Weg met dure ingrepen voor hoogbejaarden en lessen ‘emotieregulatie’ in plaats van een schoolpsycholoog? Om te vermijden dat de zorg inklapt is een maatschappelijk debat over dit soort netelige vragen essentieel, betoogt economieprofessor Johan Albrecht (UGent/Itinera). ‘Anders beslist de markt’, zegt hij. ‘Maar ik hoor de politiek hier nauwelijks over.’
Barbara Debusschere – De Morgen
“Hier zouden we dat extreem vinden”, zegt Johan Albrecht.
“Maar de Japanse overheid wil letterlijk de buikomtrek van volwassenen ouder dan 40 jaar reguleren. Sinds in 2008 de Metabo-wet is ingevoerd, organiseren grote Japanse bedrijven jaarlijks medische controles. Mensen met overgewicht krijgen begeleiding, inclusief kookadviezen. Anders riskeren bedrijven serieuze boetes.”
In een nieuwe analyse van denktank Itinera pleit de gerespecteerde Gentse econoom voor een scherp debat over de toekomst van het zorgsysteem.
En dat doet hij niet met het recept van een beetje knippen links en besparen rechts dat sommige politieke partijen in aanloop naar de verkiezingen voorschrijven.
Hij wil een meer fundamentele discussie.
Bio
- Geboren in 1968
- Studeerde aan de universiteiten van Gent en Oxford
- Sinds 2002 professor economie aan de faculteit Economie en Bedrijfskunde van de Universiteit Gent
- Stichtend lid en senior fellow bij het Itinera Institute
- Zijn onderzoek focust op energievraagstukken en de rol van preventie in de gezondheidszorg
- Trad op als adviseur over energie en technologiebeleid voor verschillende Belgische en internationale organisaties
- Auteur van meerdere boeken waaronder Klimaatneutraal in 2050? (2022), Investeer in een gezonde levensstijl. Op weg naar een activerend preventiebeleid (2020), Het gewicht van vlees (2016) en Huisvesting in tijden van schaarste (2011)
Het probleem is bekend. Omdat de bevolking veroudert, zal er in de toekomst alleen maar meer zorg nodig zijn. Maar de actieve bevolking groeit niet mee, waardoor de zorg niet zomaar kan uitbreiden. Nu al raken de vacatures amper ingevuld en het aantal eerstejaarsstudenten verpleegkunde daalde van 7.300 in 2014 naar 5.200 vandaag.
“De uitdaging is groot en een open debat over de toekomst van onze zorg is essentieel, want we moeten ingrijpende hervormingen voorbereiden”, zegt Albrecht, die in mei het boek Een zorg minder. Hoe we de geestelijke gezondheid van jongeren kunnen versterken publiceert.
“In Nederland leeft de vrees voor een ‘zorginfarct’ en het debat daar zou ons kunnen inspireren.”
Op welke manier?
“Onder andere de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WWR) drukt de Nederlanders met de neus op de feiten met cijfers. Zo werkt in Nederland een op de zeven werknemers in de zorg.
“Om de toenemende vraag te volgen, moet dit in 2060 een op de drie zijn. Dit is totaal onmogelijk, want dan valt de rest van de economie stil door personeelstekort.
“Niet de factuur van de vergrijzing, maar de toenemende krapte op de arbeidsmarkt is het echte knelpunt.”
Maar in Nederland is de zorg ‘harder’, ‘neoliberaler’, zo luidt het.
“Nederland heeft vanaf 2007 inderdaad concurrentie tussen zorginstellingen gereguleerd. Maar dat heeft geleid tot meer administratieve lasten voor het zorgpersoneel. Bovendien biedt deze focus op kostenbeheersing ook geen oplossing voor het tekort aan personeel.”
De cijfers van de wetenschappelijke raad zijn opmerkelijk, maar ook bij ons gaat het toch ook al jaren over de oplopende vergrijzingskosten?
