Godvergeten – Ingrid Schildermans en Ibbe Daniëls maken docureeks ‘Godvergeten’ over seksueel misbruik in de kerk

Hoe kon het dat de verhalen over seksueel misbruik in de kerk zo weinig aandacht kregen, bedachten Ibbe Daniëls en Ingrid Schildermans. Hun docureeks Godvergeten vertelt het verhaal van de overlevers. ‘In onze montagecel hangt één woord, in grote letters: STRIJD.’

Marjan Justaert – De Standaard

‘Tot op vandaag zijn er daders die in contact komen met kinderen’

‘Is het goed dat ik een hotdog bestel?’ Het is donderdagavond, 19 uur, en regisseur Ibbe Daniëls (50) komt recht uit de montagecel.

Ze is volop bezig met het afwerken van Godvergeten, een documentairereeks, een coproductie van De Mensen en Canvas die vanaf volgende week wordt uitgezonden.

‘Volgende week mag iedereen gerust kijken’, zegt documentairemaakster Ingrid Schildermans (52).

‘We hopen de overlevers – zo willen ze terecht genoemd worden – een stem te geven, voor een zo breed mogelijk publiek.’

De docureeks staat geprogrammeerd op Canvas, maar het zou van ballen getuigen mocht de VRT ze ooit (her)uitzenden op VRT 1.

Want wat Daniëls en Schildermans op een sobere – en daardoor beklijvende – manier tonen, moet iedereen weten.

De gedetailleerde getuigenissen van veertien overlevers die vertellen wat ze meegemaakt hebben als kind laten je met open mond achter.

Hun onmacht zal geen kijker onberoerd laten. En wat de makers zeggen klopt: zo mogelijk nog belangrijker dan de woorden zijn de stiltes.

De rode draad doorheen de vier afleveringen bestaat uit twee woorden.

Schuldig. Verzuim.

En daarmee vernietigen ze het veelgehoorde excuus: ‘Dat was zo in die tijd.’

Hoe zijn de reacties op de aankondiging en de persvisie?

Daniëls: ‘Ik probeer me zo veel mogelijk af te sluiten om me te focussen op de laatste rechte lijn, maar het is wel positief dat er veel aandacht is voor het onderwerp. Ik maak me sterk dat de reeks verontwaardiging zal veroorzaken.’

Schildermans: (voorzichtig) ‘Dat durf ik nog niet te zeggen, maar het zou wel mooi zijn als er een soort bewustzijn komt.

´Ik was bezorgd om de overlevers. Het wordt tijd dat het collectieve taboe rond seksueel misbruik in de kerk doorbroken wordt. De slachtoffers hebben al te lang geleden.

´Uiteindelijk maken we deze reeks voor hen. Niet alleen voor de mensen die voor de camera getuigen, maar ook voor alle anderen die het niet (meer) kunnen vertellen.

´Ik was zó opgelucht tijdens de visiedag, toen ze allemaal tevreden bleken met het eindresultaat.

´Het was een emotionele dag. De meesten hebben 40, 45 jaar lang hun geheim alleen gedragen. Het was voor velen ook de eerste keer dat ze lotgenoten zagen, en de connectie deed zichtbaar deugd.’

Daniëls: ‘Tijdens de twee jaar dat we aan de reeks gewerkt hebben, hebben we hen zien evolueren. Ze schamen zich nog, maar zijn wel gesterkt. Dat is mooi om te zien.

´En sommigen zijn er echt overheen geraakt.

´Maar bij de meesten had het seksueel misbruik een verwoestende impact, hun vertrouwen in de mensheid is voorgoed beschadigd. Want het gebeurde altijd door iemand in wie ze een groot vertrouwen hadden.’

Hoe begin je aan zo’n reeks?

Schildermans: ‘Heel naïef en impulsief. En misschien maar goed ook. Collega’s, vrienden en familie waarschuwden ons: zouden jullie dat wel doen, het is zo’n zware, complexe thematiek? En bovendien hing er over misbruik in de kerk een sfeertje van “Jaja, dat weten we al.”’

Daniëls: ‘Alles is begonnen bij een artikeltje dat ik las over Operatie Kelk (het gerechtelijk onderzoek naar misbruik in de kerk dat in 2010 werd opgestart en afliep op een sisser, red.).

´Getriggerd begon ik het boek van priester-auteur Rik Devillé te lezen, In naam van de Vader, en dat blies me van mijn sokken. Ik kon maar één ding denken: hoe kan het dat deze verhalen zo weinig aandacht hebben gekregen? Ik sprak erover met Ingrid en we zaten meteen op dezelfde lijn.’

Schildermans: ‘Ik was op dat moment aan de slag bij Alleen Elvis blijft bestaan, waar we Maaike Cafmeyer te gast hadden.

´Haar moeder werkte in een tehuis waar later grootschalig misbruik boven water is gekomen. Het is een onderwerp dat sowieso een gevoelige snaar raakt bij mij.

´Rik Devillés boek was ook voor mij dé katalysator.’

