. De rol van de bisschoppen aan de KU Leuven was al fors afgenomen na de splitsing van de universiteit in 1968. Vandaag is die nog louter symbolisch.
“Waar staat de K in de naam nog voor? We hebben een faculteit kerkelijk recht en een in theologie, maar onze afdeling wijsbegeerte is vandaag net zo weinig katholiek als die aan de UGent.
“Meer zelfs: als reactie op het uitgesproken katholieke karakter van vroeger voelen velen − denk aan Marc Van Ranst − zich net geroepen om hun ongeloof zo luid mogelijk te verkondigen.”
HET GELD VAN DE KERK
De expliciete macht van de kerk mag dan wel op zijn minst getaand zijn, er zijn nog andere manieren waarop die tot uiting kan komen.
Laten we de financiële stromen eens onder de loep nemen. Dat is overigens veel makkelijker gezegd dan gedaan. Niet omdat de bedragen geheim zouden zijn, wel omdat de financiering verspreid zit over alle mogelijke bestuurlijke niveaus en verschillende departementen.
- De federale overheid is onder meer bevoegd voor de weddes en pensioenen van de bedienaars van de erkende erediensten
- De gewesten financieren de investeringskosten aan eredienstgebouwen
- De gemeenten passen de budgettaire tekorten van de kerkfabrieken bij en voorzien een pastorie of een woonstvergoeding aan de bedienaar van de eredienst
- De provincies op hun beurt gaan over de financiering van de exploitatie- en investeringskosten van de kathedralen
En dat is maar een greep uit het kluwen.
Professor Freddy Mortier was in 2005 covoorzitter van een expertencommissie die op verzoek van toenmalig minister van Justitie Laurette Onkelinx (PS) de behandeling van de verschillende levensbeschouwingen in kaart bracht.
Vorig jaar dook hij nog eens in de cijfers om een actuele staat op te maken. Hij kwam uit op 650 miljoen euro aan Vlaamse, federale, provinciale en lokale subsidies per jaar.
Tel daar de lonen voor de leerkrachten katholieke godsdienst nog bij en Mortier kwam ergens tussen de 800 en 900 miljoen euro uit.
Een fiks bedrag, maar de hoogte ervan zegt pas echt iets wanneer je het verhoudt tot de andere erkende levensbeschouwingen in ons land.
Leni Franken, onderzoeker aan de Universiteit Antwerpen en auteur van het in 2017 verschenen boek Geld voor je god?:
“Zowat 80 procent van alle middelen die in totaal naar levensbeschouwingen vloeien, gaat naar de katholieke kerk maar dat staat niet in verhouding tot het aantal effectieve gelovigen.
“Dat komt omdat − in tegenstelling tot de andere levensbeschouwingen − de katholieke godsdienst niet gesubsidieerd wordt op basis van een schatting van zijn daadwerkelijke aantal leden.
“Voor de kerk geldt het aantal inwoners van een parochie, niet het aantal gelovigen of gedoopten.”
Mortier: “Dat laatste zou óók compleet onfair zijn. Wie gedoopt is, heeft daar zelf niet voor gekozen. Die mens was op dat moment een willoze baby. Mocht dat idee het ooit halen, ik start als hoofd van de vrijzinnigen meteen een grote ontdopingscampagne.
“Het systeem vandaag is zo dat de kerk gewoon zegt: zoveel fulltime-equivalents hebben wij nodig om al onze parochies te bedienen en vervolgens krijgen zij de fondsen.
“Dat hebben we nog aan Napoleon te danken. Die beloofde de katholieke kerk te compenseren voor de nationalisatie van alle kerkelijke eigendommen tijdens de Franse Revolutie. In ruil kreeg de kerk een eeuwigdurende dotatie.
“Bij de stichting van België werd dat ook in de grondwet opgenomen.
“Artikel 181 zegt: de wedden en pensioenen van de bedienaren der erediensten komen ten laste van de staat.
“Hoe dat berekend moet worden, dat staat niet in de grondwet. Dat was in 1830 natuurlijk ook niet aan de orde, iedereen was katholiek. Er is achteraf gewoon niet meer aan geraakt. Het systeem is archaïsch tot en met.”
Franken: “Er zijn trouwens nog wel meer ongelijkheden. Zo verdient pakweg een rabbijn minder dan een priester en heeft ook niet iedere levensbeschouwing recht op een woonstvergoeding voor de bedienaars van hun erediensten.”
WAAROM WORDT DIE ONGELIJKHEID NIET AANGEPAKT?
Niet omdat ze niet gekend is, in alle geval. Zoals gezegd: Mortier − toen nog geen voorzitter van de vrijzinnigen − zat bijna twintig jaar geleden al een commissie voor die de ongelijke behandeling van de levensbeschouwingen in kaart bracht.
Mortier: “We hadden ook berekend wat het zou kosten om de systemen gelijk te trekken. De uitgaven aan weddes en pensioenen zouden met 20 à 25 procent stijgen.