“Dat klopt. De Studiecommissie voor de Vergrijzing verwacht dat de gezondheidszorg uitgaven zullen stijgen van 8 procent van het bbp in 2022 tot ruim 10 procent van het bbp in 2040.
“Ondertussen stijgt ook de pensioenfactuur. Als maatschappij kunnen we beslissen om deze bijkomende uitgaven te financieren. Maar we hebben geen toverstokje om het aantal werknemers in de zorg fors te verhogen.
“Nu al sluiten ziekenhuizen en zorgcentra de deuren omdat ze geen personeel vinden. Die situatie zal alleen maar verergeren.
“Toch we hebben het nauwelijks over dit nakende zorginfarct.”
Wat zijn de kernvragen?
- “Hoe maken we onze zorg toekomstbestendig?
- “Wat zijn de grenzen van het zorgsysteem?
- “Als we de totale zorgvraag niet kunnen volgen, hoe maken we dan een onderscheid tussen essentiële en minder essentiële zorg?
- “Hoe herwaarderen we zelfzorg en zorg voor anderen in een lokale gemeenschap?
- “Hoe kunnen we meer aan preventie doen?
- “Welke zorg bieden we niet meer en aan de hand van welke criteria beslissen we dat?
- “Gaan we nog zeer dure ingrepen aanbieden aan iemand van 85?”
Vermijden we het debat omdat heel wat van deze vragen te pijnlijk zijn?
“Dat zou goed kunnen. In Nederland zijn dit soort vragen voorgelegd aan burgerpanels.
“Wat blijkt? Bijna iedereen aanvaardt dat het zorgsysteem op termijn selectiever moet worden, maar dat het zeer moeilijk is om de regels daarvoor te bepalen.
“Of om klaar en duidelijk te zeggen: ‘Ik vind dat iemand van 85 jaar geen plaats meer heeft in het ziekenhuis.’
“Waarom de lat leggen op 85 jaar? Elk jaar halen enkele tachtigers de finish van een volledige ironman. Die oudjes hebben meer energie dan sommige uitgebluste veertigers.”
Beeld Tine Schoemaker
Hoe kun je dit debat dan wel openen?
“Beleidsmakers moeten het tijdig op de agenda zetten. Als de bevolkingspiramide verandert, moet ook het zorgsysteem veranderen.
“Met ingrijpende hervormingen kunnen we die veranderingen zelf organiseren en controleren. Anders dreigt bepaalde zorg in te krimpen zonder een maatschappelijk debat.
“Het rapport van de Nederlandse wetenschappelijke raad toont dat dat vooral zou gebeuren met de jeugd-, ouderen- en geestelijke gezondheidszorg.
“Private initiatieven kunnen dat misschien deels opvangen, maar dat is een riskante evolutie.
“Onze gezinnen betalen veel belastingen en verwachten dat het zorgsysteem inclusief is. Als de zorg minder inclusief wordt, zullen mensen minder gemotiveerd zijn om solidair bij te dragen.
“Waarom moet ik veel belastingen betalen als mijn ouders uiteindelijk niet geholpen worden?
“En als we het zorginfarct overlaten aan ‘de markt’, dan wordt zorg minder universeel en meer inkomensafhankelijk. Wie financieel zwakker staat, wordt de dupe.
“Dus als we niet hervormen, kiezen we voor een collectieve achteruitgang, waardoor de gezondheidsongelijkheid toeneemt.
“In het debat over het zorginfarct moeten we het onder andere hebben over veel sterker preventiebeleid. Want zonder enige grip op de evolutie van de zorgvraag, blijven we dweilen met de kraan open.”
Meer preventie klinkt, met permissie, een beetje naïef in het licht van deze uitdaging.
(lacht) “We hebben nu een kwart eeuw preventiebeleid, maar het is te vrijblijvend. Onze collectieve BMI blijft stijgen. Er is een trendbreuk nodig waarbij concrete gezondheidsdoelen in afgedwongen worden.”
