De Europese Hymne vindt Jan Caeyers een muzikaal onding. Toch is de dirigent een vurige Europeaan en een geestdriftige bewonderaar van Ludwig van Beethoven. Hij staat ook aan het begin van drie jaar feest voor de componist met de wilde haren.
“Elke dag maakt Beethoven mij on-ge-loof-lijk gelukkig.”
Simon Demeulemeester – De Standaard
“Ik hoop in 2027 de Negende Symfonie te kunnen spelen in een vredig Kiev”
Jan Caeyers
Voor zijn huis staat een eeuwenoude lindeboom, erboven cirkelt een buizerd en binnen zet Jan Caeyers koffie. De dirigent, emeritus hoogleraar en Beethovenbiograaf is moe.
Over een week trapt hij Beethoven 27 af, een groots opgezet, drie jaar durend feest dat toewerkt naar Ludwig van Beethovens 200ste sterfdatum in maart 2027.
De prelude vindt plaats op 13 mei in de Elisabethzaal in Antwerpen. Dan spelen Caeyers, zijn orkest Le Concert Olympique en het Weense Arnold Schoenberg Chor de Negende Symfonie, die op 7 mei exact 200 jaar oud is.
Een week geleden dirigeerde hij het iconische werk nog in Sarajevo, ter gelegenheid van het kandidaat-EU-lidmaatschap van Bosnië-Herzegovina.
Muzikaal was het geen hoogvlieger, vertelt Caeyers op de trappen richting zijn werkkamer.
“Maar de politieke allure was enorm. De Serviërs zijn, allicht met steun van Poetin, de spanningen weer aan het oppoken.
“Een EU-diplomaat verwelkomde in zijn toespraak de Bosniërs, maar peperde hen ook in dat ze hun corruptie moeten bestrijden en dat ze hun interne spanningen moeten oplossen.
“Op Kiev na is Sarajevo de meest symbolische plek in Europa voor de vredesboodschap van Beethoven.”
Hij mag dan moe zijn, voor ons zit een wezenlijk andere Caeyers dan de Caeyers uit 2020. Wat een jubeljaar voor de 250ste verjaardag van Beethoven moest worden, werd door corona een ramp.
Le Concert Olympique kon maar één keer de Negende opvoeren en beleefde zware jaren. Caeyers dacht aan opgeven.
“Onze muzikanten zijn doorslaggevend geweest om door te zetten. Ze schreven me dat ik niet mocht opgeven. Ze misten het om op een bepaalde manier met muziek in het algemeen en met Beethoven in het bijzonder bezig te zijn.”
Wat houdt die manier in?
“Ik zou ze spiritueel noemen. Muzikanten komen bij ons om tijdelijk een soort innerlijke transformatie te ondergaan die hen in staat stelt om muziek op een andere manier te benaderen.
“Le Concert Olympique is geen willekeurige groep muzikanten, wij hebben elkaar, na meer dan 10 jaar, gevonden.
“Andere orkesten spelen van maandag tot zondag samen, telkens in dezelfde constellatie, met een andere dirigent.
“Wij komen drie, vier keer per jaar samen. Dan werken we niet. Dan zijn we met Beethoven bezig.
“Ik zie het als mijn taak om inzicht te geven in de betekenis van de muziek van Beethoven.”
Hoe doet u dat?
“In de eerste plaats door de juiste context te creëren, waarin zorg, toewijding, respect en zuiverheid primeren. Dat alles moet leiden tot excellentie. Cruciaal daarin is dat wij tijd en ruimte nemen.
“Ik zie veel collega’s die, met grote kunde – begrijp me niet verkeerd – elke week een nieuw programma spelen, telkens van een andere componist.
“Dat is knap, maar ze nemen zelden de tijd om de diepe betekenis van die stukken te begrijpen.
“Nu, de meeste componisten zijn daarvoor niet goed genoeg en dus komen die dirigenten daar wel mee weg.
“Maar precies bij Beethoven moet je die diepere betekenis kennen en begrijpen. Je moet inzicht krijgen, niet alleen in de partituur, maar ook in de dwingende noodzakelijkheid ervan. En dat komt niet zomaar.”
Het lijkt alsof uw muzikanten niet alleen Beethoven, maar ook u moeten begrijpen.
“Op het gevaar af dat men mij arrogant vindt, matig ik mezelf inderdaad aan te zeggen dat ik een specifieke relatie heb met die partituur.
“Ik zeg niet dat mijn interpretatie de enige juiste is, maar ze is de mijne. En ze is met overtuiging de mijne.”
Wat maakt Beethoven voor u de allergrootste?
“Het verschil tussen Beethoven en andere, even grote genieën zoals Mahler, Mozart en Schubert is dat alleen Beethoven die dimensie van totale zingeving aan zijn werk toevoegt.
“Iets wat het muzikale overstijgt. Of, anders gezegd, waar muziek zijn hoogste dimensies bereikt.
“Meegesleept worden door Beethoven valt onder het oude concept van de harmonie der sferen. De schoonheid van het in elkaar passen van alles.”
