De voorbije jaren dimden velen het gemoed bij de berichten over klimaat, covid, oorlog en inflatie. Al die tijd bleef Caroline Pauwels dankbaar het pad verlichten met haar optimisme en ‘possibilisme’. Ontzagwekkend onverstoorbaar, ondanks haar ziekte. Onsterfelijk, bijna.
Bezield. Misschien is dat het woord. De genereuze, bezielde manier waarop Caroline Pauwels haar oproep tot verwondering en optimisme uitdroeg.
Toen ze eind april 2016 verkozen werd als rector van de Vrije Universiteit Brussel, is in een filmpje te zien hoe ze zich na de bekendmaking al kussend en omhelzend een weg door haar verzamelde collega’s baant.
Voor de camera loven Pauwels’ medewerkers haar voor haar passionele inzet, visie, ideeën en voor haar rol als bruggenbouwer en inspiratiebron.
Die lof bleek geen goedkope confetti, maar een evidencebased voorspelling van wat de wereld buiten het wetenschappelijk-universitaire bastion te horen en te zien zou krijgen.
Caroline Pauwels was une grande dame. Vandaag, een kleine zes en een half jaar later, echoot de weerklank van haar overlijden de impact van haar erfenis.
‘“Le courage de la nuance”, dat wens ik de samenleving toe. De moed van de nuance, naar het boek van de Franse journalist en essayist Jean Birnbaum. Dat zalft mijn hart. Het is belangrijk om in nuance naar verschillende perspectieven te luisteren – vanuit het idee dat nuance pas ontstaat wanneer je andere meningen meeneemt.’
Caroline Pauwels combineerde als filosoof en als communicatiewetenschapper de gave van het denken met de gave van het woord.
Het bracht haar op de meest uiteenlopende plekken: ze liep kort stage op het kabinet van toenmalig Eurocommissaris Karel Van Miert en promoveerde op onderzoek naar het audiovisueel beleid van de Europese Unie.
Ze was lang directeur van de onderzoeksgroep ‘Studies in Media, Innovation and Technology’ (2000-2016), titularis van de binnenlandse Francqui-Leerstoel (2014, UGent) en houder van de Jean Monnet-Leerstoel (2012-2016, VUB).
En sinds 2016 leidde ze de VUB, in opvolging van Paul De Knop die vorige donderdag op 67-jarige leeftijd overleed aan de gevolgen van melanoomkanker.
In haar openingsspeech als rector werd duidelijk hoe groot Pauwels de te bouwen bruggen zag. Ze wilde de campus verbinden met de stad, de universiteit met de bredere samenleving, wetenschap met kunst. Die ambities zou ze de daaropvolgende jaren in daden omzetten.
Ze stond onder meer mee aan de wieg van het Hannah Arendt Instituut en zette haar schouders onder Difference Day, een initiatief dat jaarlijks het belang van de vrijheid van meningsuiting en persvrijheid benadrukt.
Vorig jaar werd ze nog gelauwerd met de Arkprijs van het Vrije Woord.
‘Het recht om te zeggen wat we willen, ontslaat ons niet van de plicht om na te denken. (…)
De totale afwezigheid van feitenkennis, in combinatie met het ontbreken van zelfkritiek, is fnuikend voor elk debat.’
(Uit haar boek Ronduit, 2021)
Boven alles was ze aanspreekbaar, wilde ze onder de mensen zijn. Zo werd Caroline Pauwels ambassadeur van Grootouders voor het Klimaat, want ‘niets is belangrijker dan de zorg voor onze leefomgeving. Ieder van ons moet zijn of haar verantwoordelijkheid nemen. Voor onze kinderen, voor hun kinderen, voor alles wat ons dierbaar is, voor onszelf’.
Die aandacht voor kwetsbaarheid deed haar in 2020, in volle pandemie, het Noodfonds voor studenten oprichten. Studenten die het financieel, materieel, sociaal of psychologisch moeilijk hebben, kunnen er terecht.
De universiteit doopte het prompt om tot het VUB Caroline Pauwels Noodfonds.
Initiatieven zoals Difference Day, Grootouders voor het Klimaat en het Noodfonds sterkten haar in haar overtuiging als ‘possibilist’: een term bedacht door Hans Rosling, een Zweedse arts en hoogleraar voor wie Pauwels bewondering had.
‘Hij gelooft dat de wereld niet per se beter zal worden, maar dat we hem wel beter kunnen maken. Ik geloof daarin, omdat ik natuurlijk ook geloof in de wetenschap’, zei ze daarover.
