Europeanen geloofden lang in het idee dat iedereen uiteindelijk democratie en liberalisme zou omarmen. ‘We hebben wel erg veel wake-upcalls nodig om wakker te worden’, zegt Ulrike Franke, Duits filosoof en expert in internationale veiligheidsrelaties.
Cees van der Laan – De Morgen
25 maart 2025
Leestijd: 11 min
“Dit voelt als een hele donkere periode.
“Ik denk dat we in toenemende mate meer in een vijf-over-twaalfsituatie zitten dan in een vijf-voor-twaalf-”, zegt Ulrike Franke (38) in haar appartement in Parijs.
Hier in Parijs is de Duitse filosoof verbonden aan de Europese Raad voor Internationale Betrekkingen (ECFR), een onafhankelijke internationale denktank op het gebied van Europees buitenlands beleid en veiligheid.
Vanwege de komst van haar tweede kind is ze met zwangerschapsverlof. Toch maakt ze tijd vrij voor dit interview en om podcasts te maken over de veiligheidssituatie in Europa.
De ontwikkelingen in de wereld vragen om duiding en uitleg, ook omdat haar generatie er veel vragen over heeft en ze er graag aan meewerkt om ze te beantwoorden.
“Mijn generatie heeft alleen maar dertig jaar van voorspoed meegemaakt op wereldschaal.
“We hadden als jonge Europeanen het idee dat alles onze kant opging. Wij dachten dat iedereen democratie en liberalisme zou omarmen. Problemen in internationale relaties loste je op door internationaal recht, door handel en economische relaties.
“Als er al een probleem was, een serieus probleem, dan was dat klimaatverandering. Maar dat gingen we met elkaar oplossen.
“We leefden in een wereld waar eigenlijk geen geopolitieke of ideologische verschillen waren. We konden vrij reizen, overal ter wereld ‘op afstand werken’ en het leven omarmen. Het voelde inderdaad als het ‘einde van de geschiedenis’.”
Daarmee verwijst Ulrike Franke naar het beroemde werk van Francis Fukuyama uit 1992, Het einde van de geschiedenis en de laatste mens, waarin hij de val van de muur in 1989 markeert als het einde van de strijd om ideologieën, waarbij de “westerse liberale democratie als de uiteindelijke vorm van menselijk bestuur” de overhand zou krijgen.
Ruim dertig jaar later ziet de wereld er toch weer heel anders uit. Democratieën zijn op de terugtocht, autocratiëen en dictaturen zijn aan de winnende hand, de Koude Oorlog lijkt terug.
Voor u was deze voorspoed en de liberale wereld de enige wereld die u kende?
“Absoluut! Ik denk dat dit voor ons millennials de normale wereld was, de enige wereld die wij kenden. Een wereld zonder strijd om ideologieën, zonder oorlog.
“Dit geldt overigens ook voor de oudere generaties. Ook de oudere mensen omarmden met veel enthousiasme het narratief dat het ‘einde van de geschiedenis’ bereikt was en we lang zouden leven in economische voorspoed.
“Dit leidde in West-Europa en vooral in Duitsland tot het idee dat oorlog een ding uit het verleden was, dat militaire confrontatie niet meer bestond, dat geopolitiek als machtsstrijd begraven was.
“Je kunt dit ook afleiden uit de bekende toespraak van bondskanselier Olaf Scholz uit 2022, waarin hij na de aanval van Rusland op Oekraïne de Zeitenwende aankondigde, de grote strategische verandering.
“Hij zei daarin dat Poetin terug wilde naar de negentiende eeuw, de eeuw van de strijd tussen Europese machten, maar dan nu op wereldschaal. Daarin heeft hij geen ongelijk.
“Onze oude veilige wereld komt niet meer terug en ik denk dat wij als samenlevingen veel moeite hebben om dit nieuwe normaal te accepteren.
“We kunnen ons gewoon niet voorstellen wat gevaar betekent. Zelfs niet als we zien wat er gebeurt in Oekraïne. En dat geldt vooral voor millennials en jongere generaties, omdat ze zoiets als de Koude Oorlog of echte oorlog nooit hebben meegemaakt.”
Ulrike Franke zat in de zaal van de Veiligheidsconferentie in München toen de Amerikaanse vicepresident J.D Vance daar de EU frontaal aanviel op Europa’s democratische waarden.
Zijn toespraak veroorzaakte een schok in Europa en ook de rest van de wereld.