Hoe is de Negende Symfonie daar een voorbeeld van?
“Het is een snijpunt van veel lijnen, met name Beethovens muzikale genie en de boodschap die hij had voor de mensheid.
“Die boodschap leg ik pas in tweede instantie uit. Niet omdat ik die wil minimaliseren, ze is immers urgenter en relevanter dan ooit, maar omdat het een misverstand is om de Negende voornamelijk als een politiek stuk te zien. Dat misverstand doet al meer dan genoeg de ronde vandaag.
“De Negende was in de eerste plaats een oplossing voor een muzikaal probleem, met name: hoe beëindig je een symfonie?
“Beethoven was de eerste die daarop botste, en men heeft er de hele romantiek mee geworsteld.
“Het probleem was de praktijk van zijn voorgangers om een symfonie lichtvoetig, frivool, zeg gerust applaus uitlokkend te eindigen. Maar als je muziek, zoals bij Beethoven het geval is, steeds rijker en diepzinniger wordt, steeds meer emotioneel beladen, dan klopt dat frivole einde niet meer.”
“Beethoven worstelt daarmee vanaf zijn derde symfonie, de Eroica uit 1804. In de finale van deze symfonie treedt hij al buiten de normale kaders.
“De Vierde eindigt hij nog vrij klassiek, maar vanaf de Vijfde ontwijkt hij het probleem door te eindigen met een hymne, en in de Zesde met een dankgebed voor de natuur.
“Vanaf de Zevende botst hij op de grenzen van zijn muzikale taal. Daarom is die finale ook uitputtend om te spelen.
“Je voelt bij de muzikanten de vertwijfeling, uitputting en verkramping. Dat is eigenlijk goed georganiseerd lawaai, meer kan ik daarover niet zeggen.
“Vandaar ook dat er tien jaar zit tussen de Achtste en de Negende, hoewel hij zijn eerste acht symfonieën geschreven heeft in tien jaar tijd. Hij zat vast.”
De oplossing werd een gedicht toevoegen: “Ode an die Freude” van Friedrich Schiller.
“Én een koor en solisten, wat niemand hem voordeed.
“Dat hij kiest voor tekst is een merkwaardige paradox. Muziek ontstaat normalerwijze wanneer spreken niet meer voldoet.
“Beethoven draait dat om en komt met tekst waar muziek op de grenzen stuit. Het stond hem toe om gewicht te geven aan het laatste deel.
“Hij vindt op de koop toe een structuur die teruggaat naar de finale van de Eroica, en vooral naar de Koorfantasie die hij 15 jaar eerder schreef. Door die parallel – inhoudelijk en muzikaal – zullen we die ook opvoeren op 13 mei.
“Breng die twee stukken samen, en je krijgt een typische beethoveniaanse boodschap.
“De Koorfantasie is een ode aan de schoonheid en een pleidooi: kunst is het middel bij uitstek om de materialiteit van het leven te overstijgen, om verbinding te creëren tussen de mensen.
“In combinatie met ‘Alle Menschen werden Brüder’, een ode aan de vreugde, krijg je de naïeve gedachte dat wanneer we allemaal het materiële achter ons laten en streven naar het hogere, we ook vrede kunnen krijgen. (stil)
“We koesteren de hoop dat we Beethoven 27 in 2027 kunnen beëindigen met een opvoering van de Negende in een vredig Kiev.”
Voor u toont Beethoven zich in de Negende als een kind van de Franse Revolutie.
“Beethoven is de eerste moderne kunstenaar. Aan vorst noch hof onderworpen baande hij zich op briljante wijze een eigen weg, als zelfstandige avant la lettre.
“En vooral: hij had een grenzeloos vertrouwen in het vermogen van de mens om zichzelf en zijn grenzen te overstijgen.
“Als maker van de Negende is hij de ultieme belichaming van dat Verlichtingsidee. Een vredesboodschap, vervat in een meesterlijk kunstwerk, gecomponeerd terwijl hij al stokdoof was – wat hem isoleerde van mens en maatschappij – in een periode waarin niemand nog zijn muziek begreep.
“Hij oversteeg al die beperkingen en grenzen en katapulteerde een boodschap de wereld in die niet alleen in zijn tijd insloeg als een meteoriet, maar ook vandaag nog resoneert.
“De Negende is niet minder dan een appel aan de hele mensheid.”
Het ideale volkslied voor Europa, dus?
(Grijnst) “De Europese Hymne vind ik maar een onding.”
Pardon?
“De Europese Hymne heeft weinig met het origineel te maken. Het is een door Herbert von Karajan gemaakte bewerking.
“Het zogenaamde ode-thema van de Negende, wat is dat? (zingt ) ‘Ta di da da da …’ Dat is van een ongelooflijke simpliciteit. Zelfs de Brabançonne en de Vlaamse Leeuw zijn muzikaal rijker.
“Karajan licht net dat eruit, en zijn ‘Prrrrrrrrr’, wat geroffel om het muzikaal op te zwepen, kan die simpliciteit niet verhelpen.