“Ah ja, een gelijkschakeling doe je op basis van de best bedeelde, niet met de armste. Vervolgens belandde het rapport snel in een lade. (lachje)
“We hadden ook voorgesteld om het systeem van de betoelaging volledig te herzien en om om de tien jaar een wetenschappelijke steekproef te laten uitvoeren om het aandeel aanhangers per levensbeschouwing te kunnen bepalen. Maar ook dat voorstel heeft het politiek nooit gehaald.
“Het zou wel goed zijn mocht het alsnog academisch onderzocht worden. Ik heb al voorstellen ingediend om het zelf te onderzoeken, maar heb nooit fondsen gekregen van het Fonds Wetenschappelijk Onderzoek (FWO).”
Een klein beetje complotdenker zou daar toch de lange arm van de kerk in durven te zien. Want is er een beter voorbeeld van de macht van de kerk dan dat ze financieel serieus boven haar gewicht mag blijven boksen?
Loobuyck: “Ik ben het er niet mee eens dat de kerk zich hier macht zou toe-eigenen. Je kunt de kerk niet verwijten dat ze dat geld krijgt.
“Het is de politiek die beslist dat de katholieke kerk er recht op heeft. Door het gebrek aan priesters en religieuzen krijgt de kerk overigens als vanzelf steeds minder geld.”
Zelfs in de antiklerikale liberale hoek wordt het verwijt niet in de mond genomen. Wel dit: dat we in dit dossier de heel duidelijke restanten van de CVP-staat zien.
Aan de kerk raken, het voelt voor velen in de politiek toch nog steeds als aan onze identiteit raken. Bovendien is het praktisch ook veel makkelijker gezegd dan gedaan. Door de versnippering van de bevoegdheden is een aanpassing allerminst een sinecure.
Vlaams minister van Binnenlands Bestuur Bart Somers (Open Vld) verklaarde deze week in de bevoegde parlementaire commissie wel dat “hij en zijn partij een ander financieringsmodel genegen zijn”.
De Universiteit Antwerpen werkt in opdracht van Somers momenteel aan een evaluatie van het Eredienstendecreet uit 2004.
De onderzoekers gaan bekijken hoe de besturen van de erediensten zelf aan kostenbeheersing kunnen doen door zichzelf tenminste gedeeltelijk te bekostigen.
De studie wordt in het voorjaar van 2024 verwacht. Hervormingen zullen dus ten vroegste voor komende legislatuur zijn.
Eerder was sowieso al uitgesloten − in het Vlaamse regeerakkoord van de regering-Jambon waren geen plannen opgenomen om aan de financiering van de erediensten te raken.
Ook federaal plannen de liberalen actie. Minister van Justitie Vincent Van Quickenborne (Open Vld) zei dit voorjaar al duidelijk dat hij de wettelijke bepaling wil aanpassen dat de overheid de lonen van de bedienaars van de erediensten moet betalen.
“Artikel 181 staat op gespannen voet met de scheiding van geloof en staat. Ik pleit er dan ook voor om artikel 181 voor herziening vatbaar te maken. Dit moet het mogelijk maken om in de volgende legislatuur stappen te zetten om dit, al dan niet gefaseerd, volledig te laten uitdoven en te vervangen door een transparanter en representatiever systeem”, aldus Van Quickenborne.
Hij is voorstander van een systeem zoals in Italië, waar de burger op zijn belastingbrief aangeeft aan welke levensbeschouwing een vast percentage van zijn belastingen toegewezen mag worden, of dat van Duitsland, waar met de Kirchensteuer een soortgelijk principe bestaat, waarbij iedere Duitser die lid is van een kerk kerkbelasting moet betalen.
Beeld Damon De Backer
Of het debat daadwerkelijk volgende legislatuur gevoerd kan worden, zal vlak voor de verkiezingen van 9 juni volgend jaar in de Kamer worden bepaald.
Het zijn de parlementsleden die beslissen welke grondwetsartikels de komende vijf jaar herzien kunnen worden. In 2019 haalde een voorstel het net niet om artikel 24 van de grondwet voor herziening vatbaar te verklaren, waarmee er een aanpassing had kunnen gebeuren aan de levensbeschouwelijke vakken op school.
Wie weet kan de actualiteit nu wel een helpende hand zijn voor nieuwe hervormingsplannen.
Loobuyck, voorvechter van die aanpassing aan artikel 24: “Ik vind het alleen een beetje jammer dat we de secularisering om de − naar mijn gevoel − verkeerde redenen politiek zouden vertalen.
“We zijn nu geschokt door de verhalen over het misbruik dat binnen de kerk heeft plaatsgevonden, maar met alle respect: we wisten dat al. Het is niet zo dat we plots in een andere wereld leven dan een maand geleden.
“Het feit dat we vandaag in een totaal andere maatschappij leven − sterk geseculariseerd, mentaal ontzuild en zeer gediversifieerd − dan toen de wetgeving werd vastgelegd, lijkt me een veel beter uitgangspunt voor debat dan het seksueel misbruik in de kerk.
“De kerkfinanciering is een heel belangrijk gesprek, dat ik liever rustig zou voeren, zonder de emotionaliteit en de steekvlammen van vandaag.”
Beeld Damon De Backer
Lees ook
Lees alle berichten in deze categorie
Bron: De Morgen