Vijf jaar geleden zaten 3,9 miljard mensen tegelijk in quarantaine. De naweeën van dat sociale experiment werden geopolitieke schokgolven. Trump, Musk, Poetin en de tol van postcovid.
Kasper Goethals en Roeland Termote
1 maart 2025
Leestijd: 15 min
“Isolatie is slecht voor het gezond verstand”
Op een zondagmiddag in juni 2021 ging Johan Tollenaere mountainbiken met vijf vrienden in het Dilserbos. Het waren drukke weken voor de toenmalige burgemeester van Maaseik. De hele streek was in de ban van de zoektocht naar de voortvluchtige beroepsmilitair Jürgen Conings. Die plande volgens zijn afscheidsbrief “een aanslag tegen het regime en de virologen”.
Conings had oorlogswapens gestolen en was met een snipergeweer rond het huis van viroloog Marc Van Ranst geslopen. Zijn wagen – er lag een bom in – was teruggevonden in het gehucht Groot Homo, aan de rand van het bos. Maar zoekacties met honderden militairen, agenten en honden hadden niets opgeleverd.
Op een heuvel ving Tollenaere plots een penetrante lijkgeur op – “Het zal toch niet waar zijn, dacht ik.”
De burgemeester was drie weken eerder toevallig aanwezig geweest bij opgravingen op het kerkhof van Heppeneert en herkende de geur.
Toen ook zijn kameraden zeiden dat het “stonk daarboven”, stuurden ze de coördinaten naar de politie. De agenten troffen in het bos een jager die ook op de lijkgeur was afgekomen. Die nam hen mee naar het lichaam van Conings, dat in staat van ontbinding onder een koepel koningsvarens lag. De militair had zichzelf gedood.
Het duurde niet lang voor de lokale kranten hoorden dat Tollenaere degene was die Conings had gevonden. Het was een even macaber als absurd toeval. Uitgerekend de burgemeester die een lijk had geroken dat speurhonden wekenlang niet konden vinden. Een burgemeester van Open VLD dan nog, de partij van toenmalig premier Alexander De Croo.
Dat kon geen toeval zijn, vonden complotdenkers. Zij zagen in Conings een martelaar van de strijd tegen de tirannieke overheid. De militair plande extreemrechtse aanslagen, maar genoot verrassend veel steun in burgerlijk Vlaanderen. De Facebookpagina Als 1 achter Jürgen telde al snel vijftigduizend leden, voor ze offline werd gehaald.
“Het waren de akeligste 24 uur van mijn leven. Daarna is het nooit helemaal gestopt”, zegt Tollenaere.
De oud-burgemeester ontvangt ons in het administratief centrum van Maaseik.
“Mijn telefoonnummer stond gewoon online. Toen Conings was gevonden, kreeg ik plots massa’s doodsbedreigingen en haatberichten. Mensen belden me op om me uit te schelden.”
De theorieën waren even tegenstrijdig als griezelig.
“Ze zeiden dat ik deel uitmaakte van een complot van het Wereld Economisch Forum en dat ik werkte voor premier De Croo, Joe Biden of Bill Gates. Iemand beweerde zelfs dat Conings een tijdlang in mijn kelder had gelegen.”
De Standaard kon enkele haatberichten inkijken. De doodsbedreigingen werden vaak onder eigen naam verstuurd. Alle remmen waren los.
“Veel mensen konden niet aanvaarden dat toeval bestaat. Als ik niet was gaan fietsen die dag, dan was Conings gevonden door de jager. Soms denk ik: had ik de politie maar niet gecontacteerd.”
Tot vandaag blijft het incident hem achtervolgen. Tijdens de campagne voor de lokale verkiezingen in oktober leefden de complotten weer op. De oud-burgemeester geeft een geweldincident in Maaseik als voorbeeld.
“Een filmpje waarin iemand tegen het hoofd wordt gestampt, ging viraal. Toen ik zei dat ik hoopte dat de dader gestraft zou worden, werd ik plots opgebeld door zijn familielid. Die begon ook over Conings en mijn neus.”
