De klimaatcrisis, migratie, de impact van sociale media en AI op democratie: de Brits-Australische filosoof Roman Krznaric tackelt hedendaagse problemen en zoekt antwoorden vooral in het verleden.
Maarten Rabaey – De Morgen
‘Soms is het nodig om wetten te breken om een punt te maken.’
Roman Krznaric
Wanneer we Roman Kznaric spreken, is Israël net akkoord gegaan met een driedaagse humanitaire pauze in Gaza voor het toedienen van poliovaccinaties.
We kunnen meteen een verband leggen met zijn fascinerende nieuwe boek Geschiedenis voor morgen.
Hierin geeft hij veel aandacht aan de vrije toegang tot gemeenschappelijke hulpbronnen en -middelen, wat in de geschiedenis altijd het verschil maakte tussen leven en dood.
Of zoals hij later in ons gesprek de uitvinder van het poliovaccin Jonas Salk citeert toen die gevraagd werd of hij er een patent op zou nemen?
“Niemand is de eigenaar. Je kan toch ook de zon niet patenteren?”
Toch zijn vandaag bijna alle hulpbronnen en -middelen geprivatiseerd of veroverd, van energie tot drinkwater.
Krznaric wijst erop hoe we vergeten dat drinkwater de onderliggende inzet is van veel spanningen tussen Israël en de Palestijnen.
Zo was water een van de drijfveren waarom Israël in de Zesdaagse Oorlog in 1967 onder meer de reservoirs innam onder de Westoever en de Golanhoogten, met de bovenloop van de Jordaan.
Herhaalt de geschiedenis zich vandaag in Gaza, waar drinkwater al werd afgesneden, en de Westoever, waar bronnen zijn ingenomen door kolonisten?
“Ja, al is het hier dezelfde geschiedenis die al een halve eeuw doorgaat.
“Wat er gebeurt in Israël en Gaza, in 1967 en vandaag, is zelfs een waarschuwing voor wat ons wereldwijd te wachten staat.
“Conflicten zullen niet alleen meer gaan over land of olie maar steeds meer over water.
“In mijn boek laat ik op een kaart met wetenschappelijke data zien waar er in het jaar 2040 een watercrisis zou kunnen zijn.
“Zelfs België is dan een van die zeldzame landen in West-Europa waar er grote waterstress wordt voorspeld (omdat veel regenwater te snel via riolen naar de zee vloeit, MR).
“Wat nu in het Midden-Oosten gebeurt moet ons aan het denken zetten. Tegelijk worstelden beschavingen in het verleden er ook al mee.
“We laten te veel na te putten uit een enorme geschiedenis van oplossingen voor waterproblemen.”
U schrijft over het eeuwenoude watertribunaal van Valencia, wiens leden nog wekelijks geschillen tussen boeren over irrigatiekanalen beslechten. Is dit een model voor een vredesakkoord tussen Israël en Palestijnen?
“Het is alvast de moeite waard te erkennen dat dit stukje levende geschiedenis in Valencia de schaarse wateren in de regio zeer succesvol beheert.
“Het roept inderdaad de vraag op of we dit ook op andere plaatsen kunnen toepassen, zoals het Midden-Oosten. Natuurlijk moet je naast de overeenkomsten ook de verschillen erkennen. Maar toch.
“Mij valt op dat veel waterdeskundigen uit het Midden-Oosten zeggen dat een Valencia-tribunaal precies is wat ze nodig hebben, want het is dit soort democratische bemiddeling die een voorwaarde wordt voor langdurige vrede.
“We kunnen dus best achteruit blikken om vooruit te gaan.”
Door de gevolgen van klimaatverandering dreigen intussen nieuwe oorlogen. U pleit in uw boek onomwonden voor radicaler activisme tegen de nefaste impact van fossiele brandstofuitstoot?
“Ja, als we kijken naar eeuwen geschiedenis zien we toch dat ontwrichtende bewegingen het systeem ook ten goede kunnen veranderen.
“De Abolitionist-movement die in de 18de en 19de eeuw het einde van de slavernij versnelde, de Britse suffragettes die in 1918 het eerste stemrecht voor vrouwen afdwongen en de burgerrechtenbewegingen die zorgden voor de val van de Muur zijn goede voorbeelden.
“Het is een grote ironie dat er in de school van mijn kinderen vandaag foto’s hangen van historische figuren als Martin Luther King Jr. of de Britse suffragette Emmeline Pankhurst, die gearresteerd werden voor hun geweldloos protest, terwijl klimaatspijbelaars of ecologische activisten van Extinction Rebellion hier in het VK opgepakt worden.
“Deze aanpak onthult een falen van het begrip hoe historische verandering gebeurt.
“Het is belangrijk soms tegen het systeem in te gaan en zelfs wetten te breken om een punt te maken, zoals de urgentie om af te raken van onze fossiele brandstofverslaving.
“De CO2-uitstoot is immers al meer dan verdubbeld sinds 1992 toen de Rio Earth Summit alarm sloeg over klimaatverandering.
“Ik voeg ook de daad bij het woord. Ik ben al met mijn dochter voor het parlement in Londen op straat gaan liggen.