Dat ze de kunsten minstens even innig omarmde, ontging ook de cultuursector niet. In 2021 werd ze curator van het festival Theater Aan Zee, als eerste centrale figuur die niet uit de artistieke sector kwam.
In haar openingsspeech benadrukte ze het belang van verwondering door de Einstein-quote in haar boek Ode aan de verwondering (2019) in de verf te zetten:
‘Er zijn slechts twee manieren om je leven te leven. Doen alsof niets een wonder is, of doen alsof alles een wonder is.’
Caroline Pauwels
Haar verbindend leiderschap was nooit out of office. Of beter: ook buiten het kantoor zette ze haar werk verder.
De fotografen Stephan Vanfleteren en Dirk Braeckman kregen op TAZ bijvoorbeeld een VUB-eredoctoraat want ‘kunstenaars en wetenschappers zijn voorlopers. Ze werken allebei vanuit nieuwsgierigheid, verwondering, vrijheid, creativiteit en kritisch denken.’
‘Verontwaardiging haalt het vandaag al te vaak op verwondering. Terwijl je de twee even hard nodig hebt. Het vergt twee drijfveren, moed en hoop, om radicaal voor het positieve te kiezen. (…) Wat vandaag onmogelijk lijkt, is dat morgen misschien niet meer. De mensheid gaat vooruit, omdat sommigen zich dingen voorstellen die anderen onhaalbaar en utopisch lijken.’
(Uit haar boek Ronduit, 2021)
Ondertussen engageerde ze zich voluit binnen de VUB. De universiteit leed lang aan een calimerocomplex: ze was het kleinere broertje, het ondergeschoven kind zonder smoel.
Caroline Pauwels ‘heeft hier trots en eigenwaarde binnengebracht’, zei Patrick Stouthuysen, adviseur academisch beleid aan de VUB, eerder in deze krant. Geruggensteund door de humanistische waarden van openheid, respect, verdraagzaamheid, verbondenheid en positiviteit, gaf ze het Brusselse instituut een gezicht.
De VUB vervelde tot een urban engaged university en dat tot over de landsgrenzen heen, door de VUB lid te maken van Eutopia, een Europees netwerk van stedelijke universiteiten van Parijs tot Lissabon.
Binnen de muren maakte ze er een punt van om de afstand te verkleinen tussen iedereen die de schouders zette onder de universiteit.
Dat blijkt duidelijk uit de stroom berichten en verhalen in het online rouwregister: studenten beschrijven hoe Pauwels na een formele proclamatie in het studentenrestaurant opdook om kennis te maken met studenten en hun familie. Of hoe ze na afloop van een examen nieuwsgierig aan de studenten vroeg hoe ze over de faculteit dachten en of er zaken waren die ze graag anders wilden zien.
Aanwezig, empathisch, nieuwsgierig, betrokken: Caroline Pauwels belichaamde verbondenheid.
‘Een vriend die voor de NASA werkt, leerde me iets moois. Als ze een raket afschieten, wordt die van de grond af gestuurd, tot op zekere hoogte, daarna vliegt de raket op zichzelf. Dan zeggen ze: “guidance is internal”.
Zo is het ook bij opvoeding. Je begeleidt en leidt je kinderen, steunt en stimuleert, leert hen nadenken en steeds meer zelf de leiding nemen over hun leven.
En op een dag moet en kan je – en mogen zij – erop vertrouwen dat de inwendige gids gevormd is.
Dat is voor mij vrijheid: weten dat je op je eigen kompas kunt vertrouwen.’
(In een interview voor Gezinsbond, aug 2021)
Toen haar jongste kind zeven maand oud was, werd Pauwels een alleenstaande moeder van een zoon en een dochter. In interviews beschreef ze bescheiden hoe moeilijk het vaak was om een evenwicht te blijven vinden tussen het moederschap en haar professionele ambities.
Ook sinds 2019, toen ze de diagnose van maag- en slokdarmkanker kreeg, en de voorbije twee jaar, toen duidelijk werd dat ze terminaal was.
Toch ging ze in 2020 enthousiast voor een tweede termijn als rector – ze was de enige om zichzelf op te volgen.
Haar kinderen, ondertussen jonge twintigers, spraken haar er soms op aan. ‘Voor een stuk heb ik die engagementen nodig’, zei ze daarover in De Standaard. ‘
“Maar mama, dat moet toch allemaal niet”, zegt mijn zoon dan. (lacht) Die engagementen ontstaan heel spontaan, vanuit een leergierigheid en een stukje avontuurlijkheid. Ik wens die iedereen toe.’