Tollenaere wil geen olie op het vuur gooien. Hij twijfelde om dit interview te geven.
“Maar iemand moet zich uitspreken over wat er veranderd is in de samenleving sinds corona. Zelf stond ik ook sceptisch tegenover heel wat maatregelen, de overheid schakelde traag en ging soms haar boekje te buiten, maar velen zijn alle redelijkheid verloren.
“Niet alleen in België, kijk maar naar wat er in Amerika gebeurt.
“Ergens tijdens de pandemie en de lockdowns zijn ze hun vertrouwen in de overheid kwijtgeraakt. Ik weet niet eens of het mogelijk is om dat terug te winnen.”
Psychologisch experiment
Vijf jaar geleden ging België in lockdown. Niet veel later zaten 3,9 miljard mensen, in negentig landen, tegelijk thuis.Het was zonder twijfel het grootste psychologische experiment uit de wereldgeschiedenis.
Stilaan wordt duidelijk hoe ingrijpend die periode van isolement was.
Wereldwijd nam het wantrouwen toe, overal verloren mensen hun greep op de werkelijkheid. Grote gebeurtenissen als de verkiezingsoverwinning van Donald Trump en Poetins invasie van Oekraïne hebben hun wortels in precies deze periode.
De laatste werkdag voor de lockdown in ons land was vrijdag de 13de. Wekenlang stonden alle scheurkalenders op de redactie van De Standaard in Groot-Bijgaarden stil op die onheilspellende datum. Toch was het, behalve een angstige, voor velen ook een optimistische tijd.
We applaudisseerden voor zorgverleners, de dolfijnen keerden terug naar de kanalen in Venetië en we verkenden massaal de wandelpaden van Europa.
Het was de zonnigste lente in tijden en buren aten samen op de stoep. Het was een tijd van grote burgerzin en solidariteit. Bijna iedereen was bereid om fundamentele vrijheden op te offeren om de zwaksten te beschermen.
Maar voor velen was het ook een duistere periode.
Er was de angst voor het virus en de dood, maar ook de hoge tol van vereenzaming in kleine woningen. En het was een tijd van machtsmisbruik door politie en bestuurders.
In Maaseik zag toenmalig burgemeester Tollenaere hoe burgers elkaar gingen bespioneren. Hij kreeg foto’s van mensen die barbecues bij de buren wilden aangeven. Inwoners werden beboet voor absurde inbreuken.
“De meeste agenten leverden goed werk, maar sommige waren overijverig. Iemand kreeg een boete omdat hij met een elektrische step reed terwijl alleen gewone steps toegelaten waren.”
Er was ook veel volgzaamheid. “Ik vond het schokkend hoe gezagsgetrouw mensen waren.”
Tollenaeres positie in die tijd maakt het ironisch dat hij later door complotdenkers werd geviseerd. Hij sprak zich regelmatig uit tegen “slecht onderbouwde maatregelen” en werd op de vingers getikt door de regering toen hij de tijdelijke sluiting van de grens met Nederland weigerde te handhaven.
Tegelijk zag hij ook kritische stemmen rond hem radicaliseren.
“Sommige mensen begonnen allerlei complotten te zien. Vaak waren dat zeer intelligente mensen, advocaten, artsen en andere hoogopgeleiden. In alles zagen ze een bevestiging van hun eigen overtuigingen.”
Online konijnenpijp
Nergens ter wereld was de ontwrichtende impact van corona zichtbaarder dan op 6 januari 2021 in de Verenigde Staten.
Duizenden Amerikanen bestormden het Capitool in Washington. Het was een bont allegaartje van complotdenkers en uiterst rechtse militanten. Pas wanneer je inzoomt op individuele verhalen, zie je hoe de pandemie een sleutelrol speelde in hun radicalisering.
Begin dit jaar, op 19 januari, troffen we Nicole Reffitt aan bij een gevangeniscomplex in Washington. Het was vrieskoud en voor de meer dan negenhonderdste avond op rij werd een protestwake georganiseerd.