“De apotheose van de Negende is het gevolg van een slim opgeklopte spanningsboog. Bovendien zien veel mensen, ook door die hymne, de eerste drie delen van de Negende helaas als een noodzakelijke aanloop die je moet uitzitten.
“Terwijl niet de finale, maar wel het derde deel de essentie is. Dat gaat over de absolute zin van schoonheid en de rol ervan in het leven.”
Uw leven, zegt u, is diepgaand getransformeerd door Beethoven. Hoe?
“Elke dag sta ik op met het idee om het hogere te bereiken en dat is de ultieme beethoveniaanse gedachte.
“Mijn studie, het beluisteren en het opvoeren van zijn werk, de jaren van vorsen voor zijn biografie: het heeft tot een kwantumsprong geleid in mijn bewustzijn van zijn werk.
“Ik heb soms inzichten in Beethoven die mij gelukkig maken.
“Elke dag begin ik met een halfuur studie van de Missa Solemnis, die Beethoven heeft geschreven samen met de Negende.
“Dat werk lezen en beluisteren geeft mij een innerlijke harmonie. Ik ervaar dan dezelfde soort sensatie als wanneer je ruikt aan een roos of aan een glas goede wijn.
“Het maakt mij elke ochtend gelukkig. On-ge-loof-lijk gelukkig.
“Er mag die dag nog gebeuren wat wil, het is een goede dag door die Missa Solemnis.”
Kijkt u ernaar uit om met Kit Armstrong drie jaar lang Europa rond te reizen met Beethovens muziek?
“Enorm. Kit is een wonderkind, zonder meer. Ik zal Alfred Brendel citeren, een van de grootste pianisten van eind vorig eeuw:
“Door les te geven aan Kit, ben ik het brein van Mozart en Schubert beginnen te begrijpen.”
“Kit is 31, heeft al bijna 70 composities op zijn naam – hij is dan ook op zijn vijfde begonnen – en een van de weinige pianisten ter wereld die nog, zoals Mozart en Beethoven destijds, de cadenza’s opvatten als improvisaties op piano.
“Om het helemaal pijnlijk te maken voor gewone stervelingen als wij, behaalde hij een doctoraat in wiskunde, scheikunde én in artificiële intelligentie. (lacht)”
“Het idee om drie jaar lang alle belangrijke werken van Beethoven te brengen in 27 Europese steden, vloeit voort uit een samenwerking in 2022 en 2023.
“Kit trof mij en Le Concert Olympique op een moment van crisis: ik had beslist ermee te stoppen, en had dat ook gezegd aan het orkest, net voor ons laatste optreden.
“Na afloop kwam Kit naar mij: hij wilde met mij en met Le Concert Olympique alle grote werken van Beethoven spelen, drie jaar lang, doorheen Europa. Wat een idee!”
Is Beethoven 27 de apotheose van uw carrière?
“Natuurlijk zal ik over 15 jaar nog meer kennen en kunnen, maar ik meen op het punt te zijn gekomen dat alle puzzelstukken – muzikaal, intellectueel, spiritueel en maatschappelijk – goed in elkaar passen.
“Ik ben klaar voor de synthese.
“Beethoven 27 zal ook een maatschappelijk, innovatief en pedagogisch project zijn: we willen het bijvoorbeeld aangrijpen om slechthorendheid en het probleem van lawaai – waar is het nog stil? – in de samenleving aan te kaarten.
“Mijn moeder was fysiek en mentaal nog perfect in orde, maar door gehoorproblemen zagen wij haar wegkwijnen in isolatie.
“Als je het wilt hebben over verbinding, zo nadrukkelijk vervat in Beethovens Negende, is dat een nijpend thema.”
Ook de vredesboodschap van de Negende is nijpender dan ooit. Voor het concert op 13 mei zal u alle 27 EU-ministers van Cultuur toespreken. Ook ministers die in landen als Italië, Hongarije, Slovakije … de democratie afbreken. Wat zal u hen zeggen?
“Mijn boodschap zal helder zijn: zij zijn de belangrijkste ministers van hun regeringen.
“Europa gaat door een tijd van onzekerheid. Wie zet je dan het best samen? Alle premiers, ministers van Buitenlandse Zaken en die van Defensie?
“Ik zeg: de ministers van Cultuur.
“Omdat wij vandaag meer dan ooit moeten opkomen voor de Europese cultuur, voor ons Europees patrimonium.
“Dat zeggen rechts-radicalen vandaag ook, maar zij vergissen zich, omdat zij het Europese patrimonium te weinig zien als een humanistisch patrimonium.
“Ook ons humanisme moet worden verdedigd.
“Wij moeten niet alleen kogels leveren om Poetin Oekraïne uit te drijven, wij moeten ons niet alleen wapenen tegen het hacken van onze defensiesystemen.
“Wij mogen ook ons verstand, ons hart en onze waarden niet laten hacken.”
Informatie en tickets via www.Beethoven27.com
Bron: De Standaard