Daniëls: ‘We hadden het geluk dat we heel snel bij Rik thuis zaten. Hij is al dertig jaar lang de vertrouwenspersoon van de overlevers en nam ons mee naar zijn kelder, waar hij alles bijhoudt. Daar zag je wat voor een grootschalig, langdurig systeem het massale misbruik in de kerk was.

´Achter die wanhopige brieven en noodkreten van slachtoffers lag duidelijk een verborgen geschiedenis.

´Als regisseur wist ik toen dat we dat mechanisme moesten tonen door in de hoofden van de mensen te kruipen.

´Rik waarschuwde ons wel meteen dat het niet makkelijk zou zijn om die mensen voor de camera te brengen …

´Tegen een overlever kun je niet zeggen: we staan dinsdag om 14 uur voor je deur met een cameraploeg en dan kan jij even je verhaal vertellen, oké?

´Het heeft veel tijd gekost, maar gelukkig was Rik er. Hij heeft voor ons veel deuren geopend en was tijdens het hele maakproces ons kompas.’

Hielp het dat jullie twee vrouwen zijn?

Daniëls: ‘Dat denk ik wel. Zo hebben we een interview gedaan met een man die ineen kromp bij de minste aanraking door een andere man.

´Onze klankman wilde bij hem een microotje opspelden voor de opname, maar die man stond nat in het zweet van de stress. Dus hebben wij dat gedaan.

´Mogelijk is er ook een vrouwelijke touch op het vlak van stijl. We wilden allebei met veel gevoel te werk gaan, de strijd van de overlevers tonen en het toch sober houden. We kozen er ook bewust voor om geen voice-over te gebruiken.’

In jullie reeks zegt Devillé dat de daders er doorgaans ‘een bepaald type’ uitpikten, toch zijn jullie getuigen heel divers.

Schildermans: ‘Dat klopt allebei. Je kunt er geen profiel op plakken. Maar een grote gemene deler is wel dat velen uit een kwetsbare situatie komen, bijvoorbeeld gezinnen waar een ouder is weggevallen.

´Sommige overlevers hebben we bewust niet in de reeks gestoken, om hen te beschermen tegen zichzelf. Het is heel vaak gebeurd in instellingen voor mensen met een geestelijke beperking.

´De Broeders van Liefde gaan niet vrijuit.

´Een moeder belde mij op om te zeggen dat haar mentaal gehandicapte zoon jarenlang misbruikt was in een instelling. Ze wou zo graag dat verhaal vertellen voor de camera, maar ze kon niet: zij en haar man zijn de 80 voorbij, en haar zoon zit in een instelling van dezelfde congregatie.

“Als ik het naar buiten breng en hij vliegt buiten, wie zal er dan voor hem zorgen?”

´Dat soort verhalen hoorden we nog.’

Zijn er ook vrouwelijke daders?

Schildermans: ‘Ja, we hebben verhalen opgetekend van nonnen die jongens misbruiken. Dat is een nog groter taboe, maar het zit niet in onze reeks.’

Woorden, geen daden

In alle gevallen is de impact van het misbruik enorm, maar bij sommige mensen zijn de feiten perverser en gruwelijker dan je voor mogelijk kunt houden. Details worden niet geschuwd.

‘Natuurlijk kruipt zoiets onder je vel’, zeggen de makers.

Daniëls noemt de reeks ‘het meest intensieve project van heel haar carrière’.

Schildermans was nog harder geraakt door deze verhalen dan door de verhalen van genocideslachtoffers.

‘Sommige van die kinderen werden tien jaar lang misbruikt en moesten later, wanneer ze groter waren, zelf kleine kinderen misbruiken terwijl de geestelijke toekeek.

(stil) ´Dat krijg je er nooit meer uit.’

Hoe rijd je naar huis na zo’n interview?

Schildermans: ‘Ik heb mateloos veel bewondering voor die mensen. Dikwijls is het misbruik begonnen op een leeftijd van 12, 13, 14 jaar – iets jonger dan onze jongste kinderen. (Allebei hebben ze drie kinderen, red.)

´Vaak hebben de overlevers het verschrikkelijk moeilijk wanneer hun eigen kinderen op de leeftijd komen waarop het voor het eerst gebeurde.

´Als journalist mag je je objectiviteit niet verliezen en mag je zogezegd niet emotioneel zijn. Wel, ik werd tijdens dit project bozer en bozer. En ik vind dat collectieve woede bij dit thema nodig is.’

Daniëls: ‘Nu, als maker ga je door verschillende fases. Voor we een interview filmen, hebben we het verhaal gelezen, hebben we ons voorbereid – ook mentaal – en natuurlijk hebben we ook genoeg professionele ervaring om een knop om te draaien als het moet.

´Maar ik was dankbaar dat we veel gefilmd hebben in de uithoeken van Vlaanderen, zodat ik de lange autorit naar huis kon gebruiken om wat te bekomen.

´En als je dan thuiskomt, doet het deugd om het over alledaagse, praktische dingen te hebben zoals de kaas in de frigo. (lacht)

´Met je kinderen heb je een spiegel in huis, hè.’

