Aleksej Navalny wilde Rusland hervormen van een dictatuur naar een democratie. Maar het Kremlin vocht terug: hij werd vergiftigd en onder barre omstandigheden opgesloten. Vrijdag overleed de oppositieleider op 47-jarige leeftijd in een strafkolonie.
Tom Vennink – De Morgen
‘Iemand moet als eerste gaan, en het is eng om de eerste te zijn’
Aleksej Navalny, de angst van het Kremlin
Wanneer Russen Aleksej Navalny met zijn grote stappen zagen lopen, dan keken ze hem altijd na. Want de meesten dachten: dit is vast de laatste keer dat ik hem in leven zie.
In zijn blauwe ogen, zo vaak besproeid met de bijtende groene chemicaliën waarmee Poetins critici geregeld worden aangevallen, fonkelde een vastberadenheid en moed die veel Russen nooit hebben begrepen.
Zijn volle 1 meter 90 – telkens opnieuw opgevouwen in kleine cellen, in elkaar gebeukt door Poetins helpers en verscheidene keren vergiftigd – stapte zo snel vooruit, dat mensen in een drafje moesten lopen om hem bij te houden.
Omstanders mompelden: jongen, als je zo blijft stappen, dan loop je de dood tegemoet.
- Denk toch aan Joelia, die alleen naar bed moet als je weer eens opgesloten zit.
- Aan je studerende dochter Daria, die door agenten wordt geschaduwd.
- Aan je zoontje Zachar, wiens kinderspaarrekening geblokkeerd is door de autoriteiten.
- Aan je broer Oleg, die ze al eens jarenlang opsloten in een strafkamp.
- Of aan je ouders die straks hun zoon moeten begraven.
Maar Navalny glimlachte naar zijn omstanders, zei dat ze niet bang moesten zijn, en stapte door. En de volgende keer dat ze hem zagen – tussen de forenzen in de metro, in het portiek van zijn sovjetflatje in het zuiden van Moskou, of vooraan bij een demonstratie – dan was hij er gewoon nog.
Het was alsof Aleksej Navalny ongrijpbaar was voor het Russische staatsveiligheidsapparaat, dat eeuwenlange ervaring heeft met uitschakeling van vrijheidsstrijders onder de eigen bevolking.
Kogels zouden tegen hem niet hielpen, zo leek de inschatting binnen het Kremlin. Die zouden hem alleen maar groter maken.
Er werd gegrepen naar een dodelijk zenuwgif, ontwikkeld in gesloten steden van de Sovjet-Unie en in het diepste geheim bewaard en verfijnd in Rusland.
Navalny had op 20 augustus 2020 via een fatale aanval op zijn zenuwstelsel vermoord moeten worden. Maar de agenten van FSB-eenheid 34435 begingen menselijke fouten, bleek uit latere journalistieke reconstructies van de mislukte moordaanslag.
Navalny kon de novitsjokvergiftiging navertellen. Het gif had geen pijn gedaan toen het in werking trad tijdens de vlucht van Siberië naar Moskou, zei hij. Het was erger.
Hij vergeleek het met de kus van de Dementors uit de Harry Potter-boeken: een kus die het leven langzaam uit je zuigt. Zijn lichaam had tegen hem gezegd: Aleksej, tijd om vaarwel te zeggen.
Nu, ruim drie jaar later, heeft Poetin zijn zin gekregen.
HISTORISCH PROCES
Navalny wist dat zijn leven zo kon eindigen. In een strafkolonie in de poolcirkel, ver weg van familie, na 3 jaar te zijn onderworpen aan de bruutste psychologische martelingstechnieken van het Russische gevangeniswezen.
Maar hij was bereid martelaar te worden. Negentien dagen na zijn vergiftiging in 2020 ontwaakte hij uit een coma, klom uit zijn bed in het Charité-ziekenhuis in Berlijn, leerde opnieuw lopen en, jawel, daar stapte hij weer. De vastberaden blik in zijn ogen keerde terug.