Reffitts man was een van de bestormers die opgesloten zaten. Een dag later zou Trump hem gratie verlenen.
“Na alles wat er de afgelopen vier jaar gebeurd is, is Amerika wakker geworden”, zei ze.
Guy Reffitt was een consultant in de petroleumindustrie. Hij verloor zijn baan in november 2019. Enkele maanden later begon de pandemie en raakte zijn gezin geïsoleerd van familie en vrienden.
Reffitts mentale gezondheid ging achteruit en hij daalde volgens zijn kinderen af in de “konijnenpijp” van polariserende online-discussies. Hij schoof steeds verder op naar rechts en vond kameraadschap bij de uiterst-rechtse Three Percenters militie.
Al voor corona ging daar de complottheorie rond dat de overheid ooit een epidemie zou gebruiken als voorwendsel om de Amerikanen hun grondwettelijke vrijheden af te pakken.
De Three Percenters begonnen meteen gewapende protesten te organiseren.
Op de dag van de bestorming stond Reffitt aan het Capitool met handboeien en een pistool in zijn holster. Zelf was hij het gebouw niet binnengegaan, maar hij had zijn omgeving zodanig opgezweept dat ze volgens de aanklagers een “onstuitbare kracht” werden en door het politiecordon braken.
“Het kan me niet schelen als het hoofd van Nancy Pelosi (toenmalig voorzitter van het Huis van Afgevaardigden, red.) tegen elke trede van de trap knalt wanneer ik haar bij haar enkels meesleep, ze zal naar buiten komen.”
Het was Reffitts zoon die hem uiteindelijk aangaf bij de FBI.
“Ik ben doodsbang”, zei die aan CNN toen Trump werd ingehuldigd.
“Mijn vader noemde me een verrader en hij zei dat verraders moeten worden doodgeschoten.”
Aan de poort van de gevangenis zei Nicole Reffitt dat ze hoopte dat haar zoon nog zou bijdraaien. Nu haar man vrijkwam, was er tijd om te reflecteren.
“Ik ben mijn huis kwijt. Mijn man heeft vier jaar vastgezeten. Hij was de broodwinner in het gezin. We moeten helemaal opnieuw beginnen.”
Poetins isolement
Het wantrouwen kroop diep in de haarvaten van de samenleving, zeker bij objectieve verliezers van de lockdowns.
In Amerika zag je dat in de grote latino-arbeidersklasse. Zij deden jobs die niet geschikt waren voor thuiswerk. Toen de scholen sloten, gaven veel vrouwen hun baan op en werden gezinnen merkbaar armer. Dat uitgerekend hun oude bondgenoten, de Democraten, hen de les spelden, sloeg diepe wonden.
“Plots werden wij het establishment”, zegt de Democratische partijstrateeg Rahm Emanuel in een podcast van The New York Times. Hij was een van de breinen achter de overwinning van president Barack Obama.
“De manier waarop we omgingen met covid en wetenschap, de manier waarop we met opgeheven vinger tegen mensen spraken. We realiseren ons niet hoezeer dit het script heeft omgedraaid: plots waren wij de elite.”
In 2024 waren de verkiezingen overal ter wereld een kerkhof voor machthebbers. Niets was schadelijker dan gezien worden als “de elite”.
Kamala Harris en de Democraten in de VS, de Conservatieven in het Verenigd Koninkrijk, Macrons coalitie in Frankrijk en de Liberale Democraten in Japan: allemaal werden ze electoraal afgestraft. Zelfs de almachtige BJP van de Indiase premier Narendra Modi verloor haar meerderheid.
In een analyse schoof de Financial Times drie redenen naar voren:
- De lockdowns
- De inflatie en koopkrachtcrisis
- De oorlog in Oekraïne
En ook die oorlog heeft zijn wortels in de isolatie van coronatijden.