Wat mij trof in de eerste aflevering, is de schaamte van de overlevers. Bij elk van hen.

Schildermans: ‘Wij begrepen dat eerst niet goed, maar we hebben geleerd van psychiaters en psychologen dat seksueel misbruik iets doet met je hersenen. En met je vertrouwen in de mensheid.

´Onder anderen kinderpsychiater Peter Adriaenssens heeft ons uitgelegd dat het schaamte- en schuldgevoel heel erg geïnternaliseerd worden.

´Kindermisbruik laat een wond achter voor het leven, ook voor je omgeving. Want het heeft gevolgen op financieel vlak, op relationeel vlak enzovoort. Misbruik deint uit. De ravage die aangericht wordt, is enorm.’

Daniëls: ‘De schaamte kun je niet los zien van de rode draad die in de vier afleveringen zit, en dat is schuldig verzuim.

´Er waren signalen, soms wisten mensen het. De leraar. De ouders. De bisschop. Maar als een kind al iets durfde te zeggen, botste het op muren.

´Dat bewust wegkijken, op zo’n grote schaal, dat verhaal, vanuit hun perspectief, was nog niet verteld.

´Toen we bij Rik voor de deur stonden – hij heeft zelf jarenlang tegenkanting gekregen vanuit de kerk – zei hij: “Eindelijk staan hier eens mensen.”’

Opvallend: de kant van de kerk komt in jullie docureeks bijna niet aan bod, is dat een keuze?

Daniëls: (beslist) ‘Ja. We kiezen heel bewust de kant van de overlevers, we willen hun stem laten horen. We belichten wat zij hebben meegemaakt als kind, hoe zij naar Operatie Kelk keken en hoe het nu zit.

´Dit is geen journalistieke reportage voor de nieuwsdienst waarin we rigoureus woord en wederwoord in de weegschaal gooien.

´Dit is een documentairereeks waarin we een consistent verhaal vertellen. Hun verhaal. Hun waarheid. En die is sterk genoeg.’

Ondertussen heeft zowel de paus als aartsbisschop Jozef De Kesel het misbruik in de kerk al scherp veroordeeld, hebben jullie overwogen om dat ook op te nemen?

Daniëls: ‘Je twijfelt en cours de route wel eens, maar uiteindelijk wilden we de focus zo dicht mogelijk bij de slachtoffers en hun medestanders leggen.

´Er zijn inderdaad verontschuldigingen en veroordelingen gekomen vanuit de kerk, maar niet altijd consequent of in verhouding tot hun leed.’

Schildermans: ‘Beeld je eens in dat je, veertig jaar nadat je misbruikt bent geweest, de regionale krant openslaat en in het lachende gezicht van de dader kijkt, die gevierd wordt omdat hij al zoveel jaar een gewaardeerd priester is, een “herder van het volk”.

´Dat is een kaakslag.

´Vandaag zijn er nog altijd geestelijken van wie geweten is dat ze misbruik hebben gepleegd, die overgeplaatst zijn en in contact komen met kinderen.’

Schildermans: ‘Een bisschop sprak recent in deze context nog over “grensoverschrijdend gedrag”.

´Een slachtoffer was terecht kwaad hierover: sorry, het gaat hier niet over grensoverschrijdend gedrag, maar over grootschalig, langdurig misbruik door een machtsinstituut.’

Backstage van het leven

De factor macht, en alles wat daarbij komt, maakt de strijd voor de overlevers extra moeilijk.

Voor Daniëls vormt ‘strijd’ de kern van de reeks, ze heeft het woord in grote letters in haar montagecel opgehangen.

De strijd van het kind, de latere strijd om erkenning en om rechtvaardigheid, de juridische strijd, de mentale strijd, de strijd van de omgeving en strijd tegen ‘het instituut’.

Zijn jullie zelf gelovig of katholiek opgevoed?

Schildermans: ‘Ik ben wel katholiek opgevoed, maar niet gelovig.

´Onze documentairereeks schrijft het geloof niet af, er zijn bijvoorbeeld overlevers voor wie het geloof een houvast is.

´Er zijn natuurlijk geestelijken die fantastisch werk verrichten, maar het instituut waarvan ze deel uitmaken, mogen ze stilaan toch luidop in vraag stellen.’

Ik kan me voorstellen dat het maakproces jullie getekend heeft. Als kijker was ik zodanig aangegrepen dat ik me na de eerste aflevering wilde laten ontdopen.

Schildermans: ‘Peter De Waele, expert pedofilie, waarschuwde me dat zelfs voor hem Operatie Kelk bij momenten ondraaglijk was en hij had gelijk, die getuigenissen kwamen fel binnen.

´Ik heb vaak moeten slikken, maar gelukkig konden we ook geregeld samen lachen. Het was echt een gezamenlijk maak- en leerproces.’

Daniëls: ‘Ik zeg graag dat ik door mijn job “in de backstage van het leven” terechtkom. Het helpt om minder beoordelend te zijn. Want je weet nooit wat voor een verleden, een rugzak, een geheim iemand meedraagt.

´Ieder mens heeft een verhaal.’