Dertig jaar nadat hij het liberalisme zag triomferen, is Francis Fukuyama niet meer zo zeker van zijn stuk. Het ideaal wordt uitgedaagd. En dus moet hij in de verdediging. ‘Het illiberale alternatief blijkt altijd minder interessant. De vraag is hoe erg het uit de hand moet lopen, vooraleer dat besef insijpelt.’
Francis Fukuyama doet geen Europese boektournee. De leeftijd speelt de 69-jarige politieke filosoof parten. En dus spreken we elkaar online. Er staat nochtans veel op het spel – in de wereld, maar ook voor Fukuyama zelf.
Zijn intellectuele erfenis zal steeds terugleiden naar dat essay uit 1989 waarin hij de ideologische zoektocht van de mensheid naar de optimale bestuursvorm als voltooid beschouwde.
Na uitgedaagd te zijn door communisme en fascisme zag Fukuyama het einde van de Koude Oorlog als een ‘onbeschaamde overwinning van economisch en politiek liberalisme’.
Her en der zou er wel nog eens een dictator of ayatollah imperiale ambities koesteren, maar de liberale consensus succesvol uitdagen, nee, dat zouden ze niet meer kunnen.
Het strijdperk van de grote verhalen maakte plaats voor ‘economische berekening, het eindeloos oplossen van technische problemen, bezorgdheden om het leefmilieu en de bevrediging van gesofisticeerde consumentenverlangens’.
Het einde van de geschiedenis, zo parafraseerde de destijds 36-jarige Fukuyma de Duitse filosoof Hegel, zou simpelweg saai zijn.
Draaide dat even anders uit. Sinds de financiële crisis van 2008 is het liberalisme economisch veel glans verloren. En sinds enkele jaren wordt ook de politieke liberale democratie openlijk uitgedaagd door leiders als Viktor Orban, Jair Bolsonaro of Donald Trump.
En dan is er natuurlijk nog de Russische president Poetin wiens levenswerk er lijkt in te bestaan om het ongelijk van Fukuyama te bewijzen.
Poetin parodieerde hem haast door in 2019 te stellen dat het liberalisme een voorbijgestreefde ideologie was. Ook China, nog steeds een communistisch land, promoot de gedachte dat liberale regimes lang niet de beste garantie bieden op rechtvaardigheid en vooruitgang.
Het zegt dus wel wat dat Fukuyama vandaag een boekje moet schrijven om het liberalisme uit het verdomhoekje te halen. De titel alleen al – Het liberalisme en zijn schaduwzijden – toont dat we ver verwijderd zijn van de ‘schaamteloze overwinning’ van 1989.
‘Het is duidelijk dat de mensen eraan herinnerd moeten worden hoe waardevol het liberalisme wel is.’
Vanwaar de ontgoocheling in het ideaal?
‘Ik zie een economische en culturele reden. Economisch hebben we een financiële globalisering gezien, gestoeld op neoliberale principes, die erg gericht was op efficiëntie, maar vaak ten koste ging van gelijkheid en de nationale economische bewegingsruimte.’
‘Maar de culturele factor is belangrijker. Het vrijere verkeer van ideeën, en ook van mensen via migratie, deed de nationale identiteit schuiven op een manier die grote groepen onzeker maakt. Dat is een vruchtbare bodem gebleken voor populisten die mensen oplepelden dat een kosmopolitische elite hen aan het beduvelen was.’
Je zou dan kunnen besluiten dat de liberale recepten hun eigen graf hebben gegraven.
‘Dat snap ik, maar dan herleid je het liberalisme tot een economische doctrine van marktefficiëntie, waarbij mensen als losse, calculerende consumenten worden gezien, zonder politieke voorkeuren of sociale banden.’
‘Dat is natuurlijk niet zo, en daarom moet die hang naar economische efficiëntie getemperd worden via sociaaldemocratisch beleid. Er moet een vorm van herverdeling zijn en van gelijke toegang tot onderwijs, jobs, rechtspraak, enzovoort.’
‘Ik hanteer een klassiekere benadering van het liberalisme als een systeem dat politieke macht beperkt in het belang van individuele autonomie en vrijheid.’
Bent u ervan geschrokken dat u vandaag ook dat principe moet verdedigen? Uw jongere ik dacht dat het idee zichzelf zou verkopen.
‘Wel, dan zou ik toch aanraden om de laatste hoofdstukken van het boek Het einde van de geschiedenis te lezen, waarin ik al aangaf dat het liberalisme geen zingevingsproject is, wel een manier om de vele opinies te kunnen laten samenleven.’