Vladimir Poetin was al aan het afdrijven toen de pandemie toesloeg, maar het virus deed hem verder radicaliseren. Uit onderzoek van The New York Times blijkt hoezeer hij zich ideologisch en strategisch isoleerde. Hij bracht wekenlang door in afzondering. Soms wisten zijn dichtste adviseurs niet eens waar hij was.
“Onze belangrijkste grondstof is geen medaille, geld of eigendom van wat dan ook”, zei het Poetin-getrouwe parlementslid Konstantin Zatulin.
“Onze voornaamste grondstof is toegang tot de president.”
Poetin was bang van het virus en sloot zich op. Als hij mensen zag, luisterde hij nauwelijks, zeiden adviseurs.
“Het was alsof hij tegen zichzelf sprak, niet tegen mij.”
Een andere adviseur met wie The New York Times sprak, vergeleek de entourage van de president met de werking van algoritmes op sociale media. Wie nog toegang wilde tot Poetin, moest een emotionele reactie uitlokken.
Ze voederden hem de meest ophefmakende informatie, die hem bevestigde in almaar radicalere overtuigingen. Ook Poetin ging een ideologische konijnenpijp in. Voor corona hadden ontmoetingen met andere wereldleiders een matigend effect op de Rus.
Tijdens de pandemie had hij zestien maanden geen enkel contact in levenden lijve met andere staatshoofden. Hij werd gesterkt in zijn overtuiging dat het Westen verzwakt was en bleef maar herhalen dat Europa bezig was met het vervangen van “mama en papa door ouder nummer 1 en ouder nummer 2”.
In februari 2022, terwijl de laatste covidmaatregelen nog van kracht waren, begon de grootschalige Russische invasie.
Poetin was ervan overtuigd dat hij Oekraïne in “drie tot tien dagen” zou veroveren.
Zonder vangrail
Hoe ontwrichtend lockdowns kunnen zijn voor een samenleving, wist Hannah Arendt al.
In Totalitarisme (1951) beschrijft ze hoe isolatie de basis legt voor “ontworteling en overbodigheid”. Wanneer mensen van elkaar vervreemd raken, meent Arendt, wordt de verleiding groter om ons te onderwerpen aan een totalitair systeem.
Onze sociale connecties vormen een psychologische vangrail. Vrienden, buren en familieleden bieden weerwerk. Onbewust toetsen we voortdurend onze ideeën aan onze omgeving.
Zo ontstaat wat Arendt “common sense” noemt. In het Nederlands wordt dat vaak vertaald als ‘gezond verstand’, een gedeelde kijk op wat redelijk en wat écht is. Die maakt een democratie weerbaar.
Het unieke aan corona – in tegenstelling tot andere pandemieën als de builenpest of de Spaanse griep – is dat we massaler dan ooit in quarantaine gingen, maar toch verbonden bleven.
We vergaderden via Zoom en werden verliefd via Tinder. We discussieerden op Facebook en Twitter, deelden onze hobby’s op Instagram.
De hele samenleving, van jong tot oud, maakte tijdens de pandemie een kwantumsprong naar digitale communicatie.
“Dat was zowel een vloek als een zegen”, schrijft gezinsarts Gavin Francis in een essay voor The New York Review of Books.
“Er kwamen meer mogelijkheden om te verbinden, maar dat kon ook het gevoel van isolement nog verdiepen.”
De patiënten van Francis klaagden over “spanning, diepe onrust, weinig energie en een doordringend gevoel van onwerkelijkheid”.
Verschillende studies tonen een grote toename van depressies en mentale problemen sinds corona – en niet alleen bij de jeugd. De woekerende digitalisering schept niet alleen persoonlijk, maar ook maatschappelijk onbehagen.
De voorbije jaren kon je overal ter wereld zien wat chronisch internetgebruik doet met het debat. Zo begon de hooggeplaatste boeddhistische monnik Gabju Choijamts in een interview met De Standaard in 2022 plots over trans personen.
“Bij jullie in Europa mogen mannen geen mannen meer zijn en vrouwen geen vrouwen.”