Op 17 januari 2021 vloog Navalny met budgetmaatschappij Pobeda (‘Overwinning’) terug naar Rusland. Recht in de handen van zijn beulen.
Veel Russen vroegen zich af waarom Navalny niet in Duitsland bleef. Poetins diensten hadden al aangekondigd hem op te sluiten als hij naar Rusland zou gaan. Hij had niet in de armen van zijn beulen hoeven te lopen. Tal van Sovjet-dissidenten en vijanden van Poetin hadden toch ook voor ballingschap gekozen?
Voor zijn overlijden in strafkolonie IK-3, bijgenaamd ‘Poolwolf’, legde hij zijn beslissing uit in rechtbanken en brieven.
Zoals in een handgeschreven antwoord op een bezorgde brief van de Russische journalist Yevgenia Albats, die de intelligente Navalny al in 2010 had voorgedragen voor een prestigieuze opleiding aan de Amerikaanse universiteit Yale.
“Maak je geen zorgen”, schreef Navalny.
“Er vindt een historisch proces plaats. Rusland gaat er doorheen en neemt ons daarin mee. We gaan het halen.”
Daarachter krabbelde hij tussen haakjes: “Waarschijnlijk toch”.
Het historische proces dat Navalny voor ogen had, was de overgang van dictatuur naar democratie in Rusland.
Een proces waarvan veel Russen zeggen dat het nooit zal plaatsvinden – niet in een land waar de bevolking al zoveel eeuwen onderdrukt, uitgebuit en voorgelogen wordt door de staat.
Niet in een land waar een aanzienlijk deel van de bevolking zelf meewerkt aan die repressie.
Maar Navalny geloofde er als geen ander in.
“U kunt geen honderdduizenden mensen opsluiten”, zei hij tegen de rechter, die hem in 2021 veroordeelde tot opsluiting in een strafkamp, ondanks een bindende uitspraak van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens die Navalny vrijpleitte.
“Meer en meer mensen zullen dat begrijpen. En als het zover is – en dat moment gaat komen – dan stort dit allemaal in elkaar, want u kunt geen heel land opsluiten.”
Navalny stelde zijn eigen geluk en gezondheid volledig ondergeschikt aan zijn geweldloze strijd tegen het autoritaire systeem van president Poetin.
Hij was de hoop van vrijheidslievende Russen en de angst van het Kremlin.
WAARHEID
Het geloof in vrijheid ontwikkelde zich vroeg bij Navalny.
In 2000, toen Poetin het presidentschap in de schoot geworpen kreeg van oud-president Boris Jeltsin, werd de studerende Navalny lid van liberale oppositiepartij Jabloko.
Die zou hem in 2007 uit de partij zetten wegens deelname aan rechts-nationalistische marsen, al stellen sommige partijleden dat de echte reden een andere was: Navalny eiste het aftreden van de partijvoorzitter.
Zijn deelname aan de marsen zouden hem blijven achtervolgen en niet populair maken in buurlanden, zoals Oekraïne en Georgië. Hij nam nooit afstand van zijn nationalistische denkbeelden, maar zei dat hij streed voor de vestiging van een democratie in Rusland. Dan zouden Russen zelf hun volksvertegenwoordigers kunnen kiezen, nationalistisch of niet.
Voordat hij Ruslands corrupte systeem zou proberen te vervangen, leerde hij het tot in de haarvaten kennen. Hij studeerde rechten en financiën volgde de sporen van het geld. Zo kocht hij aandelen van staatsbedrijven om vragen te kunnen stellen over hun financiën.
De corruptieschema’s die hij aantrof, onthulde hij op sociale media, die het Kremlin toen nog onderschatte en die Navalny’s belangrijkste podium zouden worden.
Zijn doorbraak kwam in 2011, toen hij zich rechtstreeks richtte tegen Vladimir Poetin.
Hij nam de megafoon in handen bij massale demonstraties tegen verkiezingsfraude en noemde de partij van Poetin een partij van “boeven en dieven” – het werd de slogan van de oppositie.