Afgedwongen? Geef eens een voorbeeld?
“In de jaren zeventig kampte de Finse provincie Noord-Karelië met de hoogste sterfte door hart- en vaatziekten ter wereld.
“De bevolking was dat beu en diende een petitie in bij het lokale parlement met de vraag: ‘Help ons.’
“Er is toen een compleet programma uitgerold, met onder andere verplichte gezonde schoolmaaltijden, gekoppeld aan educatieprogramma’s over gezonde voeding voor de ouders, samenwerkingen met warenhuizen voor een gezonder aanbod in de rekken, voedingsprogramma’s op tv, zeer agressieve antirookcampagnes, enzovoort.
“De gezondheidswinst was spectaculair.”
Zo’n paternalistische aanpak is nu toch niet realistisch?
(lacht) “Wellicht niet. Sinds 1970 is het individualisme sterk toegenomen. We maken zelf onze keuzes en de overheid moet zich niet bemoeien met ons dagelijks leven.
“Maar onbeperkte toegang tot publiek georganiseerde zorg vinden we even vanzelfsprekend.
“Het valt mij op dat er in landen waar de gezondheidszorg deels privaat is georganiseerd, innovatieve preventieconcepten worden uitgerold.
“Zo zorgt in de VS je werkgever voor een gezondheidszorgverzekering. Hoe gezonder de werknemers, hoe lager de premie.
“Daarom hebben heel wat Amerikaanse bedrijven vandaag food policies. Werknemers krijgen gratis gezonde maaltijden of er is coaching voor wie gezonder wil gaan leven.
“Deze investeringen renderen voor het bedrijf en de werknemers. En het kan de zorgfactuur op termijn drukken. Maar zo denken we in Europa nog niet.”
In de aanloop naar de verkiezingen gaat het nu wel over de zorg. Open Vld, N-VA en Vlaams Belang bepleiten besparingen in de zorg om de begroting uit de dieprode cijfers te trekken. Onterecht, zo oordeelt links, dat vreest voor ‘blinde besparingen’ als gevolg van de Europese begrotingsregels.
“Er is één onwrikbare zekerheid, namelijk dat de zorguitgaven zullen blijven stijgen. In het beste geval krijgen we daar vat op.
“Er was recent inderdaad een manifestatie van het ABVV tegen die ‘blinde besparingen vanuit Europa’. Maar Europa vraagt dat niet.
“Het wil lidstaten aanzetten tot hervormingen en gerichte investeringen, net om een duurzame en inclusieve groei mogelijk te maken.
“Er is een groot verschil tussen zulke hervormingen binnen vier tot zeven jaar en drastische besparingen die overmorgen al een budgettaire impact hebben.
“Dat sommige partijen in deze context miljarden willen verzilveren via efficiëntie winsten in de zorg is niet verbazend. Iedereen vindt efficiëntie belangrijk. Ik ook.
“Maar volgens de Nederlandse wetenschappelijke raad zijn alleen efficiëntie winsten volstrekt ontoereikend om het zorginfarct te voorkomen. Het zorgsysteem moet ook anders georganiseerd worden.
“En als het gaat over het besparingspotentieel, is een studie van de Nationale Bank van België relevant.
“Blijkt dat wij in vergelijking tot onze buurlanden relatief veel uitgeven aan het algemene bestuur of de werking van de vele overheden, aan economisch beleid en aan onderwijs.
“Daar ligt wellicht meer besparingspotentieel dan in het zorgsysteem.”
Moeten we het zorginfarct loskoppelen van de lamentabele staat van onze begroting?
“Precies. Als je het zorgsysteem alleen maar ziet als een pot waar centen uit te schrapen zijn om je schuldenput te vullen, ben je niet bezig met anticiperen op dat nakend zorginfarct.