“Dit weekend doen we dat in Windsor, vlak bij het kasteel van de koning.
“Ik weet dat pendelaars zich aan ons ergeren maar het zal de toekomstige generaties nog meer ergeren dat we te weinig deden aan klimaatverandering. Het is te laat voor het lage vlammetje van gradualisme.”
Greta Thunberg werd van klimaatspijbelaar wel lobbyiste…
“…en is nu terug aan het radicaliseren.
“Thunberg is onlangs gearresteerd in Londen tijdens een klimaatactie. In dat beeld herkende ik een suffragette van onze tijd.
“Na haar schoolstakingen werd ze inderdaad uitgenodigd in parlementen en bij de VN maar je ziet dat ze erg gefrustreerd is geraakt met de trage vooruitgang. Nu stapt ze opnieuw over naar radicalere actie.
“Ik denk dat haar pad een signaal is waar de klimaatbeweging nu naartoe moet.”
Klimaatproblemen doen ook het aantal vluchtelingen en migranten drastisch toenemen. Dit veroorzaakt nu al wrijving. In 2050 kunnen dit er volgens sommige voorspellingen 1 miljard zijn. Welke historische lessen kunnen we leren om vreedzamer in diversiteit te leven?
“We denken inderdaad snel aan voorbeelden van intolerantie in de geschiedenis maar kunnen we ook eens nadenken hoe we het wel voor elkaar kregen om met elkaar om te gaan?
“Als ik een tijdreiziger was, zou ik teruggaan naar het jaar 1000, naar de stad Córdoba in Spanje, toen nog onderdeel van het islamitische koninkrijk Al Andalus en destijds groter dan Londen en Parijs.
“Het samenleven was er zeker niet perfect maar het was wel een periode waarin moslims, christenen en joden erin slaagden een paar eeuwen in relatieve tolerantie te leven.
“De grote les die ik daar uit trek is dat steden de beste plekken zijn om mensen met diverse achtergronden samen te brengen.
“Het was geen toeval dat de grootste Britse steden tegen brexit stemden.”
Het VK is een diversere samenleving dan veel EU-lidstaten. Jullie hadden al een premier met Indiase roots, jullie schermgezichten zijn divers. Waarom braken er deze zomer net bij jullie racistische rellen uit?
“Het is een uitdagende vraag zonder eenduidig antwoord. Ik denk aan een aantal zaken.
“Terwijl ons beleid en openbare instellingen zoals de BBC een toonbeeld zijn van culturele tolerantie blijft onderliggende xenofobie in de samenleving wel eenzelfde probleem als elders in Europa.
“In tegenstelling tot bij jullie is er geen parlementaire uitlaatklep. Door ons kiesstelsel is het voor extreemrechts, maar evengoed voor de Groene partij moeilijker om parlementair vertegenwoordigd te zijn.
“De rellen hadden mogelijk ook te maken met de economische gevolgen van 14 jaar Conservatief bewind. Wie zich economisch onzeker voelt, luistert sneller naar populisten.
“We zagen ook de invloed van fake news.
“De Britse rellen deden me denken aan de heksenjacht in het Duitsland van de 16de eeuw.
“Toen de eerste drukpersen van Gutenberg in Duitsland werden gecommercialiseerd werd nepnieuws gezien als geweldige manier om snel pamfletten te verkopen, met gefantaseerde berichten over zogenaamde heksen die ‘seks hadden met de duivel’ of een ‘huis hadden platgebrand’.
“Het leidde tot duizenden executies van onschuldige vrouwen!
“Toen ik deze zomer in sommige media over de aanstokers van de rellen las had ik het gevoel dat we 400 jaar terug in de tijd gingen.
“De drukpers was toen natuurlijk ook een geweldige bron voor het verspreiden van onderwijs en geletterdheid, maar ook een nieuwe technologie die de sociale polarisaties tussen protestanten en katholieken hielp aanwakkeren.
“De parallellen met de polarisering op onze sociale media zijn navenant, en het gaat nu natuurlijk nog veel sneller.”
‘Het zou me niet verbazen als de VS tegen het einde van deze eeuw gewelddadige binnenlandse conflicten meemaken, een soort burgeroorlog, en misschien zelfs uiteenvallen’
X is een treffend voorbeeld. Eigenaar Elon Musk geeft meer ruimte aan ongeverifieerde informatie, zelfs desinformatie, dan zijn voorgangers bij Twitter. Welke gevolgen vreest u voor de Amerikaanse democratie als dit zo doorgaat?
“Ik zag onlangs de film Civil War, over het uiteenvallen van de VS in de toekomst. Het voelde heel hedendaags.
“Toen ik naar die film keek, moest ik denken aan de mogelijke gevolgen van sociale media, omdat we weten dat de drukpers uiteindelijk conflicten verergerde die leidden tot oorlog in Europa, in de 17de en 18de eeuw.
“Ik vrees iets soortgelijks in de VS vandaag, niet alleen veroorzaakt door polarisering in de sociale media, maar ook door enorme economische ongelijkheden, de gevolgen van klimaatverandering, en de rol van bepaalde individuele leiders.