Ondanks verscheidene arrestaties mocht Navalny in 2013 meedoen aan de burgemeestersverkiezingen van Moskou. Hij kreeg bijna eenderde van de stemmen, terwijl hij geen toegang had tot de staatstelevisie.
“Een echte, grote politieke oppositie is geboren”, zei Navalny na de uitslag voor een menigte.
“Ik kijk naar jullie gezichten en zie dat ons succes onvermijdelijk is. Het is historisch gezien glashelder dat wij gaan winnen. De waarheid wint altijd!”
Om zijn achterban te vergroten, legde hij Russen uit waarom ze in een rijk land leven, maar zelf arm zijn.
Met zijn anticorruptie-organisatie FBK liet hij zien wat veel Russen wel zeggen te weten, maar niet als reden voor hun eigen armoede zien: dat hun land geregeerd wordt door “een bende rovende criminelen”, zoals Navalny het zei.
Hij verpakte zijn onderzoeken in filmpjes die veel gelikter waren dan de ouderwetse propaganda op de staatstelevisie.
Jonge Russen smulden van zijn onthullingen. Zo betrapte Navalny een hooggeplaatste regeringsfunctionaris met prostituees op een jacht van een oligarch.
Hij onthulde een samenwerking tussen het gezin van Ruslands procureur-generaal en een misdaadsyndicaat, dat een boerenfamilie uitmoordde omdat die geen “afdracht uit respect” had betaald.
Hij vloog met drones over een internationaal vastgoedimperium van toenmalig premier Dmitri Medvedev.
Meest bekeken (meer dan 125 miljoen keer) werd ‘het verhaal van de grootste steekpenning uit de geschiedenis’, een twee uur lange ontleding van Poetins criminele verleden en diens tsaristische paleis van ruim een miljard euro – voorzien van paaldanskamer, ijshockeystadion en grottencomplex.
“Abonneer je op ons kanaal, hier spreekt men de waarheid”, sloot Navalny zijn video’s steevast af. Miljoenen Russen keken.
Sommige video’s, zoals die over Medvedevs verborgen vastgoed, ontlokten wekenlange protestgolven.
BREKEN MET APATHIE
Poetin leek jaren te twijfelen of hij Navalny wel of niet uit de weg zou ruimen. Hij liet Navalny schaduwen, in elkaar slaan en vastzetten.
Maar telkens lieten ze hem ook weer vrij, mogelijk uit angst om een martelaar van hem te maken.
Een keer veroordeelde een rechter hem tot vijf jaar cel. Maar toen duizenden mensen ziedend naar het Kremlin trokken, kreeg de betrokken rechter opdracht zijn vonnis te herschrijven. Nog dezelfde dag was Navalny vrij.
Toegang tot verkiezingen kreeg Navalny echter nooit meer. Daar verzon hij wat op: slim stemmen.
Hij opende door het hele land campagne kantoren met jonge, onbevreesde mensen. Bij gebrek aan eigen toegelaten kandidaten riepen ze Russen op om te stemmen op kandidaten van andere partijen, om zo Poetins partij te marginaliseren.
Het leidde ertoe dat de partij in sommige regionale parlementen werd verslagen, en vooral tot steeds opzichtigere verkiezingsvervalsing.
Bij een landelijke stemming over een nieuwe grondwet in 2020, waardoor Poetin president kan blijven tot het einde van zijn leven, zag het Kremlin zich genoodzaakt om de kieswet uit te schakelen.
Een jaar later, toen een stad in het oosten van Rusland de straat was opgegaan en er massale protesten waren losgebroken in buurland Belarus, kreeg de Russische veiligheidsdienst de opdracht om Navalny te vermoorden.
Het was de Russen duidelijk dat die opdracht maar door één man gegeven kan zijn.
Na de vergiftiging was zijn vrouw Joelia Nalvanaja een van de weinige Russen die zijn terugkeer begreep.
“Ik vind het mooi wat hij doet”, zei ze vlak voor het vertrek van haar man naar Moskou. “Hij probeert de wereld echt beter te maken.”