Was het voor u ook een schok?
“Zijn toespraak op de Veiligheidsconferentie voelde zeker als een historisch moment. Het was een schok, een wake-upcall, een alarmbel die afging.
“Mijn probleem daarmee is: hoeveel schokmomenten, wake-upcalls en alarmbellen hebben wij inmiddels al niet gehad in Europa de laatste jaren?
“Natuurlijk was zijn toespraak extreem problematisch, omdat de VS afscheid namen van de historisch lange en belangrijke trans-Atlantische relatie met Europa, maar mijn zorg is dat er al te veel wake-upcalls zijn geweest en dat we eigenlijk niets doen.
“Was de inval in Oekraïne in februari 2022 door Rusland niet de echte schok, of de inname van de Krim in 2014 of de inval in Georgië in 2008 of nu weer de verkiezing van Trump november vorig jaar?
“We hebben wel erg veel wake-upcalls nodig om wakker te worden.”
De grootste vijand van Europa is Europa zelf, dat is wat u zegt?
“Dat was tot voor kort wel het geval. Maar de Europese leiders en de Europese Commissie onder leiding van Ursula von der Leyen zien gelukkig het probleem nu wel.
“Of het genoeg is wat ze willen doen met elkaar, zullen we zien. Als je echt aan een Europese defensiestrategie wilt werken, zul je de Britten weer terug moeten halen, die na de brexit buiten de EU staan.
“We zullen ons er overheen moeten zetten dat ze de EU hebben verlaten. Er moet samenwerking met de Britten komen. Een van de sterkste militaire machten van Europa.”
Bondskanselier Olaf Scholz worstelde met militaire steun aan Oekraïne vanwege het verleden van Duitsland. Zijn opvolger Friedrich Merz lijkt daar een einde aan te maken.
“Daar lijkt het op, maar hij moet het nog wel waarmaken.
“Historisch is het verleden van Duitsland door de Tweede Wereldoorlog zwaar beladen en dat maakt debatten in Duitsland heel complex.
“We hebben er vijftig jaar lang aan gewerkt om in het reine te komen met ons verleden, te accepteren wat we hebben gedaan.
“En dat hebben we zo goed gedaan en ook om te voorkomen dat dit ooit weer zal gebeuren, zeg maar de vergangenheitsbewältigung, dat we daarin te ver zijn doorgeschoten.
“We kwamen op een pad dat we zo verlicht waren en op zo’n geweldige wijze ons verleden hadden verwerkt, zelfs beter dan anderen, dat we, bang voor onszelf, te ver af zijn komen te staan van realiteiten als oorlog, defensie en verdediging.
“Als dit samengaat met het idee van het einde van de geschiedenis en eeuwige vrede, dan begrijp je waarom het Duitse leger in een deplorabele staat verkeert.
“De Zeitenwende van Scholz is daarom wel belangrijk als moment dat Duitsland zei: de wereld is veranderd en wij moeten ook veranderen.
“We gaan voor 100 miljard wapens kopen.
“Maar daarna zakte de urgentie weer weg en raakte Duitsland verwikkeld in bijna hilarische discussies of we wel of geen offensieve wapens mochten kopen en of een tank een aanvalswapen is of een wapen voor verdediging.
“Merz pakt het nu wel doortastender op, waarbij hij nucleaire samenwerking met de Fransen niet uitsluit.”
Duitsland was altijd de economische en politieke motor van de EU. Is Duitsland niet verzwakt geraakt door verkeerde strategische keuzes in de afgelopen decennia. Door te gokken op goedkoop Russisch gas, door de export te richten op een autocratisch land, China, door kernenergie af te schaffen en miljoenen vluchtelingen binnen te laten, zo luidt de kritiek. De keuzes van Angela Merkel?
“Ik vind dat te makkelijk, al kan ik me wel vinden in allerlei kritiek op haar. Ik moet toegeven dat ik haar politieke stijl heel erg mis in de huidige crisis.
“Merkel trad met opgeheven hoofd het strijdperk in zonder keiharde aanvallen op tegenstanders. Ik mis haar stijl in het giftige debat over politiek en cultuur in Duitsland, in Europa en in de VS.
“Maar ze was wel te lang de bondskanselier van Duitsland, zestien jaar, en ik denk dat ze zich dat in haar laatste termijn realiseerde.
“Wat mij schokte in haar biografie was dat het compleet onduidelijk was wat haar visie was op de toekomst van Europa.