“Trump is het meest voor de hand liggende voorbeeld maar er zullen mensen komen die zijn positie zullen innemen.
“Het zou me niet verbazen als de VS tegen het einde van deze eeuw gewelddadige binnenlandse conflicten meemaken, een soort burgeroorlog, en misschien zelfs uiteenvallen.
“Ik denk dat veel historici de alarmsignalen al zien.
“Zoals wetenschapper Marshall McLuhan ook ooit zei: het medium is de boodschap.
“Ik denk dat hij daarom bezorgd naar X en andere platformen zou kijken, niet omdat Musk politiek rechts is, maar omdat de structuur van zijn platform het makkelijker maakt om racisme en xenofobie te verspreiden.
“Technologie is niet neutraal, ook al verbergen mensen zich achter die stelling.”
Wat is de oplossing: reguleren of betere alternatieven op de markt brengen?
“Regulering is vaak moeilijk. Kijk maar hoeveel mensen van Google al in het Witte Huis of in het Congres zijn gaan werken om wetgeving te beïnvloeden.
“Er wordt ook gesproken over het opsplitsen van de socialemediabedrijven. Maar wil je tien Meta’s in plaats van één? Dan krijg je tien keer dezelfde problemen.
“Ik voel meer voor publieke eigendom en menselijke moderatie, al dan niet gedeeltelijk.
“Je ziet het bewijs vandaag nog bij originele sociale media van het eerste uur, zoals Metafilter (dat al sinds 1999 bestaat, MR) en waar er dankzij 24-uurs-moderatie respectvol debat is.
“Als dit soort modellen voor sociale media de norm zou worden kan de dynamiek positief veranderen.”
Moeten we niet gewoon meer van mens tot mens met elkaar praten? In uw boek bent u een warm pleitbezorger van het koffiehuis?
“Inderdaad. In het Londen van de vroege jaren 1700 zorgden de koffiehuizen met hun gemeenschappelijke tafels en eerste tijdschriften voor politiek debat. Ze werden scholen voor democratie en tolerantie.
“Alleen al in het VK zijn er vandaag 30.000 koffiehuizen maar veel mensen zitten er apart op hun smartphone te turen.
“Stel je voor dat ze allemaal aan een gemeenschappelijke tafel zitten die uitnodigt tot gesprek.
“Als er per dag maar tien gesprekken tussen vreemden zouden zijn, krijg je in één jaar al 100 miljoen nieuwe ontmoetingen die het begrip voor elkaar kunnen verbeteren.
“Het is makkelijk te organiseren. Ik was hier actief bij een organisatie die de Oxford Muse heet. Ze leggen ‘gespreksmenu’s’ op tafels in cafés, buurthuizen en bedrijven om mensen die elkaar niet kennen, over hun sociale verschillen heen, over uiteenlopende thema’s te laten praten. Het leidde tot mooie resultaten.
“Je zou dit ook digitaal kunnen organiseren, via een app die mensen signaleert als er iemand in de onmiddellijke buurt is die over iets wil praten.”
Er zit vandaag ook een nieuwe speler aan tafel: artificiële intelligentie. Ondanks alle voordelen voor wetenschappelijk onderzoek maakt u zich zorgen dat AI ook onze democratie kan ondermijnen?
“Ja, en dan heb ik het dus niet over Terminator-machines maar over de alledaagse AI die we al gebruiken in ChatGPT of de algoritmes op Amazon die ons aansporen om dingen te kopen.
“Ik denk dat dit de echt gevaarlijke AI is, vanwege de manier waarop het al onze gedachten en gedrag stuurt en de wijze waarop het de aard van info verandert.
“AI lijkt misschien te nieuw om een historische analogie te trekken maar ik vergelijk de impact met de komst van de eerste aandelenbeurzen, ontstaan in het Nederland van begin 17de eeuw. Ze losten veel problemen van de internationale handel op maar liepen ook snel uit de hand.
“De speculatie over de prijs van tulpen leidde toen al tot de eerste gekende financiële zeepbel die barstte.
“Net zoals we vandaag nog financiële crashes zien denk ik dat we met AI ‘informatie-crashes’ of zelfs ‘realiteitscrashes’ gaan meemaken als er via deze weg ook massale verspreiding komt van valse informatie.
“In de mogelijke gevolgen ligt mijn grootste angst.
“De vraag is: kunnen onze democratische en economische systemen dat aan?”
Bio Roman Krznaric
- Geboren in 1970 in Australië
- Studeerde o.m. aan de universiteiten van Oxford, Londen en Essex, waar hij een PhD haalde in politieke wetenschappen
- Senior research fellow aan het Centre for Eudaimonia and Human Flourishing van Oxford University
- Medeoprichter van The School of Life in Londen
- Auteur van o.m. De wonderbox, Werk vinden dat bij je past, Empathie, Carpe diem en De goede voorouder
Lees ook
Filosoof Roman Krznaric – We verliezen ons steeds meer in schadelijk kortetermijndenken
Essay – Ilja Leonard Pfeijffer – U dacht dat het niet erger kon dan Trump – Think again
Overzicht
Lees meer berichten in deze categorie
Bron: De Morgen