‘Maar voor veel mensen volstaat het niet om als gelijke burgers behandeld te worden. Ze willen deel zijn van een groepsidentiteit, op basis van nationaliteit, religie, gender, noem maar op.’
‘Het liberalisme laat dat ook toe, maar omgekeerd kan een grote hang naar een uniforme identiteitspolitiek, zoals bijvoorbeeld Orban wil in Hongarije, niet samengaan met het liberale principe van universele en individuele waardigheid. Dan kom je uit bij een illiberaal regime. Dat heb ik allemaal al besproken in mijn eerste boek, maar weinigen hebben de moeite genomen om het tot het einde uit te lezen.’
Hoe kunt u Orban en zijn aanhangers overtuigen van dat liberale ideaal?
‘Goh, ik blijf ervan overtuigd dat het principe zijn eigen meerwaarde bewijst. Wanneer is het liberalisme als doctrine ontkiemd? In de zeventiende eeuw, nadat Europa al zowat anderhalve eeuw godsdienstoorlogen kende. Op dat moment begonnen mensen zich toch af te vragen of het zo waardevol was om een politieke orde te bouwen op religieuze principes.’
‘Het is ook niet verwonderlijk dat het liberalisme opnieuw waardevol leek na twee wereldoorlogen. Het illiberale alternatief blijkt altijd minder interessant. De vraag is hoe erg het uit de hand moet lopen, vooraleer dat besef insijpelt.’
‘Europa en het Westen kenden al zolang vrede dat we dachten dat de liberale orde zonder veel moeite overeind zou blijven. Dat verandert nu.’
We waren verwend?
‘Veeleer zelfvoldaan. Veel jonge mensen kunnen zich simpelweg geen wereld voorstellen zonder persoonlijke vrijheden. Poetins invasie in Oekraïne is een ontnuchterende les. Het toont hoe gevaarlijk illiberale regimes kunnen zijn. Oekraïne is een wake-upcall. We mogen de liberale orde niet vanzelfsprekend vinden.’
Intellectuelen als Adam Tooze en Ivan Krastev zien in de oorlog in Oekraïne het symbolische einde van de post-Koude Oorlog, het einde van uw Einde van de geschiedenis.
‘Het is duidelijk dat Poetins acties breder gemotiveerd zijn door een diepe onvrede over de Europese liberale en democratische orde die na de ontmanteling van de Sovjet-Unie vanaf 1991 is gevormd.’
‘En hij leeft duidelijk in een negentiende-eeuwse wereld waarin grootmachten bepaalde privileges hebben over kleinere staten. Dus ja, hij probeert de wereld zeker terug te slepen naar die vroegere illiberale logica.’
‘De inzet in 2024 is erg groot. Ik vrees dat de Republikeinen zullen proberen om het tellen van de stemmen te controleren, om zo de uitslag te kunnen bijsturen waar nodig’
Kan hem dat lukken?
‘Oekraïne is cruciaal. Het grote gevaar is dat Poetin ongeveer een derde van het land pakt en vervolgens wacht tot de Navo en het Westen de sancties beu worden. Dat zou Poetin sterken in zijn ideaal. Om dat te vermijden moet Oekraïne terrein zien terug te winnen dankzij een verse aanvoer van krachtige westerse wapens. Dan hebben ze een echte kans om zeker het zuiden te heroveren en hun toegang tot de Zwarte Zee.’
Zowel Noam Chomsky als Henry Kissinger vraagt nu al om Poetin tegemoet te komen en zo een staakt-het-vuren te bekomen.
‘Die stemmen dreigen luider te worden. Maar komaan, alles wat Poetin het voorbije decennium heeft gedaan, wijst erop dat hij nooit tevreden zal zijn. Zijn acties werden alleen maar stoutmoediger, met operaties in onder meer Venezuela en Syrië. Hij nam risico’s die de vroegere Sovjetleiding nooit had durven nemen.’
‘Een deal met hem gaat Oekraïne of Europa geen vrede kopen, het koopt enkel Poetin tijd om Rusland beter te bewapenen voor de volgende oorlog. Op langere termijn zal alleen een duidelijke nederlaag van het Russische leger Poetin ervan weerhouden om nog andere Europese landen aan te vallen.’
De acties van Poetin leiden de aandacht af van de verdere ontwikkeling van China tot een digitale controlemaatschappij.
‘China is zeker een grotere bedreiging omdat het simpelweg een veel groter en machtiger land is dan Rusland. Met een leiding die de risico’s meer schuwt en strategischer op lange termijn denkt. En daarbij is het duidelijk dat ze ambities hebben om hun eigen ideeën te verspreiden en het Westen te verzwakken.’