Choijamts was een van de leidende figuren net na de dalai lama. Het interview moest gaan over de dreiging van China en Rusland, maar de zeventigjarige geestelijke wilde absoluut een punt maken over trans personen in het Westen.
Gevraagd waar zijn interesse vandaan kwam, zei Choijamts: “Tijdens de pandemie had iedereen tijd om zich te verdiepen in wereldwijde evoluties.”
Zoon vermoord
Niet iedereen kent mensen die geloven dat hagedissen de wereld besturen, of dat de aarde plat is. De mafste complottheorieën blijven een marginaal verschijnsel.
Maar iedereen kent wel iemand die de ‘common sense’ of het ‘gezond verstand’ kwijt lijkt te zijn.
Een familielid of een oude schoolvriend die plots een ongezond wantrouwen koestert tegen alles wat de overheid doet, of die sinistere krachten vermoedt achter de verspreiding van vaccins.
Sociaal isolement tijdens de lockdowns in combinatie met digitale algoritmes heeft een turbo gezet op psychologische vervreemding.
Als journalist op reportage tref je overal voorbeelden.
- De Turkse meubelverkoper in Gent die tijdens corona zijn onderneming zag stagneren, woest werd en verslingerd raakte aan uiterst rechtse complotten van Dries Van Langenhove.
- De vrolijke supplymanager in Kachtem wier “ogen opengingen“ tijdens de pandemie en die via “allerlei websites en wetenschappelijke bronnen” las dat de regering haar wil brainwashen met vaccins.
- Een koppel socialisten in een vakantiehuisje in Schilde dat tijdens de lockdown “begon in te zien hoezeer die moslims het hier aan het overnemen zijn”.
Zelfs de rijkste man ter wereld was niet immuun.
Elon Musk stemde naar eigen zeggen “tot een paar jaar geleden 100 procent Democratisch”. Vandaag deelt hij dagelijks uiterst rechtse complotten met zijn honderd miljoen volgers.
En ook bij Musk begon de aanloop naar de konijnenpijp tijdens de pandemie.
Hij raakte in conflict met de Democratische gezondheidsautoriteiten in Californië die zijn fabrieken wilden sluiten. Hij weigerde te gehoorzamen, noemde het virus “een gewone verkoudheid” en de maatregelen vond hij “fascistisch”.
Onder de heisa sluimerde ook een economische motivatie. Musk verloor tijdens corona enkele tientallen miljarden – heel even was hij niet langer de rijkste man ter wereld.
In diezelfde periode bereikte het verhitte wokedebat de privésfeer van Musk.
Volgens zijn biograaf Walter Isaacson was de techmiljardair helemaal van slag door de transitie van zijn dochter, Vivian Jenna Wilson.
Dat zijn kind zich identificeerde als vrouw was volgens Musk de schuld van het “woke mind virus”.
De achttienjarige Wilson knipte op haar beurt alle banden door.
“Ik woon niet langer samen met mijn biologische vader en ik wil op geen enkele manier, in geen enkele vorm, gerelateerd zijn aan mijn biologische vader”, klonk het in gerechtelijke documenten.
Musks taal werd steeds extremer. Vorig jaar stelde hij, in gesprek met de conservatieve polemist Jordan Peterson:
“Ze hebben mijn zoon vermoord.”
Musk is de enige die radicaliseerde op zijn eigen techplatform.
Sinds hij Twitter kocht in april 2022, zo toont een data-analyse van The Economist, is de man compleet verslingerd aan zijn eigen app. Hij slaapt nauwelijks, haast elk uur van de dag komen er berichten.
Vorig jaar maakte hij de oversteek naar de Republikeinen. Eerst steunde hij nog de rechts-populistische gouverneur van Florida, Ron DeSantis. Maar nadat Trump in augustus een aanslag op zijn leven had overleefd, schaarde hij zich met zijn volle gewicht achter hem.
Uiteindelijk pompte Musk ruim 250 miljoen dollar in de campagne van de president.
Lees ook
Lees ook
Klik op de hyperlinks en lees meer berichten
Bron: De Standaard