“We moeten het hele plaatje hertekenen. Het is trouwens opvallend dat landen met een structureel begrotingsoverschot zoals Denemarken zowat continu hun zorgsysteem bijschaven.
“In succesvolle landen domineert het besef dat overheden moeten reageren op maatschappelijke en technologische veranderingen.”
Wat zijn interessante Deense praktijken?
“Momenteel voert Denemarken health clusters in. Ziekenhuizen, huisartsen en gemeenten bepalen samen gezondheidsdoelstellingen en een operationele strategie om die te halen.
“Patiënten krijgen in hun traject een begeleider, zodat ze niet verdwalen in een versnipperd en complex zorgsysteem. Zo vermijden ze ook overbodige consultaties. En vanaf dag één krijg je als patiënt ondersteuning voor preventie op maat.”
De Vlaamse psychiater Damiaan Denys, die in Amsterdam werkt, pleit ervoor om strenger te selecteren in wie toegang heeft tot psychische zorg. Terecht?
“Zeker. Denys vraagt onder andere een duidelijke taakverdeling binnen de mentale zorg.
“Heel wat jongeren kampen bijvoorbeeld met depressieve gevoelens en angsten, maar dat betekent niet dat iedereen met een tijdelijk dipje langs moet bij een psychiater.
“Vooral mensen met bedreigende psychische stoornissen moeten bij de psychiater terechtkunnen.
“Maar we moeten ook zoeken naar oplossingen buiten de geestelijke gezondheidszorg.
“In mijn boek verwijs ik naar onderzoek over sociale, emotionele en gedragsvaardigheden aanleren op school.
“Jongeren die dit soort vaardigheden verwerven zijn minder vatbaar voor depressieve gevoelens en angsten. Ze presteren ook beter op school en nemen die vaardigheden mee in hun relaties en later op de werkvloer.
“Dus in plaats van psychologen op scholen te voorzien, wat vooral veel kost, kan hierop inzetten een alternatief zijn.”
De Tijd meldt dat er nu al een plaatstekort in de rusthuizen dreigt. Hoe kan een land dat in de schulden zit dat oplossen?
“Op de private markt zal het aanbod stijgen als reactie op de zorgvraag van ouderen met voldoende financiële middelen.
“Het pijnpunt ligt bij de vele ouderen met beperkte middelen.
“Nederland wil mensen langer thuishouden met thuisverpleging. Maar zijn we zeker dat er altijd genoeg thuisverplegers zullen zijn?
“In ons land is er het bijkomende probleem dat ouderen dan te lang in veel te grote en energieverspillende huizen blijven wonen.
“Misschien moeten we ook in deze kwestie naar Japan kijken, waar de vergrijzing al verder gevorderd is?
“Daar zetten ze in op buurtcentra waar vrijwilligers zorg organiseren. Heel wat ouderen zijn nog vitaal en weten niet wat gedaan. Ze willen contacten, zich nuttig maken.
“Via de centra zorgen ouderen voor andere ouderen en alle generaties komen er samen.
“Jonge vrijwilligers kunnen ouderen met zorgnoden fysiek of praktisch helpen. Ouderen steunen dan weer jonge gezinnen, bijvoorbeeld door kinderen op te vangen of voor te lezen.
“Deze aanpak blijkt goed aan te slaan en mensen vinden er zingeving in. Het is geen hapklare oplossing voor onze zorguitdagingen, maar ook hier willen mensen nog altijd voor andere mensen zorgen.
“We hebben onze maatschappij alleen niet georganiseerd om dit soort samenwerking te ondersteunen.
“De zorg uitbesteden aan anonieme markten ligt misschien wel aan de basis van het zorginfarct.
“Misschien moeten we de mens als sociaal en zorgend wezen herontdekken om het zorginfarct af te wenden? (lacht).”
Lees ook
Jan Denys – Vlaanderen rukt op naar de volledige tewerkstelling – Het wordt tijd dat dit doordringt
Bron: De Morgen