In februari 2022 trok ze zich dan toch terug als rector van de VUB: ‘Een zware ziekte en de uitzonderlijk mooie maar ook veeleisende opdracht als rector vallen in dit stadium van mijn ziekte niet langer te combineren’.
Ze wilde zich focussen op haar gezin, familie en vrienden.
‘De eindigheid is altijd bij mij geweest. Als kind heb ik verschillende familieleden verloren. Ik heb verdriet gezien, afscheid gekend. Ik zag wat het verlies van een kind met ouders doet. Dat heeft zeker impact gehad. Maar je ziet ook het vervolg. Dat de dood niet altijd negatief of onoverkomelijk is. Dat mensen nog blij kunnen zijn. De eindigheid is ook een reden om van het leven te houden.’
DS 31 december 2021
‘Ik hoop dat ik u zal kunnen intrigeren of inspireren, al was het maar om uw gave tot verwondering aan te spreken’, schreef Pauwels in september 2021 in het voorwoord van Ronduit, haar laatste boek.
Uit de vele reacties die volgen op haar overlijden, afgelopen vrijdag in het UZ Brussel, blijkt hoezeer haar hoop waarheid is geworden en hoeveel mensen ze heeft weten te inspireren.
‘Vier dingen komen nooit terug, zegt een Arabisch spreekwoord’, zo gaat het verder in Ronduit:
- Het gesproken woord
- De afgeschoten pijl
- Het verleden
- De kans die niet gegrepen wordt.
Wie geïnspireerd werd door Caroline Pauwels, weet wat te doen.
‘In het leven is er altijd wel een tegenwind die opsteekt. Soms zit dat in grote dingen, soms in kleine. Je hebt vaak het gevoel dat je gaat vallen, toch?
´Dan vind ik deze zin uit een gedicht van de jonge Australische Erin Hanson zo mooi:
´What if I fall?
´Oh but my darling: what if you fly?’.
´Want waarom zou je je laten verlammen door angst? Ik zeg het niet alleen tegen mezelf, maar ook tegen mijn kinderen en studenten.
´Als je denkt dat je zult vallen, is de kans groter dat je valt. Maar als je gelooft dat je misschien zult vliegen …’
Reacties
‘Enorm trieste dagen aan onze universiteit. We zullen Caroline aan de VUB enorm missen, maar we zullen haar altijd in ons hart blijven dragen. Ze heeft van de VUB een warme, verbonden en meelevende universiteit gemaakt’
Jan Danckaert, rector VUB
‘Bedankt Caroline Pauwels, voor alles wat jij voor de VUB gedaan hebt. Bedankt voor je gedrevenheid, enthousiasme, vrolijkheid, spontaniteit en optimisme. Terwijl jij het zelf ontzettend moeilijk had, bleef je het opnemen voor al de anderen die problemen hadden. Bedankt’
Dirk Devroey, professor en decaan VUB
‘Nous perdons un soleil, une lumière ardente dans ce monde qui en a tant besoin. Pas de mots. Tristesse infinie. Il va falloir continuer mais sans elle, cela sera si difficile. Merci Caroline pour tout. Vraiment pour tout’
Béatrice Delvaux, journaliste
‘Caroline Pauwels heeft de wenselijkheid van meer medemenselijkheid zo intens en moedig behartigd. Haar dood is te absurd om waar te zijn. Ze blijft wat ze geweest is’
Mark Eyskens, emeritus hoogleraar en politicus (CD&V)
‘Een wetenschappelijke en zeer warme, door en door menselijke vrouw, die diepe indruk op me heeft gemaakt. Wat een verdriet voor haar familie en de VUB’
Jan Terlouw, schrijver
‘Behalve pleitbezorger van het goede was Caroline ook ambassadeur van het schone. Caroline leerde anderen oordelen, maar niet te veroordelen. Mild te zijn, ook als het moeilijk gaat. En met een onbevangen blik altijd op de kleintjes te letten. Laten we samen het schone en het goede blijven koesteren, als ode aan Caroline.’
Caroline Gennez, Vlaams Parlemenstlid (Vooruit)
‘Innige deelneming aan de familie en vrienden van Caroline Pauwels. Een progressieve stem in het maatschappelijk debat, een dame met uitzonderlijk engagement en dito karakter. Ze wordt nu al gemist.’
Alexander De Croo, premier (Open VLD)
‘In haar laatste tv-interview zei Caroline Pauwels: de essentie, datgene wat telt, is de liefde. En in haar laatste boek: enkel als het heel donker is, kan je veel sterren zien. Eenvoudig en groot, zo was ze.’
Koen Geens, Kamerlid (CD&V)
Bron: De Standaard