Beeld EPA
Navalny inspireerde jonge Russen om te breken met de apathie van hun ouders. Om te vechten voor vrijheid.
Bij demonstraties tegen zijn opsluiting, in 2021, gingen meer dan honderdduizend mensen de straat op in honderdveertig Russische dorpen en steden. Zij zetten het leven dat ze hadden opgebouwd daarmee op het spel.
Sommigen werden van hun universiteit gestuurd en verloren hun baan. Tienduizenden belandden in de cel.
“Mensen zijn niet meer bang”, zei een 20-jarige student bij een demonstratie in Moskou in 2017.
“Mijn ouders zijn sovjetmensen. Tegen de regering ingaan zien ze als verraad.”
Ze schreeuwde mee met de mensenmassa: “Weg met de tsaar! Rusland zonder Poetin!”
Maar nooit kreeg Navalny miljoenen Russen de straat op. Net zoals Rusland aan het einde van de Sovjet-Unie niet klaar was voor Gorbatsjov, was Rusland onder Poetin niet klaar voor Navalny.
Zijn grootste probleem was dat andere Russen niet leken te beschikken over zijn grenzeloze vastberadenheid om Poetins regime te verslaan.
STAATSTERREUR
Aan het begin van de grote Russische invasie van Oekraïne riep Navalny vanuit zijn cel op tot protesten op alle grote pleinen van Rusland.
“Laten we op zijn minst geen natie worden van bange zwijgers”, schreef hij via zijn advocaten op sociale media.
“Van lafaards die doen alsof ze niets hebben gemerkt van de agressieve oorlog tegen Oekraïne, die onze gestoorde tsaar is begonnen.”
De pleinen bleven zo goed als leeg.
Een jaar later gaf Navalny toe dat het “wensdenken” is om te verwachten dat tien procent van de bevolking de straat zou opgaan, waarna de regering zou vallen.
“Iemand moet als eerste gaan, en het is eng om de eerste te zijn.”
Ook onder de mensen die wél de straat opgingen, die zeiden “niet meer bang te zijn”, heerste er angst.
Als het protest uit elkaar was geslagen en de niet-opgepakte deelnemers thuis in bed lagen, dan kwam de vrees voor de klop op de deur terug.
Vele anderen werden beïnvloed door de propaganda op de staatstelevisie.
Terwijl Navalny met zenuwgif in Omsk voor zijn leven vocht, zei een man bij de ingang van het ziekenhuis: “Laat hem lekker sterven, die CIA-agent.”
Na zijn terugkeer in Rusland overleefde Navalny drie jaren van psychologische en fysieke marteling.
- Hij werd ’s nachts wakker gehouden door cipiers die hem met zaklampen in de ogen schenen.
- Hij werd in een cel gezet met een psychiatrisch patiënt die onafgebroken schreeuwde.
- Hij werd maanden opgesloten in isoleercellen.
- Hij mocht geen arts zien.
- Hij mocht zijn vrouw en kinderen niet zien.
Maar hij brak nooit. Zijn laatste openbare bericht uit zijn strafkolonie, gepubliceerd op Valentijnsdag, is gericht aan zijn vrouw.
“Schat, alles wat wij hebben, is als in een lied: tussen ons zijn steden, de knipperlichten van vliegvelden, blauwe sneeuwstormen en duizenden kilometers. Maar ik voel dat je elke seconde dichtbij bent, en ik hou steeds meer van je.”
Het historische proces waar Navalny zijn leven voor gaf, is verre van voltooid. Zijn landgenoten blijven niet achter in een land van vrijheid en democratie, maar van staatsterreur en dictatuur. Maar spijt van zijn terugkeer heeft Navalny nooit gehad.
“Zelfs als alles niet goed komt”, schreef hij in zijn brief aan journalist Jevgenia Albats.
“Dan zullen we getroost worden door het feit dat we eerlijke levens hebben geleid. Ik omhels je!”
Navalny´s Final Message
Bron: De Morgen