“Ik denk dat ze die ook niet had. En dat is zeer problematisch als je bondskanselier bent voor zestien jaar.
“Op haar periode terugkijkend is kritiek makkelijk, maar je moet altijd kijken in welke omstandigheden besluiten werden genomen.
“Goedkoop gas uit Rusland had ook echt te maken met de handel die al tijdens de Koude Oorlog met de Sovjet-Unie op gang kwam en zij dacht daarbij aan het belang van de economie van Duitsland en daarmee aan Europa.
“En wat de komst van de vluchtelingen betreft in 2015.
“Had ze dan moeten zeggen: ze komen er niet in? Laat ze maar aan de grenzen van Europa staan, het is niet ons probleem? Daarmee in strijd handelend met de fundamentele waarden van Europa en humanitair recht.
“In die vluchtelingencrisis toen was het een terecht besluit, terugkijkend zie je ook de gevolgen. Ze had natuurlijk later wel een strenger immigratiebeleid kunnen voeren. Daar zou niets op tegen zijn geweest.”
Er is veel kritiek op het zwakke leiderschap van Duitsland, Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk in deze tijden. Deelt u de kritiek?
“Ja, dat is het grote probleem. Er is geen echt Europees leiderschap op dit moment.
“Bondskanselier Scholz heeft die rol niet willen pakken en zijn opvolger Friedrich Merz moet zich nog bewijzen.
“President Macron is geweldig in zijn analyses en uitspraken, maar levert niet. Bovendien is hij binnenlands zeer verzwakt.
“Keir Starmer, de Britse premier, staat buiten de EU en kampt met hetzelfde probleem als Macron, hij lijkt in Groot-Brittannië niet sterk te staan. Hij krijgt veel kritiek.
“Toch heeft hij richting Oekraïne met zijn aanbod van troepen voor een vredesmacht een goede bijdrage geleverd en hij pakt ook de regie.
“Het probleem met Europa is dat er altijd wel ergens verkiezingen zijn, dat er altijd leiders in problemen zitten of dat economieën niet goed draaien. Dat creëert bijna dagelijks een soort structurele politieke onzekerheid. En dat los je ook niet zomaar op.”
Getty Images
Volgens experts is de belangrijke en noodzakelijk geachte as Berlijn-Parijs onder Scholz en Macron verbleekt, omdat zij persoonlijk niet goed met elkaar door één deur kunnen. In plaats daarvan zie je de Weimardriehoek opkomen: Berlijn, Warschau en Parijs. Is dat een verbetering?
“Merkel en Macron gingen prima samen, omdat ze zulke verschillende persoonlijkheden waren.
“Nu loopt het stroef en is premier Tusk bijgesprongen. Niet omdat het verstandig is dat ook een Oost-Europese blik op de toekomst van Europa handig is, maar als een soort mediator tussen Scholz en Macron.
“Duitsland is er blij mee, want met hem kunnen ze echt samenwerken.
“Tusk begrijpt heel goed de belangen in Europa en de dreigingen uit het Oosten. Ik denk dat Merz ook hard zal werken aan het verbeteren van de relatie met Macron.
“Het probleem blijft Parijs. Frankrijk heeft geen goed functionerende regeringen en de volgende president kan even goed Le Pen of iemand anders van radicaal-rechts zijn.
“Dan gaat de hele as met Berlijn en Warschau in rook op.”
Bent u ook persoonlijk bezorgd over de toekomst?
“Ja, en voor mijn kinderen. De verwachting is toch dat Rusland een keer de confrontatie met Europa zal aangaan.
“We kunnen niet meer onbezorgd leven, we zullen eraan moeten wennen dat dit de nieuwe realiteit is. De geschiedenis is helaas weer teruggekeerd.”
Ulrike Franke (38)
- Geboren in het Duitse Aken
- Deed haar studies in het buitenland, waaronder in Parijs
- Promoveerde aan de Universiteit van Oxford in de filosofie; het onderwerp voor haar promotie was het gebruik van drones door westerse strijdkrachten
- Werkt sinds 2019 voor de Europese Raad voor Internationale Betrekkingen (ECFR) in Parijs
- Geldt als expert op de terreinen van Europese veiligheid en defensie, de invloed van nieuwe technologie op oorlogsvoering en geopolitiek
- Publiceert regelmatig in internationale media
- Is cohost van de Duitse podcast Sicherheitshalber, over veiligheid en defensie
Lees ook
Bron: De Morgen