En dat terwijl westerse intellectuelen dachten dat met de komst van een Chinese middenklasse de liberale politieke hervormingen automatisch zouden volgen.
‘Dat is in elk geval nog niet gebeurd. En voor zover we kunnen zien, staat het ook niet te gebeuren. Ik denk wel dat veel hogeropgeleide Chinezen meer persoonlijke vrijheden willen, maar daarom nog niet het recht om te stemmen. Het regime zelf in vraag stellen, dat durft niemand. Misschien komt dat moment er als het regime grote fouten maakt.’
Decennialang was de VS een baken van politiek liberalisme. Die naïviteit is weg sinds de passage van Donald Trump.
‘Trump en het trumpisme vormen nog steeds de ernstigste bedreiging voor ons politieke systeem sinds de Amerikaanse burgeroorlog. De hoorzittingen over de bestorming van het Capitool tonen dat dit een georkestreerde poging was om het resultaat van eerlijke en vrije verkiezingen om te draaien.’
‘En het is nog zorgwekkender dat een groot deel van de Republikeinse partij meegaat in Trumps denken. De inzet in 2024 is erg groot. Ik vrees dat de Republikeinen zullen proberen om het tellen van de stemmen te controleren, om zo de uitslag te kunnen bijsturen waar nodig.’
‘Op lange termijn ondermijnt ook de progressieve identiteitspolitiek het liberalisme. Wat start als een liberaal idee verglijdt tot een eis dat iedereen zich conformeert rond een set ideeën van een bepaalde groepsidentiteit’
Dat klinkt erg alarmistisch.
‘Trump valt het liberale systeem al aan sinds 2016. Hij heeft keer op keer blijk gegeven lak te hebben aan alle limieten die er op de uitvoerende macht gezet worden. En wie zetten de Democraten ertegenover? Joe Biden, de minst populaire president in de recente geschiedenis. Het helpt niet dat een deel van zijn partij erg naar links is gaan leunen.’
U spreekt in uw boek ook over een linkse aanval op het liberalisme, door wat we gemakshalve het woke-denken noemen. Die is toch niet vergelijkbaar met pakweg de bestorming van het Capitool?
‘Nee, maar op lange termijn ondermijnt ook de progressieve identiteitspolitiek het liberalisme. Het interessante daarbij is dat veel linkse kritiek op reëel bestaand onrecht oorspronkelijk een liberale kritiek was, waarbij groepen gemobiliseerd werden wier rechten onvoldoende gerespecteerd werden. Denk aan de burgerrechtenbeweging of Martin Luther King.’
‘Zolang die bewegingen op die manier de individuele rechten van alle burgers op een gelijke manier willen laten afdwingen, prima.’
‘Maar het wordt illiberaal wanneer die individuen gereduceerd worden tot de groep waartoe ze behoren en om die reden bepaalde rechten zouden moeten krijgen, of dat nu gebaseerd is op huidskleur, gender, noem maar op.’
‘Wat start als een liberaal idee verglijdt zo tot een eis dat iedereen zich conformeert rond een set ideeën van een bepaalde groepsidentiteit.’
Uiteindelijk pleit u voor redelijkheid. Liberalisme, maar met mate. Vrijheid van meningsuiting, individuele autonomie, eigendomsrechten, maar niet om er eender wat mee te doen. Dat klinkt als een weinig wervende oproep.
‘Het hangt er vanaf hoe snel mensen het extremisme beu worden. Wie zegt dat het stopt bij de bestorming van het Capitool? Ik sluit meer openlijke vormen van gewelddadig conflict zeker niet uit. Op dat moment kan redelijkheid aantrekkelijk worden.’
Tijdens ons vorige interview zag u geen enkele leider die de toorts van het liberalisme geloofwaardig kan dragen. Nog steeds niet?
‘De Oekraïense president Zelenski komt wat mij betreft aardig in de buurt van zo’n leidersfiguur, vanwege zijn moed en verdediging van een vrij Oekraïne.’
Bent u optimistisch dat de toekomst liberaal is?
‘Over welke tijdspanne spreken we? Ik denk dat er in the very long run nog altijd grote voordelen zijn aan het liberalisme. Ik hoop alleen dat we geen grote oorlogen en dictaturen nodig hebben om het in te zien.’
Maar op het einde triomfeert het liberalisme?
‘Wel, ik weet het niet. Misschien wel, misschien niet. Maar als doctrine heeft het liberalisme enkele troeven die het nu toch al enkele eeuwen tot een krachtige politieke stroming maken.’
Lees ook
Bron: De Standaard